M. Lubański
"Objasnenie - funkcija nauki", E.P.
Nikitin, Moskwa 1970 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/1, 237-243
na to, iż w w ie k u X X I p r y m w n a u c e ś w ia to w e j b ę d z ie n a le ż a ł do krajów s o c ja lis ty c z n y c h , g d y w w ie k u X V I p rz e w o d z iły w n a u c e W ło chy, w w ie k u X V II — A n g lia , n a p rz e ło m ie X V II I i X I X w . — N ie m cy a o b e c n ie S ta n y Z je d n o c z o n e . W U S A je d n a k ż e od o k o ło 1950 r. n a stą p ił s p a d e k z n a c z e n ia z r a c j i o sią g n ię ć n a u k i w k r a j a c h s o c ja lis ty c z nych. I ty m o s ta tn im p rz e p o w ia d a się p rz y sz ło ść . S y g n a liz o w a n o ju ż to w p o p rz e d n im w y d a n iu p ra c y , tu je d n a k z n a la z ło sz e rsz e o m ó wienie. W z a k o ń c z e n iu A u to r w y m ie n ia , je g o z d a n ie m , n a jw a ż n ie js z e p r o b lemy n a u k o z n a w s tw a : 1) w y p ra c o w a n ie m a te m a ty c z n e g o a p a r a t u n a u - k o zn aw stw a, 2) a n a liz a n a u k i ja k o u k ła d u g e n e ru ją c e g o , p r z e k a z u j ą cego o ra z tr a n s f o r m u ją c e g o in f o rm a c ję , 3) u o g ó ln ie n ie d o ś w ia d c z e ń n a d o rg a n iz a c ją p ra c y n a u k o w e j, 4) z a g a d n ie n ie o ce n y e fe k ty w n o ś c i b a d a ń n au k o w y ch , 5) z a g a d n ie n ie f u n k c jo n o w a n ia s y s te m ó w n a u k o w y c h i ic h pow iązań w z a je m n y c h , 6) z a g a d n ie n ie m e to d y k i p ro g n o z w n a u c e i technice, 7) z a g a d n ie n ie p o te n c ja łu n a u k o w e g o , 8) p ro b le m y so c jo logii n a u k i. W s k a z a n a tu te m a ty k a z o s ta ła , w p o r ó w n a n iu z w y d a niem p ie rw s z y m , p o sz e rz o n a . O m a w ia n a p o z y c ja u j ę t a je s t od s tr o n y filo z o fic z n e j n a b a z ie d ia - matu. S p o ty k a m y c y ta ty z d z ie ł k la s y k ó w m a r k s iz m u , w szczeg ó ln o ści W. I. L e n in a . O n e s ta n o w ią n ić p r z e w o d n ią d la ro z w a ż a ń u o g ó ln ia ją cych. N a d to k s ią ż k a r e f e r o w a n a p o s ia d a s p e c y fic z n ą cech ę, k tó r a je s t nieodłączna od p ra c w s p a r ty c h id e o lo g ic z n ie o m a r k s iz m , p o le g a ją c ą na w ią z a n iu z a g a d n ie ń p o z o rn ie czy sto a k a d e m ic k ic h z k o n k r e tn y m i p ro b lem am i n a u k o w y m i, sp o łe c z n y m i, e k o n o m ic z n y m i itd . P r a c a ta dobrze i l u s t r u je w sp ó łc z e s n y s ta n n a u k i w Z S R R o ra z p e r s p e k ty w y rozwoju.
K siążka u k a z a ła się w n a k ła d z ie 12000 e g z e m p la rz y . O p ró c z w y k a z u lite ra tu ry p o s ia d a jesz c z e in d e k s n a z w is k . S z k o d a , że w n o w y m w y daniu n ie d o d a n o in d e k s u rzeczo w eg o . M . L u b a ń s k i E. P. N ik iti n , O b ja s n e n ie — fu n k c i j a n a u k i. Iz d a te ls tw o „ N a u k a ” M o s k w a 1970. E w olucja n a u k o w a z a c h o d z i w c o ra z sz y b s z y m te m p ie . P o w s ta ją nowe g a łę z ie w ie d z y , j a k n p . in f o r m a ty k a , o g ó ln a te o r ia s y s te m ó w itd . Z arazem s a m a n a u k a s t a je s ię p rz e d m io te m b a d a n ia . R o z w a ż a n ia m e todologiczne, s to s u n k o w o m ło d e , p r z y b ie r a j ą c o ra z b a r d z ie j n a z n a c z e n iu i p o w ięk szają sw o je a g e n d y . S a m o ś w ia d o m o ś ć n a u k o w a z w ię k s z a się w ięc w s to p n iu n ie b y w a ły m . W o b ec ta k ie g o s ta n u rz e c z y n ie d z iw i
u k a z y w a n ie się n ie ty lk o a r ty k u łó w o c h a r a k te r z e m e to d o lo g ic z n y m w c z a so p ism a c h s p e c ja lis ty c z n y c h , lecz ta k ż e o d d z ie ln y c h p u b lik a c ji k sią ż k o w y c h . D o ta k i c h n a le ż y w ła ś n ie o m a w ia n a p o z y c ja . A u to r je j od d z ie s ię c iu l a t p u b li k u je lic z n e p r a c e ty p u m e to d o lo g iczn eg o . O b e c n ie o b d a rz y ł c z y te ln ik a o d d z ie ln ą p o z y c ją , w k tó r e j z a w a r ł w ła s n e p r z e m y ś le n ia o d n o sz ą c e się do p r o b le m a ty k i w y ja ś n ia n ia n a u k o w e g o , j a k ró w n ie ż s k o r z y s ta ł z m y ś li s w y c h k o le g ó w w k r a j u , ja k i z z a g ra n ic y .
R e c e n z o w a n a k s ią ż k a s k ła d a s ię z p ię c iu ro z d z ia łó w , p o p rz e d z o n y c h k r ó tk im s ło w e m w s tę p n y m A u to ra . R o z d z ia ł p ie rw s z y (N a tu r a w y ja ś n ia n ia , O g ó ln a c h a r a k te r y s ty k a ) p o ru s z a n a jp i e r w z a g a d n ie n ie p o z n a n ia z d ro w o ro z s ą d k o w e g o w o d n ie s ie n iu do p r o b le m u w y ja ś n ia n ia . Z w r a c a u w a g ę n a to, że je d n y m z p o d sta w o w y c h z a d a ń p ra c y o c h a r a k te r z e lo g ic z n o -g n o se o lo g ic z n y m je s t p o d a n ie w y ja ś n ie n ia w y ja ś n ia n ia . P o w s ta je w ię c s y tu a c ja dość p a r a d o k s a ln a , p o le g a ją c a n a ty m , że do b a d a n e g o o b ie k tu n a le ż y z a sto so w a ć te n sp o só b p o z n a n ia , k tó r y sa m je s t p rz e d m io te m b a d a n ia . A u to r je s t z d a n ia , że p o d e jś c ie z d ro w o ro z s ą d k o w e n ie j e s t t u w ła śc iw e . W y ra ż a p o g lą d , iż p rz y a n a liz ie w y ja ś n i a n ia n a u k o w e g o n a le ż y z a p o m n ie ć o p o to c z n y m z n a c z e n iu sło w a „ w y ja ś n ia n ie ”. N a le ż y zaś p rz e b a d a ć t e p r o c e d u r y n a u k o w e , z k tó r y m i m a się t u do c z y n ie n ia . T o d o p ie r o p o z w o li z ro z u m ie ć z n a c z e n ie te r m i n u „ w y ja ś n ia n ie n a u k o w e ” . Z g n o - se o lo g iczn eg o p u n k tu w id z e n ia u jm u je p ro b le m a ty k ę z w ią z a n ą z w y ja ś n ia n ie m w n a s tę p u ją c e f o r m u ły : (H i) W y ja ś n ie n ie p o le g a n a w s k a z a n iu is to ty w y ja ś n ia n e g o o b ie k tu . (H 2) W s k a z a n ie is to ty w y ja ś n ia n e g o o b ie k tu m oże b y ć d o k o n a n e b ą d ź p rz e z z n a le z ie n ie r e la c y j z a c h o d z ą c y c h m ię d z y n ią a in n y m i is to ta m i, b ą d ź p rz e z p o z n a n ie w e w n ę trz n y c h r e l a c ji o ra z z w ią z k ó w w n ie j sa m e j. (H 3) W s p o m n ia n e w y ż e j r e l a c je m ię d z y is to ta m i o ra z w e w n ę trz n e r e la c je i z w ią z k i w je d n e j is to c ie są ty m , co n a z y w a się p r a w a m i.
(H 4) W y ja ś n ić o b ie k t zn a c z y w s k a z a ć , że je s t on p o d le g ły o k re ś lo n e m u p r a w u , w z g lę d n ie z e sp o ło w i p ra w .
(H 5) C h a r a k te r w y ja ś n i a n ia zale ży od c h a r a k t e r u ty c h r e la c ji i z w ią z k ó w w y ja ś n ia n e g o o b ie k tu , k tó r e są o d z w ie rc ie d lo n e p rz y p o m o cy w y ja ś n ia ją c e g o p r a w a n a u k i. (E P X) P r a w a n a u k i m o g ą o d z w ie rc ie d la ć r e la c je s u b s ta n c ja ln e , a t r y b u - ty w n e , p rz y c z y n o w e , f u n k c jo n a ln e , s t r u k tu r a l n e (itd .) o ra z z w ią z k i m a ją c e m ie js c e w d a n y m o b ie k c ie . (E S j) W y ja ś n ia n ie m o ż e b y ć s u b s ta n c ja ln e , a tr y b u ty w n e , p rz y c z y n o w e , fu n k c jo n a ln e , s t r u k t u r a l n e itd .
W idoczne je s t w y n ik a n ie z a s a d y (E S ^ z w y ż e j p o d a n y c h s f o rm u ło w a ń . N ato m iast z lo g iczn eg o p u n k tu w id z e n ia s ta w ia d w a w a r u n k i d la e x p la n a n d u m o ra z c z te ry d la e x p la n a n s u . S ą o n e n a s tę p u ją c e : E x p la n a n d u m w in n o d a w a ć ś c isłe o ra z d o k ła d n e o d w z o ro w a n ie (w u j ę ciu ję z y k o w y m ) p r z e d m io tu w y ja ś n ia n e g o . E x p la n a n d u m w in n o b y ć p ra w d z iw e . E x p lan an s w in ie n o d w z o ro w y w a ć te n s a m o b s z a r p rz e d m io tó w , co i e x p lan an d u m . E x p lan an s w in ie n z a w ie r a ć co n a jm n ie j je d n o p ra w o n a u k i. E x p lan an s w in ie n f o r m u ło w a ć w a r u n k i, p rz y k tó r y c h e x p la n a n d u m podpada p o d p r a w o n a u k i.
E x p lan an s, z p u n k tu w id z e n ia z a w a r te j w n im in f o rm a c ji, n ie m o że być to ż sa m y z e x p la n a n d u m , a ta k ż e n ie m o ż e z a w ie ra ć go ja k o sw e j części.
Zw raca się je s z c z e u w a g ę n a to , iż w c h a r a k t e r y s t y c e lo g ic z n e j w y jaśn ian ia z a w a r ta je s t ta k ż e s t r o n a s t r u k tu r y w y ja ś n ia n ia . P o le g a o n a na is tn ie n iu w w y ja ś n ia n iu w y n ik a n ia lo g iczn eg o . T u ta j te r m in „ w y nikanie lo g ic z n e ” ro z u m ie się sz e ro k o . A w ię c n ie ty lk o ja k o w y n ik a nie d e d u k c y jn e , a le ta k ż e i te r o d z a je p o s tę p o w a n ia , k tó r e m a j ą m i e js ce i w in d u k c ji, w sz czeg ó ln o ści w ię c w y n ik a n ie p r o b a b ilis ty c z n e .
P ro b le m a ty k a ro z d z ia łu d ru g ie g o (R o d z a je w y ja ś n ia n ia ) je s t p o g łę bieniem ro z w a ż a ń , d ość o g ó ln y c h , p o p rz e d n ie g o ro z d z ia łu . Z a w a r ta je s t tu tro ja k a k la s y f ik a c ja w y ja ś n ia n ia , m ia n o w ic ie ze w z g lę d u n a r o d z a je relacji, k tó r e m a ją m ie js c e m ię d z y e x p la n a n s e m a e x p la n a n d u m , ze względu n a c h a r a k t e r e x p la n a n s u o ra z ze w z g lę d u n a c h a r a k t e r e x p lan an d u m . Z p ie rw s z e g o p u n k tu w id z e n ia w y ró ż n ia się d w a r o d z a je w y ja śn ia n ia , a m ia n o w ic ie w y ja ś n ia n ie p rz e z p ra w o n a u k o w e o ra z w y jaśnianie p rz y p o m o c y m o d e lu . O d n o ś n ie do o s ta tn ie g o w y m a g a się, b y między o ry g in a łe m a m o d e le m m ia ł m ie js c e iz o m o ro fiz m o ra z a b y s a m model m ó g ł b y ć w y ja ś n ia n y p rz e z ja k ie ś p ra w o n a u k o w e . N a le ż y z a u ważyć, że w n a u k a c h n o w y c h , n o w o p o w s ta ją c y c h p rz e w a ż a w y ja ś n i a n ie typu m o d e lo w e g o . M a to m ie js c e m . i. w c y b e rn e ty c e . I to n ie ty lk o teo rety czn ej, le c z ta k ż e te c h n ic z n e j. A u to r p o d k re ś la , że n ie w o ln o ł ą czyć w y ja ś n ia n ia p rz y p o m o c y m o d e lu ze s p r o w a d z a n ie m n ie z n a n e g o do znanego. J e s t to p o g lą d ju ż p r z e s ta r z a ły , k tó re g o n ie p o d z ie la ją m e todologow ie. Z p u n k tu w id z e n ia c h a r a k t e r u e x p la n a n s u w y ró ż n ia się w y ja śn ia n ie s u b s ta n c ja ln e i a tr y b u ty w n e , w y ja ś n ia n ie g e n e ty c z n e , w y jaśnianie k o n tr a g e n e ty c z n e , w y ja ś n i a n ie s tr u k tu r a ln e . S ło w o o d ru g im i trzecim ty p ie w y ja ś n ia n ia . W y ja ś n ia n ie g e n e ty c z n e a p e lu je do s t a nów p rz e sz ły c h , n a to m ia s t w y ja ś n ia n ie k o n tr a g e n e ty c z n e — do s ta n ó w przyszłych d a n e g o o b ie k tu . W śró d o s ta tn ic h m o ż n a m ó w ić o w y ja ś n i a n iu p ro sty m o ra z s k u tk o w y m (gdy się u w z g lę d n ia n ie ty lk o s a m s ta n późniejszy o b ie k tu , a le ta k ż e p ra w o n a u k o w e , k tó r e do n ie g o p r o w a
dzi). S z c z e g ó ln y m p r z y p a d k ie m w y ja ś n ia n ia s k u tk o w e g o je s t w y ja ś n i a n ie fu n k c y jn e , a lb o fu n k c jo n a ln e . W y ja ś n ia n ie s t r u k tu r a ln e d a n eg o o b ie k tu p o le g a b ą d ź n a p o d a n iu w z a je m n e g o p o w ią z a n ia w e w n ę tr z n y c h e le m e n tó w w je d n ą całość, b ą d ź n a w s k a z a n iu m ie js c a , k tó r e d a n y u k ła d z a jm u je w w ię k s z y m u k ła d z ie . W p r a k ty c e n a u k o w e j w y s tę p u ją tr z y je g o ro d z a je : w y ja ś n ia n ie s t r u k tu r a ln e p ro s te , k o m b in a c y jn e o ra z m ie sz a n e . Z p u n k tu w id z e n ia c h a r a k t e r u e x p la n a n d u m w y ró ż n ić n a le ż y w y ja ś n ia n ie fa k to lo g ic z n e , n o m o lo g ic z n e o ra z te o rio lo g ic z n e . P ie rw s z e je s t w ó w c z a s, g d y e x p la n a n d u m są f a k ty , d ru g ie — g d y są n im i p r a w a n a u k i, trz e c ie — g d y są n im i te o rie . Z r a c j i w y ja ś n ia n ia fa k to lo g ic z - n eg o w y s tę p u je c ie k a w y p ro b le m tz w . fa k tó w u o g ó ln io n y c h . O n e w ła ś n ie s ta n o w ią e x p la n a n d u m . W y m ie n io n e ró ż n e ro d z a je w y ja ś n ia n ia zo s t a ły p o d a n e w o p a rc iu o ró ż n e z a s a d y p o d z ia łu . S tą d też, p ły n ie p ro s ty w n io s e k , że m o ż n a m ó w ić o z a c h o d z e n iu n a sie b ie w y m ie n io n y c h p o d z ia łó w . D z ię k i te m u u z y s k u je się b a rd z ie j ro z g a łę z io n ą k la s y fik a c ję w y ja ś n ia n ia . Z p u n k tu w id z e n ia p r a k t y k i n a u k o w e j, z re g u ły , m a się do c z y n ie n ia ze z ło żo n y m i ty p a m i w y ja ś n ia n ia . W y d z ie le n ie c z y sty c h ty p ó w w y ja ś n i a n ia p o z w a la n a le p sz e z o rie n to w a n ie się w k o n k re tn y m , zło ż o n y m p r z y p a d k u w y ja ś n ia n ia . N a s tę p n y ro z d z ia ł ( S t r u k tu r a w y ja ś n ia n ia ) p r e z e n tu je c z y te ln ik o w i s ta ty c z n ą o ra z d y n a m ic z n ą s t r u k t u r ę w y ja ś n ia n ia . P rz e z s t r u k t u r ę r o z u m ie się t u t a j sp o só b p o łą c z e n ia e le m e n tó w d a n e g o o b ie k tu w p e w n ą całość. A u to r p o le m iz u je z p o d z ia łe m w y ja ś n ia n ia n a d e d u k c y jn e , p r o b a b ilis ty c z n e , f u n k c jo n a ln e i g e n e ty c z n e (E. N a g e l, T h e S tr u c tu r e of S c ie n c e , N e w Y o rk 1961). Z a rz u c a m u n ie a d e k w a tn o ś ć , ze w z g lę d u n a p o s łu g iw a n ie się n ie je d n o lity m k r y t e r iu m p o d z ia łu . T o też s t r u k t u r y s ta ty c z n e d z ie li n a w y ja ś n ia n ie ty p u d e d u k c y jn e g o (m oże ono b y ć d e - d u k c y jn o fa k to lo g ic z n e , b ą d ź d e d u k c y jn o n o m o lo g ic z n e ) o ra z w y ja ś n i a n ie ty p u in d u k c y jn e g o , w k tó r y m w y ró ż n ia c z te ry p o d s ta w o w e ro d z a je , m ia n o w ic ie : s ta ty s ty c z n o -in d u k c y jn e , re d u k c y jn o -in d u k c y jn e , m o d e lo w o - - in d u k c y jn e i k la s y c z n o -in d u k c y jn e . O d n o śn ie do p ro b le m a ty k i z w ią z a n e j z d y n a m ic z n ą s t r u k tu r ą w y ja ś n ia n ia p o d a je n a jp i e r w o gólny s c h e m a t s t r u k t u r y d y n a m ic z n e j. W je j s k ła d w c h o d z i sześć k o le jn y c h e ta p ó w : 1° u s ta le n ie e x p la n a n d u m , 2° w y ja ś n ia n ie d e d u k c y jn e , 3° w y ja ś n ia n ie ty p u s ta ty s ty c z n o -d e d u k c y jn e g o , b ą d ź r e d u k c y jn o - in d u k c y jn e g o , 4 ° w y ja ś n ia n ie m o d e lo w o -in d u k c y jn e , 5° w y ja ś n ia n ie k la sy c z n o -in d u k c y jn e , 6° sp ra w d z e n ie p o p ra w n o ś c i o ra z p ra w d z iw o śc i c a łego w y ja ś n ie n ia . O m a w ia n a s tę p n ie s t r u k t u r ę d y n a m ic z n ą w y ja ś n ia n ia d e d u k c y jn e g o (w y ja ś n ia n ie d e d u k c y jn o fa k to lo g ic z n e i w y ja ś n ia n ie d e d u k c y jn o n o m o lo g iczn e) o ra z w y ja ś n ia n ia in d u k c y jn e g o (w y ja ś n ia n ie s ta ty s ty c z n o -in d u k c y jn e , w y ja ś n ia n ie re d u k c y jn o -in d u k c y jn e , w y ja ś n ia n ie m o d e lo w o - in d u k c y jn e i w y ja ś n ia n ie k la s y c z n o -in d u k c y jn e ). Z p r z e d s ta w io n y c h p rz e d c h w ilą k o n c e p c ji w id a ć w y r a ź n ie p rz e jr z y s ty p o d z ia ł
typów w y ja ś n ie ń z p u n k tu w id z e n ia ich s tr u k tu r y . J e s t on w o ln y od zarzu tu n ie ro z łą c z n o śc i.
R ozdział c z w a rty ( S u p e r s tr u k tu r a w y ja ś n ia n ia ) p o św ię c o n y je s t p rz e d y s k u to w a n iu s t r u k t u r y p ro c e s u b a d a w c z e g o . Z in te re s u ją c e g o n a s p u n k tu w id z e n ia w d y n a m ic z n e j s t r u k tu r z e p ro c e s u b a d a w c z e g o w y starczy w y ró ż n ić n a s t ę p u ją c e c z te ry e ta p y : 1° e k s p e r y m e n t, 2° opis, 3° w y ja ś n ia n ie , 4 ° p r e d y k c ja . G d y id z ie o p o ję c ie o p isu , to t u m o ż na w y ró ż n ić co n a jm n ie j c z te ry sp o so b y jeg o ro z u m ie n ia . N a jw ę ż sz y z nich p o le g a n a ty m , że p rz e z o p is r o z u m ie się po p r o s tu fik s a c ję w yników d o ś w ia d c z e n ia , n a js z e rs z y n a to m ia s t u jm u je o p is ja k o o d b ic ie językow e d o w o ln y c h w y n ik ó w p o z n a n ia w ogóle, w z g lę d n ie sa m e g o procesu p o z n a n ia . O p is m a m ie js c e p rz y z a c h o d z e n iu tr z e c h k o m p o nent, m ia n o w ic ie : d a n y c h d o ś w ia d c z e n ia , s y s te m u o z n a c z e ń (języ k a) i pojęć n a u k o w y c h , z w ią z a n y c h z p o w y ż sz y m sy s te m e m o zn aczeń . C e lem o p isu je s t o d w z o ro w a n ie d a n y c h d o ś w ia d c z e n ia w s y s te m ie z n a k ó w . Z gnoseologicznego p u n k tu w id z e n ia opis je s t p ro c e d u r ą złożoną. D a ją się tu w y ró ż n ić n a s tę p u ją c e e le m e n ty : a n a liz a , a b s t r a k c j a , o z n a c z a n ie , zapis, u to ż s a m ia n ie . I s to tn ą k o m p o n e n tą w o p is ie je s t u k ła d o zn aczeń . Między o p is e m i w y ja ś n ia n ie m z a c h o d z i z w ią z e k , k tó r y m o że b y ć u ję ty w sposób p o n iż sz y : 1° w a r u n k ie m k o n ie c z n y m w y ja ś n i a n ia je s t opis, 2° opis je s t d o k o n y w a n y ze w z g lę d u n a m a ją c e m ie ć m ie js c e w y ja ś n i a nie, 3° z a c h o d z ą c y w rz e c z y w is ty m b a d a n iu n a u k o w y m o p is je s t n ie m ożliwy b e z w c z e śn ie jsz e g o w y ja ś n ia n ia . T e n o s ta tn i p u n k t w in ie n być szczeg ó ln ie z a a k c e n to w a n y . N a le ż y p a m ię ta ć , że ty lk o a b s t r a k c y j nie w y d z ie la się o d d z ie ln e c y k le b a d a w c z e p o s ta c i „ d o ś w ia d c z e n ie — opis — w y ja ś n i a n ie ” . W p r a k ty c e m a się do c z y n ie n ia z c a ły m i ł a ń cucham i, w k tó r y c h opis o ra z w y ja ś n ia n ie są p o łą c z o n e ze s o b ą p rz e z dalsze d o św ia d c z e n ia . G d y id z ie o z w ią z e k z a c h o d z ą c y m ię d z y p r e dykcją i w y ja ś n ia n ie m , to p ie rw s z e z n ic h b a z u je n a d ru g im . W y ja ś nianie s ta n o w i p o d s ta w ę d la p r e d y k c ji. O b a te p o ję c ia s ą g łó w n y m i celami n a u k i. T rz e b a je d n a k ż e tu p o d k re ś lić , że a n i w y ja ś n ia n ie , a n i p red y k cja n ie są c e la m i s a m y m i w so b ie. N a u k a m a je d e n z a sa d n ic z y cel. J e s t n im s łu ż e n ie cz ło w ie k o w i. I w ty m ś w ie tle n a le ż y p a tr z e ć n a p o d p o rząd k o w an e w z a je m n ie so b ie w s p o m n ia n e p rz e d c h w ilą p o ję c ia . Autor p o le m iz u je n a d to z p o g lą d e m , k tó r y głosi, że e x p la n a n s p o s ia d a p o ten cjaln ą m o c p re d y k c ji, w s k a z u je , ja k to z a g a d n ie n ie w y g lą d a d la różnych ty p ó w w y ja ś n ia n ia .
R ozdział o s ta tn i n o si ty tu ł: U k ła d y w y ja ś n ia ń . W s k a z u je się t u n a to, że w n a u c e m a m y do c z y n ie n ia n ie ty le z p o je d y ń c z y m , iz o lo w a nym w y ja ś n ia n ie m , ile z c a ły m u k ła d e m w y ja ś n ia ń . Co się ro z u m ie przez u k ła d w y ja ś n ia ń ? R o z w a ż m y p ro s ts z y p rz y p a d e k . N ie c h G (S) oznacza e x p la n a n s , zło żo n y z S i, S2, ..., S fc, zaś E — e x p la n a n d u m . N azw ijm y to w y ja ś n ia n ie „ p ie rw s z y m w y ja ś n ia n ie m ” . P rz y p u ś ć m y 16 — S tudia P h il. C h ristia n ae 8(1972)1
d a le j, że k tó r y ś z e le m e n tó w S ; p o s ia d a z k o lei, w y ja ś n ia n ie p o s ta c i G (R), g d z ie w s k ła d R w c h o d z ą e le m e n ty R x, R 2,..., R m. Z a te m G (R ) je s t t u e x p la n a n s e m , z aś S ; e x p la n a n d u m . N a z w ijm y to o s ta tn ie w y ja ś n i a n ie „ d ru g im w y ja ś n ia n ie m ” . J e ż e li te r a z ro z p a trz y m y o b a w s p o m n ia n e w y ja ś n ia n ia łą c z n ie , to m ie ć b ę d z ie m y w ła ś n ie do c z y n ie n ia z u k ła d e m w y ja ś n ia ń w n a jb a r d z ie j p r o s te j p o sta c i. O g ó ln ie p o w ie m y , że p rz e z u k ła d w y ja ś n ia ń ro z u m ie się zesp ó ł w y ja ś n ia ń G (W ) p o s ia d a ją c y n a s tę p u ją c e tr z y ce c h y : 1° z esp ó ł G (W ) z a w ie r a co n a jm n ie j d w a w y ja ś n ia n ia , 2 ° d la k a ż d e g o w y ja ś n ia n ia W 1( n a le ż ą c e g o do d a n e g o z e s p o łu w y ja ś n ia ń , is tn ie je co n a jm n ie j je d n o w y ja ś n ia n ie W 2 ta k ie , że b ą d ź je d e n z e le m e n tó w e x p la n a n s u je s t e x p la n a n d u m W 2, b ą d ź e x p la n a d u m W j je s t je d n y m z e le m e n tó w e x p la n a n s u W 2, 3° w s z y s t k ie w y ja ś n ia n ia z e sp o łu G(W ) są p o w ią z a n e w je d n ą s t r u k t u r ę lo g ic z n ą w ta k i sp o só b , iż od d o w o ln e g o z w y ja ś n i a ń m o ż n a d o jś ć do k a ż dego in n e g o w y ja ś n ia n ia za p o m o c ą o k re ś lo n e g o r o d z a j u o p e ra c ji lo g iczn y c h . W y ró ż n ia się d w a p o d s ta w o w e ty p y u k ła d ó w w y ja ś n ie ń : u k ła d lin io w y o ra z u k ła d p o zio m y . S ą one, w p e w n y m z n a c z e n iu , o d w r o tn e w z g lę d e m sie b ie . D y s k u to w a n e je s t jesz c z e z a g a d n ie n ie sk o ń - czoności w z g lę d n ie n ie s k o ń c z o n o śc i u k ła d ó w w y ja ś n ie ń . A u to r lo ja ln ie p o d a je s ta n fa k ty c z n y , p o le g a ją c y n a is tn ie n iu d w u ró ż n y c h p rz e k o n a ń o d n o ś n ie do in te re s u ją c e g o n a s p ro b le m u . W y m ie n ia z w o le n n ik ó w j e d n e g o i d ru g ie g o p o g lą d u . S a m p o d p is u je się p o d te z ą , g ło szącą n ie o g r a n i- czo n o ść w s y s te m ie w y ja ś n ia ń . U w a ż a b o w ie m , że p rz y ję c ie f in ity s ty c z - n o ści u k ła d u w y ja ś n ia ń s ta w ia a p rio ry c z n e i sz k o d liw e ta m y ro z w o jo w i w ie d z y lu d z k ie j. J e s t z ro z u m ia łe , że n ie s k o ń c z o n o ść u k ła d ó w w y ja ś n ia ń je s t t u r o z u m ia n a w z n a c z e n iu p o te n c ja ln y m .
T a k się p r z e d s ta w ia tr e ś ć r e f e r o w a n e j k s ią ż k i. Z te g o p o b ie ż n e g o p rz e g lą d u w id a ć do ko g o je s t o n a a d re s o w a n a . Z p e w n o ś c ią z a in te r e s u je o n a m e to d o lo g ó w , filo z o fó w n a u k i, a ta k ż e h is to r y k ó w n a u k i. B a rd z o d o b rz e n a d a je się n a p r o s e m in a r iu m z filo z o fii n a u k i. U c z e st n ic y teg o r o d z a ju p r o s e m in a r iu m r e f e r u ją c o m a w ia n ą p o z y c ję z d o b ę d ą p o tr z e b n ą w ie d z ę z z a k r e s u te o r ii w y ja ś n ia ń . Z ro z u m ie ją n a czy m p o le g a is to ta w y ja ś n ia n ia , ja k ie są jeg o r o d z a je i ja k ie z a c h o d z ą p o w ią z a n ia z in n y m i f u n k c ja m i n a u k i. K s ią ż k a n a p is a n a je s t ja s n o , p rz e jrz y ś c ie . L ic z n e p r z y k ła d y d o b rz e i l u s tr u ją m y ś l A u to ra . P r a c a je s t u ję t a od s tro n y p r a k t y k i n a u k o w e j. To p o z w a la c z y te ln ik o w i n ie ja k o u jr z e ć n a u k ę od s tr o n y je j b a rd z ie j w e w n ę trz n y c h cech. N ie m a t u z b ę d n e g o a b s tr a k c y jn e g o te o r e ty z o w a n ia . W y p o w ie d z i A u to r a z a w sz e z n a jd u j ą p o tw ie r d z e n ie w c o d z ie n n e j p r a k ty c e uczo n eg o . P is z ą c e m u te sło w a w s p o m n ia n a c e c h a w y d a je się g o d n a u w a g i.
B ib lio g ra f ia z a w ie r a o k o ło 300 p o zy cji. N a jp ie r w s ą u m ie sz c z o n e p r a c e w ję z y k u ro s y js k im , p o te m w ję z y k a c h in n y c h . T y c h o s ta tn ic h
jest ok. 5/6 c a ło śc i z a m ie sz c z o n e j b ib lio g r a fii. P r a c a p o s ia d a in d e k s nazw isk o ra z in d e k s rz e c z o w y , k tó r e u ła t w i a ją p o s łu g iw a n ie się k s ią ż k ą .
M . L u b a ń s k i
A. S. M itro fa n o w , G n o se o ło g ic z e sk ie p ro b le m y in f o rm a c jo n n o g o m o d e lir o w a n ija m y s z le n ija , F iło s o fs k ie N a u k i 1971, N r 1, 50—58. Czy m o ż n a m o d e lo w a ć m y ś le n ie ? C zy m a s z y n a m o że b y ć in te lig e n t na? T e i te g o r o d z a ju p y ta n i a jesz c z e b a rd z o n ie d a w n o w y d a w a ły s ię czymś o c h a r a k t e r z e o b ra z o b u r c z y m w o d n ie s ie n iu do c z ło w ie k a . D ziś straciły ju ż o n e s w o ją o stro ść . N ie m a l p o w sz e c h n ie w ia d o m o , że m y ś le nie m o ż n a m o d e lo w a ć . R o z p a tr u je się ró ż n e a s p e k ty w s p o m n ia n e g o m odelow ania. W c y b e rn e ty c e m a m y do c z y n ie n ia z u k ła d a m i, k tó r e uzyskują, p rz e c h o w u ją i tr a n s f o r m u ją in f o rm a c je . A to p rz e c ie ż z a w sz e uchodziło za c z y n n o ść is to t in te lig e n tn y c h . S k o ro c y b e r n e ty k a b a d a układy o p o d a n y c h w y ż e j c e c h a c h , p rz e to m a se n s m ó w ie n ie o a n a l i zie in f o rm a c y jn e j m y ś le n ia , k tó r a je s t p r z e p r o w a d z a n a n a e le k tr o n ic z nych m a s z y n a c h c y fro w y c h . P o d e jś c ie od s tro n y in f o r m a c ji do m y ś le n ia oraz do p ra c y m ó z g u je s t n o w o śc ią , k tó r ą u m o ż liw iła c y b e rn e ty k a . T o się o d n o si do ró ż n y c h p o z io m ó w p o z n a w c z y c h c z ło w ie k a , a w ię c do poznania z m y sło w e g o , do m y ś le n ia lo g iczn eg o , a rty s ty c z n e g o itd . A n a liza in f o r m a c y jn a o d ró ż n ia się od a n a liz y fiz jo lo g ic z n e j, p s y c h o lo g ic z n e j oraz lo g ic z n e j. E le k tro n ic z n e m a s z y n y c y fro w e a n a li z u ją o ra z s y n t e ty zują sy g n a ły n io s ą c e in f o rm a c ję , p o d o b n ie ja k m ó zg a n a liz u je p o d r a ż nienia o rg a n ó w czu cia. W p r z y p a d k u p ie r w s z y m m a m y do c z y n ie n ia z sy g n ałam i te c h n ic z n y m i, w d r u g im — z fiz jo lo g ic z n y m i.
W ydaje się, że p ro c e s y in f o r m a c y jn e w y p e łn ia ją p e w n e g o r o d z a ju rozziew m a ją c y m ie js c e m ię d z y p o z n a n ie m z m y s ło w y m o ra z r a c j o n a l nym. M ię d z y w s p o m n ia n y m i p o z io m a m i p o z n a n ia m a m ie js c e s k o k j a kościowy. S k o k te n p o s ia d a zło żo n ą s t r u k tu r ę i w łą c z a w sw ó j z a k re s pracę in f o r m a c y jn ą m ó zg u . N a le ż y z d a w a ć so b ie s p r a w ę z teg o , że te n stosunek z a c h o d z ą c y m ię d z y w s p o m n ia n y m i p o z io m a m i p o z n a n ia je s t w ydzielany c z y sto m y ś ln ie . W rz e c z y w is to śc i p o z n a n ie lu d z k ie je s t jednym p e łn y m p o z n a n ie m , p o s ia d a ją c y m w so b ie z a ró w n o w ła s n o ś c i poziomu z m y sło w e g o ja k i p o z io m u u m y s ło w e g o . T o też is to tn y m p r o b lemem je s t z b a d a n ie n a ile p r a w a tr a n s f o r m a c j i in f o rm a c ji, k tó r y m podlega w s w e j p ra c y m ó zg lu d z k i, m o g ą b y ć o d tw o rz o n e n a in n y m substracie. W sz czeg ó ln o ści c h o d z iło b y o m o d e lo w a n ie ty c h fo r m m y ś le nia, w k tó r y m is to tn ą r o lę o d g ry w a św ia d o m o ść i k tó r y c h a lg o r y tm jest n ie z n a n y . O b e c n y s t a n b a d a ń p r z e d s ta w ia się w t a k i sp o só b , że nie p o tr a fim y m o d e lo w a ć , n a e le k tro n ic z n y c h m a s z y n a c h c y fro w y c h , m yślenia tw ó rc z e g o . I n n e r o d z a je m y ś le n ia d a się ju ż m o d e lo w a ć .
