System partyjny Austrii

SYSTEM PARTYJNY AUSTRII

I. Uwarunkowania systemu partyjnego

1. Uwarunkowania historyczne

Współczesny austriacki system partyjny ukształtował się po drugiej wojnie świato- wej, jednak jego genezy należy upatrywać w ugrupowaniach powstałych w ostat- nim ćwierćwieczu XIX w., a więc jeszcze w okresie Austro-Węgier¹. Austriackie partie powstały poza parlamentem wraz z rozszerzeniem zakresu czynnego prawa wyborczego². Od końca XIX w. do lat 80. XX w. ważną cechą austriackiego systemu partyjnego był podział na tzw. „obozy” (Lager), polegający na istnieniu spójnych, mocno zideologizowanych i dobrze społecznie zorganizowanych ugrupowań świato- poglądowych, cieszących się trwałym poparciem określonych grup wyborców³ (obóz socjalistyczny, chadecko-konserwatywny i nacjonalistyczny⁴).

W okresie schyłku monarchii oraz w I Republice (1919–1933) głównymi siła- mi reprezentującymi powyższe obozy były: Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Austrii (Sozialdemokratische Arbeiterpartei Österreichs, SDAPÖ) i Partia Chrześ- cijańsko-Społeczna (Christlich-Soziale Partei, CSP). Nacjonalistów reprezentował między innymi Obóz Wszechniemiecki (Alldeutscher Verband). Poza krótkim okre- sem na początku I Republiki, w dwudziestoleciu międzywojennym nie było mowy o współpracy między dwiema głównymi partiami ze względu na dzielący je dystans ideologiczny. Rządy formował obóz prawicowy. Ten etap rozwoju partii zakończył

1 Wcześniej istniały wprawdzie kluby parlamentarne, ale były one jedynie stowarzyszenia- mi politycznymi o luźnym składzie, niezdolnymi do opracowywania programów politycznych, które w dłuższej perspektywie mogłyby stanowić podstawę partyjnej struktury organizacyjnej.

K. Berchtold, Partie polityczne i ich kluby parlamentarne [w:] H. Schambeck (red.), Parlament Republiki Austrii, tłum. B. Banaszak, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007, s. 150–151.

2 Ibidem, s. 151.

3 E. Tálos, Das politische System in Österreich, Bundespressedienst, Wien 2000, s. 22.

4 F. Horner, Programme – Ideologien: Dissens oder Konsens [w:] H. Dachs et al. (Hrsg.), Handbuch des Politischen Systems Österreichs, Manzsche Verlags- und Universitätsbuchhandlung, Wien 1991, s. 197.

się w 1933 r. zamachem stanu o wyraźnie antydemokratycznym charakterze⁵. Do- konany w 1938 r. Anschluss Austrii, a następnie druga wojna światowa całkowicie uniemożliwiły legalną działalność demokratycznych ugrupowań.

Partie zaczęły odradzać się po 1945 r. Od początku uwidoczniła się dominacja dwóch głównych sił politycznych, nawiązujących do istniejących wcześniej obo- zów. W przeciwieństwie do okresu międzywojennego po wojnie stosunki między nimi charakteryzowała współpraca, czego przejawem było zawieranie tzw. „wiel- kiej koalicji”. Przy czym o ile Socjalistyczna Partia Austrii (Sozialistische Partei Österreichs, SPÖ)⁶ uznała się za kontynuatorkę partii socjaldemokratycznej ist- niejącej od XIX w., o tyle Austriacka Partia Ludowa (Österreichische Volkspartei, ÖVP) odcięła się od przedwojennej Partii Chrześcijańsko-Społecznej, o czym bę- dzie jeszcze mowa.

Po drugiej wojnie światowej doszło też do odrodzenia sił nawiązujących do „trze- ciego obozu” w postaci Związku Niezależnych (Verband der Unabhängingen, VdU), który w 1956 r. przekształcił się w Austriacką Partię Wolnościową (Freiheitliche Partei Österreichs, FPÖ), postrzeganą jako ugrupowanie liberalno-nacjonalistycz- ne. Rozłamy w tej partii, a także wzrost znaczenia sił ekologicznych w latach 80.

XX w. spowodowały zmiany w austriackim systemie partyjnym. Przyczyniły się do tego również przeobrażenia społeczne i systemowe zachodzące w całej Europie Za- chodniej: rozwój ekonomiczny powodujący zmiany w strukturze społecznej, procesy laicyzacji, rozwój środków masowego przekazu, fi nansowanie partii politycznych z bud żetu państwa. Pomimo że w Europie Zachodniej zaczęły one wywierać poważ- ny wpływ na systemy partyjne już w latach 60. XX w., w bardzo stabilnym austriac- kim systemie uwidoczniły się z całą siłą dopiero w drugiej połowie lat 80.⁷ Za ich przyczyną SPÖ, a zwłaszcza ÖVP odnotowały spadek poparcia wyborczego – jednak ciągle pozostają głównymi siłami na austriackiej scenie politycznej.

2. Uwarunkowania instytucjonalne

Po drugiej wojnie światowej przywrócono w Austrii obowiązywanie konstytucji z 1 X 1920 r. ze zmianami wprowadzonymi w 1929 r. O przerwie w demokratycznym funk- cjonowaniu państwa świadczy określanie powojennej Austrii mianem II Republiki.

Konstytucja wraz z późniejszymi zmianami i uzupełnieniami stanowi jednak tylko

5 5 marca 1933 r. kanclerz Engelbert Dolfuss, wykorzystując fakt podania się do dymisji trzech przewodniczących niższej izby parlamentu Rady Narodowej, ogłosił, że parlament nie jest zdolny do dalszego spełniania swoich funkcji i odtąd rządził bez jego udziału.

6 W 1991 r. partia zmieniła nazwę na Socjaldemokratyczna Partia Austrii (Sozialdemokratische Partei Österreichs), zachowując ten sam skrót – SPÖ.

7 W.C. Müller, Das Parteiensystem [w:] H. Dachs et al. (Hrsg.), Handbuch des Politischen Systems Österreichs, op. cit., s. 190–192.

część austriackiego „bloku konstytucyjnego”⁸, na który składają się też ustawy kon- stytucyjne, postanowienia konstytucyjne w ustawach zwykłych, traktaty międzynaro- dowe o randze konstytucyjnej, postanowienia konstytucyjne z niektórych traktatów.

W podstawowym tekście austriackiej konstytucji nie uregulowano statusu i zasad funkcjonowania partii politycznych. W konstytucji wspomniano o nich wprawdzie wielokrotnie, ale zawsze na marginesie omawiania innych zagadnień⁹. Kwestię kon- stytucjonalizacji partii rozwiązano, nadając niektórym przepisom ustawy o partiach z 1975 r. rangę postanowień konstytucyjnych¹⁰. W ten sposób przepisy dotyczące par- tii politycznych stały się częścią austriackiego porządku konstytucyjnego.

W ustawie z 2 lipca 1975 r. zostały uregulowane zagadnienia dotyczące zadań, fi nansowania i agitacji wyborczej partii politycznych. Zgodnie z jej przepisami partie polityczne są istotnym składnikiem demokratycznego porządku Republiki Austrii.

Do ich zadań należy współdziałanie w kształtowaniu woli politycznej (§ 1 ust. 1 i 2)¹¹. Aby uzyskać osobowość prawną, partia musi posiadać statut, który powinien być periodycznie upowszechniany drukiem oraz przedkładany w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Ustawa ma bardzo liberalny charakter – nie nakłada ograniczeń na działalność partii i wprowadza minimalne formalne wymogi dotyczące ich rejestra- cji, jednocześnie zapewniając im szczodre fi nansowanie ze środków publicznych¹².

Początki subsydiowania ugrupowań politycznych z budżetu państwa sięgają 1963 r. – wprowadzono wówczas wsparcie fi nansowe dla klubów parlamentarnych.

Nie były to jednak wielkie kwoty i nie wystarczały nawet na pokrycie wydatków sa- mych frakcji. Kolejnym krokiem było wprowadzenie w 1973 r. fi nansowania politycz- nych instytutów edukacyjnych (akademii partyjnych), które miały zdjąć ze struktur partyjnych ciężar kształcenia aktywistów i funkcjonariuszy partyjnych. Bezpośrednie fi nansowanie partii z budżetu zostało wprowadzone ustawą z 1975 r.¹³ Przewidziano w niej zarówno wsparcie działalności publicznej partii (§ 2), jak i środki stanowiące

8 Pojęcie to zaczerpnięte zostało z ustroju francuskiego, w odniesieniu do Austrii używa go na przykład P. Sarnecki, defi niując je jako: „ogół norm o randze konstytucyjnej, tworzących pierwszy szczebel porządku prawnego Austrii”, zob. P. Sarnecki, System konstytucyjny Austrii, Wydawnic- two Sejmowe, Warszawa 1999, s. 20.

9 O partiach jest mowa na przykład przy okazji wyborów do Rady Narodowej (art. 26), sposobu ustalania składu delegacji krajów do Rady Związkowej (art. 35) czy składu podkomisji w Radzie Narodowej (art. 52a ust. 1).

10 Początkowo były to art. I i art. III. W 2008 r. uchylono art. III ustawy o partiach (BGBl. I Nr 2/2008).

11 Bundesgesetz über die Aufgaben, Finanzierung und Wahlwerbung politischer Parteien, BGBl. Nr. 404/1975 geändert durch BGBl I 2/2008, Das Rechtsinformationssystem des Bundes (RIS), http://www.ris.bka.gv.at (dostęp: 10 VIII 2009 r.).

12 W.C. Müller, The Development of Austria Party Organizations in the Post-War Period [w:]

R.S. Katz, P. Mair (eds), How Parties Organize. Change and Adaptation in Party Organizations in Western Democracies, Sage Publications, London 1994, s. 53.

13 ÖVP postulowała subsydiowanie partii już pod koniec lat 50. XX w., sprzeciwiała się temu jednak SPÖ, która sprawnie funkcjonowała w oparciu o składki członkowskie. Nie bez znaczenia był fakt, że rozwiązanie takie nie cieszyło się przychylnością opinii publicznej. Rosnące koszty kam- panii wyborczych skłoniły ostatecznie socjalistów do poparcia dla publicznego fi nansowania partii.

zwrot kosztów kampanii do Rady Narodowej (§ 2a); później dodano do tego zwrot kosztów przedwyborczej agitacji do Parlamentu Europejskiego (§ 2b).

Subsydia na działalność publiczną przydzielane są w pierwszej kolejności partiom, które uzyskały co najmniej pięć mandatów w Radzie Narodowej (wielkość klubu).

Każda z nich otrzymuje corocznie przez całą kadencję kwotę określoną w ustawie (obecnie 218 019 euro). Pozostała część kwoty przeznaczonej na subsydiowanie partii dzielona jest pomiędzy wszystkie ugrupowania, które zdobyły co najmniej jeden man- dat, a ich wysokość zależy od ilości uzyskanych głosów. Ponadto w roku wyborczym prawo do ubiegania się o subsydia mają wszystkie stronnictwa, które wzięły udział w elekcji, otrzymując co najmniej 1% głosów. W ustawie określono ogólną kwotę przeznaczaną na fi nansowanie partii (obecnie – 14 383 200 euro), która jest zmieniana w zależności od indeksu wzrostu cen, stąd ustawa wymaga przeprowadzania co kilka lat nowelizacji, których celem jest określenie powyższych kwot. Jako że fi nansowa- nie ze środków publicznych nie cieszy się przychylnością opinii publicznej, zmiany dotyczące wielkości kwoty przeznaczanej na fi nansowanie i jej dystrybucji pomiędzy partie uchwalane są w parlamencie zazwyczaj we wczesnych godzinach porannych, kiedy zainteresowanie mediów jest najmniejsze¹⁴.

Partie, które są reprezentowane w Radzie Narodowej lub Parlamencie Europej- skim, mogą ubiegać się o środki na pokrycie kosztów kampanii przedwyborczej.

Wniosek w tej sprawie muszą złożyć jeszcze przed wyborami; wysokość dotacji za- leży od ilości uzyskanych głosów, przy czym kwoty płacone za jeden głos są wyższe w związku z wyborami do parlamentu narodowego niż europejskiego. Oprócz tego partie są również fi nansowane ze środków publicznych na poziomie poszczególnych krajów związkowych. Subsydia te przeznaczone są dla krajowych organizacji partyj- nych, przy czym – w przeciwieństwie do fi nansowania na poziomie ogólnopaństwo- wym – ich wysokość zależy od decyzji podejmowanych ad hoc przez parlamenty i rządy krajowe. Środki te są jednak bardzo istotne dla partii, gdyż – jak szacuje W.C. Müller – ich wysokość może być nawet trzykrotnie wyższa niż subsydiów otrzymywanych z budżetu centralnego¹⁵.

Na ogół ważnym determinantem mającym wpływ na kształt systemu partyjne- go jest system wyborczy. Przyjęło się uważać, że system większościowy sprzyja w większym stopniu dwupartyjności, a w każdym razie dużej koncentracji systemu partyjnego, natomiast system proporcjonalny implikuje rozbicie wielopartyjne. Przy- padek Austrii wydaje się nie potwierdzać tej prawidłowości. Pomimo zadekretowa- nia w konstytucji zasady proporcjonalności w wyborach do Rady Narodowej system partyjny charakteryzuje stosunkowo duża koncentracja i stabilność. W parlamencie II Republiki reprezentowanych jest od trzech do pięciu partii, przy czym zdecydowa- na większość mandatów przypada dwóm największym ugrupowaniom (SPÖ, ÖVP).

W całym okresie powojennym mandaty uzyskało zaledwie siedem partii¹⁶.

14 W.C. Müller, The Development…, op. cit., s. 45.

15 Ibidem, s. 55.

16 Konstytucja, określając tylko podstawy systemu wyborczego, pozostawia szczegóły do regu- lacji ordynacji wyborczej, a ta była wielokrotnie zmieniana. Przykładowo zmiana z 1970 r. (pole-

Istotnym elementem wywierającym wpływ na funkcjonowanie systemu parla- mentarnego w Austrii, w tym na rolę partii reprezentowanych w parlamencie, jest zasada partnerstwa socjalnego. Zakłada ona dobrowolną współpracę związków przedsiębiorców i pracobiorców, mającą na celu kompromisowe rozwiązywanie kon- fl iktów ekonomicznych i socjalnych¹⁷. Partnerzy socjalni starają się wpływać na pro- ces kształtowania polityki gospodarczej i społecznej państwa. Formalnie przybiera to postać informowania parlamentu czy doradzania mu, w rzeczywistości natomiast obserwuje się duży wpływ partnerów socjalnych na podejmowane w parlamencie decyzje¹⁸. Ma to istotny wpływ na funkcjonowanie systemu parlamentarnego za spra- wą przesunięcia ciężaru podejmowania decyzji dotyczących polityki gospodarczej i społecznej z parlamentu na izby gospodarcze i organizacje związkowe. Oddziałuje to również na system partyjny – z jednej strony wydaje się osłabiać wpływ partii na życie gospodarcze kraju poprzez osłabienie możliwości decyzyjnych parlamentu i rządu w tej kwestii, z drugiej jednak – zważywszy, że główne partie powiązane są ściśle z grupami interesu i reprezentującymi je organizacjami, czego wyrazem jest między innymi personalna jednorodność kierowniczych gremiów tych struktur¹⁹ – ich wpływ pozostaje znaczący, zmieniają się jedynie metody tego oddziaływania.

II. Charakterystyka współczesnego systemu partyjnego

Austriackie partie polityczne i relacje między nimi charakteryzuje długotrwała kon- tynuacja i niezwykła stabilność, polegająca między innymi na koncentracji głosów wyborców, przejawiającej się w udzielaniu poparcia dwóm dużym partiom, stąd R. Herbut określa ten system mianem wielopartyjnego zdominowanego przez dwie główne partie²⁰. Zmiany przebiegające w Europie Zachodniej od lat 60. XX w., zwią-

gająca m.in. na zwiększeniu liczby członków Rady Narodowej z 165 do 183, zmniejszeniu liczby okręgów wyborczych z 25 do 9 i zmianie formuły wyborczej) zbliżyła znacząco system wybor- czy do typu idealnie proporcjonalnego, nie spowodowała jednak rewolucyjnych zmian w składzie izby. Obowiązująca obecnie ordynacja z 1992 r. z późniejszymi nowelizacjami wprowadza podział mandatów na trzech szczeblach: regionu wyborczego, okręgu (kraj) oraz w skali całego państwa.

Na dwóch pierwszych poziomach wykorzystywany jest wzór Hare’a, na trzecim – d’Hondta przy zastosowaniu klauzuli zaporowej na poziomie 4%. Intencją twórców ordynacji było wyrównanie dysproporcji między liczbą uzyskanych głosów i mandatów – również ona nie przyniosła poważ- niejszych zmian w składzie politycznym parlamentu.

17 P. Czarny, B. Naleziński, Wstęp [w:] Federalna Ustawa Konstytucyjna Republiki Austrii, tłum. i wstęp P. Czarny, B. Naleziński, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004, s. 27.

18 K. Korinek, Partnerstwo socjalne a parlament [w:] H. Schambeck (red.), Parlament Repub- liki Austrii, op. cit., s. 252–253.

19 A. Klose, Politischer Grundkurs. Hintergründe, Organisationsformen und Funktionen der Demokratie, Veritas, Linz 1991, s. 75.

20 R. Herbut, hasło: System partyjny Austrii [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Partie i sy- stemy partyjne, Zakamycze, Kraków 1999, s. 252.

zane z „odmrożeniem” podziałów socjopolitycznych, zachodzą również w Austrii, ale rozpoczęły się później i dokonują się stopniowo²¹. Od końca lat 80. obserwuje- my osłabienie stanu posiadania dwóch głównych partii w parlamencie, jednak SPÖ i ÖVP nadal zachowują dominującą pozycję na austriackiej scenie politycznej. Wiąże się to z inną cechą austriackich partii politycznych, jaką jest ich duża zwartość (gę- stość) organizacyjna (Organisationsdichte), rozumiana jako relacja pomiędzy liczbą wyborców a liczbą członków partii²². Badania porównawcze prowadzone w 20 pań- stwach europejskich udowodniły, że Austria, w której 17,66% wyborców stanowią członkowie partii, jest pod tym względem niekwestionowanym liderem²³. To w dużej mierze zasługa istniejącego w ÖVP członkostwa pośredniego oraz silnych związków między partiami i grupami interesów, które przybierają zinstytucjonalizowaną for- mę, ale również silnej identyfi kacji wyborców z głównymi obozami politycznymi (Lagermentalität)²⁴.

Austria – wraz z systemami anglosaskimi – należy do grupy państw, w których przez lata dwie duże partie otrzymywały łącznie poparcie około 90% głosów. Silna koncentracja systemu partyjnego nie doprowadziła jednak do zjawisk obserwowa- nych w systemach anglosaskich, a mianowicie do zasady formowania gabinetów jednopartyjnych. W Austrii rządy jednopartyjne są raczej wyjątkiem wynikającym z braku – typowego dla większościowych systemów wyborczych – efektu polega- jącego na uzyskiwaniu przez jedną z partii absolutnej większości mandatów w par- lamencie. Na dwadzieścia elekcji parlamentarnych, jakie miały miejsce po drugiej wojnie światowej, jedynie pięciokrotnie jednej z partii udało się uzyskać bezwzględ- ną większość mandatów: w 1945 r., w 1966 r. (ÖVP), w 1971 r., w 1975 r. i w 1979 r.

(SPÖ). Pelinka postuluje określenie tego systemu jako: dwuipółpartyjny lub „ułomny trójpartyjny”. Według niego nawet jeśli stan posiadania dwóch dużych partii pozo- staje na wysokim poziomie, dochodzi trzecia partia, będąca „siłą blokującą”, która przy braku absolutnej większości może odgrywać teoretycznie taką samą rolę jak duże partie²⁵.

Wobec uzyskiwania przez obie partie zbliżonego do siebie dużego poparcia wy- borców, a co za tym idzie braku rozstrzygnięcia w procesie wyborczym, która partia

21 Do końca lat 70. XX w. Austria należała do krajów o najniższej fl uktuacji wyborców między partiami. Średnia wartość fl uktuacji mierzona indeksem Pedersena w latach 1949–1983 wynosiła 3,2; w 1986 r. wzrosła do 6,4, a w 1990 r. – do 9,9, przez co uznano, że system przestał być super- stabilny. Mobilność wyborców wzrosła z 7% w 1979 r., poprzez 10% w 1983 r., 16% w 1986 r., do 17% w 1990 r. Dane te potwierdzają wyrażane w literaturze przedmiotu przekonanie, że istot- ne zmiany w austriackim systemie partyjnym dotyczące fl uktuacji wyborców zachodzą od lat 80.

XX w. W.C. Müller, Das Parteiensystem, op. cit., s. 190–191.

22 A. Pelinka, Struktur und Funktion der politischen Parteien [w:] H. Fischer (Hrsg.), Das poli- tische System Österreichs, Europaverlag, Wien–München–Zürich 1982, s. 34.

23 Dla porównania: na drugim miejscu znalazła się Finlandia z wynikiem 9,65%. Polska z wy- nikiem 1,15% uplasowała się na ostatniej pozycji. Szczegóły badań zob. P. Mair, I. van Biezen, Party Membership in Twenty Democracies, 1980–2000, „Party Politics” 2001, vol. 7, no. 1, s. 5–21.

24 A. Pelinka, Struktur und Funktion…, op. cit., s. 35.

25 Ibidem, s. 33.

jest legitymizowana do przejęcia odpowiedzialności za politykę państwa, wykształ- ciła się w Austrii praktyka tzw. „wielkiej koalicji” (1947–1966, 1987–2000, 2007–

–obecnie), polegająca na tworzeniu rządu przez dwa największe ugrupowania, które zdobywały nawet po około 45% głosów każde. M. Sobolewski określił taki system mianem kooperacji partii²⁶. Zjawisko to prowadzi do deformacji rządów parlamentar- nych poprzez zanik efektywnej kontroli opozycji nad rządem i przeniesienie podej- mowania decyzji politycznych z parlamentu na forum nieformalnej komisji koalicyj- nej, złożonej z najważniejszych polityków partii współtworzących koalicję. Wobec słabości opozycji parlamentarnej dochodzi do powstania tzw. opozycji wewnątrz- rządowej. Z drugiej strony długotrwała współpraca na płaszczyźnie parlamentarno- rządowej prowadzi do upodabniania się partii pod względem programowym. Wobec zmian zachodzących w ostatnich dziesięcioleciach na austriackiej scenie politycznej przedstawione tendencje są coraz mniej wyraźne.

Zmiany polegające m.in. na zmniejszaniu się poparcia wyborczego dla dwóch głównych partii, jak również na tworzeniu tzw. „małych koalicji” (1983–1987, 2000–2007), powstały w dużej mierze na skutek zmęczenia wyborców rządami

„wielkiej koalicji”, nabrania relewantnego charakteru przez mniejsze partie (FPÖ) oraz pojawienia się nowych ugrupowań reprezentujących skrajną prawicę (Związek na rzecz Przyszłości Austrii) i ruchy ekologiczne (Zieloni – Zielona Alternatywa).

Chociaż na podstawie ustawy o partiach politycznych z 1975 r. zarejestrowano w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych ponad 400 partii, jedynie kilka z nich od- grywa znaczącą rolę na krajowej scenie politycznej²⁷. W dalszych rozważaniach uwzględnione zostaną te, które mają istotne znaczenie na płaszczyźnie rządowo-par- lamentarnej oraz wyborczej. Wzięte zostaną pod uwagę rezultaty ostatnich wyborów do Rady Narodowej, które miały miejsce 28 września 2008 r. W ich wyniku w skład niższej izby parlamentu weszło pięć ugrupowań, które zostaną scharakteryzowane w kolejności według liczby otrzymanych mandatów. Omówione zostaną również wybrane ugrupowania pozaparlamentarne.

Socjaldemokratyczna Partia Austrii (Sozialdemokratische Partei Österreichs, SPÖ) powstała na przełomie 1888 i 1889 r. z ruchu robotniczego i związkowego jako Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Austrii (Sozialdemokratische Arbei- terpartei Österreichs, SDAPÖ). Stawiała sobie za cel dążenie do upowszechnienia prawa wyborczego i poprawę warunków socjalnych robotników²⁸. W 1934 r. została zdelegalizowana; część jej działaczy kontynuowała działalność w podziemiu jako Rewolucyjni Socjaliści. W kwietniu 1945 r. doszło do odrodzenia ugrupowania pod nazwą Socjalistyczna Partia Austrii (Sozialistische Partei Österreichs, SPÖ). Zmiana określenia „socjaldemokratyczna” na „socjalistyczna” była ukłonem w stronę części struktur funkcjonujących podczas wojny w podziemiu. Po drugiej wojnie światowej

26 M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Państwowe Wydawnic- two Naukowe, Warszawa 1974, s. 456–459.

27 E. Tálos, Das politische..., op. cit., s. 22.

28 Po rozpadzie Austro-Węgier i utworzeniu I Republiki przez krótki okres współpracowała z Partią Chrześcijańsko-Społeczną, współtworząc „wielką koalicję”. Od 1920 r. aż do zakazu dzia- łania partii w 1934 r. pozostawała w opozycji.

socjaliści rządzili, współtworząc „wielką koalicję” z ÖVP (1945–1966, 1987–2000, 2007–obecnie), małą koalicję z FPÖ (1983–1987) lub tworząc gabinety jednopartyj- ne (1970–1983).

Programowo SPÖ odcięła się od naznaczonej dążeniem do zaprowadzenia dykta- tury proletariatu i austromarksizmem przeszłości (Program z Linz 1926). W Progra- mie Wiedeńskim z 1958 r. widoczna jest reorientacja i konsekwentne otwarcie pod hasłem: „Od partii robotniczej do socjalistycznej partii ludowej”, co ma oznaczać odejście od ideologizacji programu i klasowości partii na rzecz większego pragmaty- zmu. W ostatnim programie partii przyjętym w 1998 r. odrzucono ideę walki klas, za- powiadając dążenie do społeczeństwa, w którym przezwyciężane są przeciwieństwa klasowe. Obok tradycyjnych wartości socjaldemokratycznych, takich jak wolność, równość, sprawiedliwość, solidarność i pełne zatrudnienie, znalazły się postulaty działania w kierunku politycznej liberalizacji, modernizacji i zmiany²⁹.

Tabela 1. Wyniki wyborów do austriackiej Rady Narodowej z 28 września 2008 r.

Nazwa partii Skrót nazwy % ilości głosów Liczba miejsc w Radzie

Narodowej

Socjaldemokratyczna Partia Austrii SPÖ 29,26 57

Austriacka Partia Ludowa ÖVP 25,98 51

Austriacka Partia Wolnościowa FPÖ 17,54 34

Związek na rzecz Przyszłości Austrii BZÖ 10,70 21

Zieloni – Zielona Alternatywa GA (Grüne) 10,43 20

Forum Liberalne LIF 2,09 –

Forum Obywateli Austrii – Lista Fritza Dinkhausera FRITZ 1,76 –

Komunistyczna Partia Austrii KPÖ 0,76 –

Niezależna Inicjatywa Obywatelska Ratuj Austrię RETTÖ 0,73 –

Chrześcijanie DC 0,64 –

Razem 183

Źródło: opracowanie własne na podstawie ofi cjalnej strony parlamentu Austrii: http//www.parlinkom.gv.at (dostęp:

10 VIII 2009 r.).

SPÖ dąży do zwiększenia dostępności instytucji publicznych dla wszystkich, nie- zależnie od ich pozycji społecznej, żąda wprowadzenia uczciwych stosunków pracy i współdecydowania pracowników w przedsiębiorstwach. Opowiada się za syste- mem podatkowym, który pozwala na sprawiedliwy podział dochodów. Państwo ma być aktywne w zakresie polityki gospodarczej. SPÖ zapowiada odejście od polityki prywatyzacji uprawianej na początku lat 90. przez rząd „wielkiej koalicji” kierowany przez socjaldemokratów. W walce przedwyborczej w 2008 r. głównym postulatem w sferze polityki gospodarczej i społecznej było wprowadzenie minimalnego zabez-

29 Das Parteiprogramm der SPÖ beschlossen im Oktober 1998 vom Parteitag, ofi cjalna strona partii: http://www.spoe.at (dostęp: 12 VIII 2009 r.).

pieczenia socjalnego i możliwości zwiększenia podatków. Tradycyjnie ważnym dla socjaldemokracji hasłem jest równouprawnienie kobiet i tolerancja wobec mniejszo- ści narodowych.

Partia była w dużej mierze scentralizowana, co wiązało się m.in. ze znacznymi wpływami, a co za tym idzie – silną pozycją SPÖ w Wiedniu. Tendencje te ulegają w ostatnim okresie osłabieniu. W 1991 r., kiedy rozpoczęła się przebudowa struk- tur organizacyjnych partii, zmieniono też jej nazwę na Socjaldemokratyczna Par- tia Austrii – skrót nazwy (SPÖ) pozostał bez zmian. Stwierdzono, że ze względu na przemiany, jakie miały miejsce w państwach komunistycznych, pojęcie „socja- lizm” zostało przewartościowane – naznaczone piętnem centralizmu. Przekształcenia w partii zakończono w 1998 r. przyjęciem nowego statutu³⁰ oraz programu partii.

Socjaldemokracja, z partii niegdyś mocno zideologizowanej i klasowej, stała się partią nastawioną w większym stopniu na rozwiązywanie konkretnych problemów i reprezentowanie całego społeczeństwa. Do statutu wprowadzono przepis zezwa- lający na kandydowanie z list SPÖ osób niebędących formalnie członkami partii.

Partia współpracuje z licznymi związkami reprezentującymi grupy interesu – przede wszystkim z Austriacką Federacją Związków Zawodowych oraz Izbą Pracobiorców, a zwłaszcza z dominującą w niej frakcją socjaldemokratyczną, stąd jest blisko zwią- zana z praktyczną realizacją idei partnerstwa socjalnego. Jej deputowani zasiadają w Parlamencie Europejskim w Grupie Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demo- kratów.

Austriacka Partia Ludowa (Österreichische Volkspartei, ÖVP) powstała 17 kwietnia 1945 r. Za jej poprzedniczkę uważana jest utworzona w 1893 r. Partia Chrześcijańsko-Społeczna (CSP), jednak ÖVP nie jest jej bezpośrednią kontynua- torką, wręcz przeciwnie – w momencie powołania do życia wyraźnie się od niej od- cięła. Widoczne były jednak pewne związki pomiędzy tymi partiami, przejawiające się między innymi w tworzeniu nowego ugrupowania przez działaczy dawnej partii, a także w pewnym sensie przejęciu jej elektoratu. ÖVP nie nawiązuje jednak do tradycji przedwojennej CSP, porzuciła też wizerunek partii wyznaniowej³¹. ÖVP bra- ła udział w rządzeniu krajem, współtworząc „wielką koalicję” z SPÖ (1945–1966, 1987–2000, 2007–obecnie), „małą koalicję” z FPÖ (2000–2007) lub tworząc rząd jednopartyjny (1966–1970).

Austriacka Partia Ludowa przedstawia się jako nowoczesne ugrupowanie, nie- związane z żadną konkretną warstwą społeczną czy Kościołem. Prezentuje się jako partia obywatelska, która zrzesza nie tylko różne grupy zawodowe, ale także chce integrować różne prądy ideowe – społeczną naukę Kościoła, konserwatyzm i libera- lizm. W aktualnym programie z 1995 r. ÖVP określa się jako partia chrześcijańsko- -demokratyczna i wyraża przywiązanie m.in. do takich wartości, jak wolność, odpo- wiedzialność, sprawiedliwość, bezpieczeństwo, partnerstwo i subsydiarność. Partia włącza do swojego programu postulaty liberalnego państwa prawa oraz otwartego

30 Das Organisationsstatut beschlossen am außerordentlichen Bundesparteitag der SPÖ in Wien am 31. Oktober 1998, ofi cjalna strona partii: http://www.spoe.at (dostęp: 12 VIII 2009 r.).

31 F. Horner, Programme – Ideologien…, op. cit., s. 198.

społeczeństwa. W zakresie polityki gospodarczej opowiada się za „eko-społeczną gospodarką rynkową” – koncepcją łączącą zasady gospodarki wolnorynkowej z od- powiedzialnością za tych, którzy nie mogą sobie sami poradzić, a także za stan środo- wiska naturalnego. Wiąże się to z lansowanym przez ÖVP postulatem dalekowzrocz- ności w korzystaniu z zasobów naturalnych³².

Struktura partii ludowej jest w porównaniu z SPÖ w dużej mierze zdecentralizo- wana. Z jednej strony opiera się na silnych organizacjach partyjnych działających w dziewięciu krajach związkowych, z drugiej na strukturach innych organizacji, któ- re wchodzą w skład partii jako podmioty zbiorowego członkostwa. W ÖVP stosowa- na jest bowiem zasada tzw. członkostwa pośredniego, polegająca na przystępowaniu do partii całych organizacji, których członkowie automatycznie stają się członka- mi partii. Od początku swojej działalności partia opierała się na trzech tego typu związkach, które do dziś odgrywają w jej strukturach znaczącą rolę. Są to: związek rolniczy (Bauernbund), związek gospodarczy (Wirtschaftsbund) oraz związek pra- cobiorców (Österreichischer Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmerbund, ÖAAB).

Obok nich istnieją trzy inne związki: dla kobiet (ÖVP Frauen), młodzieży (Junge ÖVP) oraz osób starszych (Seniorenbund), które w latach 70. XX w. awansowały z organizacji stowarzyszonych i stały się formalnie równoprawnymi „organizacja- mi cząstkowymi” ÖVP. Deputowani partii zasiadają w Parlamencie Europejskim we frakcji Europejskiej Partii Ludowej.

Korzenie Austriackiej Partii Wolnościowej (Freiheitliche Partei Österreichs, FPÖ) sięgają działającego jeszcze w XIX w. obozu niemiecko-narodowego, który był ruchem reprezentującym niemieckojęzycznych nacjonalistów. W okresie Austro- -Węgier obóz składał się z wielu różnych grup, dla których wspólnym mianownikiem był antyklerykalizm, antysemityzm i wielkoniemieckie ambicje. W okresie I Repub- liki był reprezentowany głównie przez Wielkoniemiecką Partię Ludową (Grossdeu- tschen Volkspartei) oraz mniejszą Partię Agrarną (Landbund). Na początku lat 30.

XX w. duża część tego obozu sympatyzowała z narodowym socjalizmem. Po drugiej wojnie światowej, w związku z denazyfi kacją, dopiero w 1949 r. zezwolono na gło- szenie idei niemiecko-narodowych. Powstał wówczas Związek Niezależnych (Ver- band der Unabhängigen, VdU), który początkowo odnosił sukcesy wyborcze³³. Po wewnętrznych sporach między liberalnie nastawionym kierownictwem i zorientowa- nymi bardziej nacjonalistycznie grupami krajowymi w 1956 r. doszło do przekształ- cenia Związku w Austriacką Partię Wolnościową. Przyjmowane przez nią programy i manifesty oscylowały między biegunem liberalnym a ideami nacjonalistycznymi.

FPÖ, uzyskując do początku lat 80. XX w. poparcie między 4,9 a 7,7% głosów, pozostawała w opozycji. W 1983 r. po raz pierwszy weszła w skład rządu, współ- tworząc „małą koalicję” z SPÖ. Od 1986 r. partia wkroczyła w fazę populistycz- nego protestu, co związane było z wyborem Jörga Haidera na przewodniczącego

32 Grundsatzprogramm beschlossen am 30. ordentlichen Parteitag der Österreichischen Volks- partei am 22. April 1995 in Wien, ofi cjalna strona partii: http://www.oevp.at (dostęp: 12 VIII 2009 r.).

33 W wyborach do Rady Narodowej w 1949 r. Związek uzyskał 11,7% głosów, co przełożyło się na 16 mandatów, w 1953 r. – 11% głosów i 14 mandatów.

partii³⁴. Do komponentów nacjonalistycznych doszła krytyka zasad, na jakich opiera się II Republika: partnerstwa socjalnego, obowiązkowego członkostwa w izbach itd.

Spowodowało to z jednej strony zwiększenie poparcia dla FPÖ, z drugiej – wzrost niezadowolenia frakcji liberalnej, a w konsekwencji odejście w 1993 r. z partii części działaczy i utworzenie przez nich nowego ugrupowania pod nazwą Forum Liberal- ne. W okresie od 1983 do 1999 r. partia zwiększyła swoje poparcie wyborcze z 4,9 do 27,2% głosów, a liczbę mandatów z 12 do 53. W 2000 r. weszła w skład „małej koalicji” z ÖVP, co wywołało fale niezadowolenia ze strony Unii Europejskiej i było przyczyną nałożenia sankcji dyplomatycznych na Austrię. Współtworząc koalicję, FPÖ musiała wspierać wiele posunięć rządowych, które były w sprzeczności z gło- szonymi dotychczas hasłami populistycznymi, w których centrum pozostawała „tro- ska o zwykłego człowieka”. Wywołało to podział w partii na tych, którzy życzyli sobie pozostania w rządzie, oraz tych, którzy nie chcieli kontynuacji koalicji za cenę odejścia od głoszonych wartości – doprowadziło to do rozłamu w partii w 2005 r.

Przeciwnicy dalszej współpracy z chadekami pozostali w FPÖ, która pod kierow- nictwem H.F. Strache opuściła koalicję, zwolennicy pod wodzą J. Haidera założyli nowe ugrupowanie – Związek na rzecz Przyszłości Austrii i pozostali w rządzie.

Partia zaliczana jest do rodziny ugrupowań ultraprawicowych; w jej programach można odnaleźć elementy populizmu. FPÖkładzie duży nacisk na wolność, która uznana została za najwyższe dobro jednostki, i naturalnych wspólnot, od rodziny po naród. Partia przywiązuje dużą wagę do zasady neutralności państwa, której chce podporządkować całą politykę zagraniczną. Bardzo sceptycznie odnosi się do procesów integracji europejskiej – zdecydowanie opowiedziała się za odrzuceniem traktatu konstytucyjnego. Jest przeciwna zwiększaniu dochodów Unii Europejskiej oraz członkostwu Turcji w tej organizacji³⁵. Do najbardziej znanych postulatów partii należy zaostrzenie prawa dotyczącego uzyskiwania obywatelstwa austriackiego oraz zdecydowane zwalczanie wszelkich nadużyć azylowych³⁶.

Związek na rzecz Przyszłości Austrii (Bündniss für die Zukunft Österreich, BZÖ) powstał 17 kwietnia 2005 r. na skutek rozłamu w FPÖ. W partii istniała wów- czas różnica zdań dotycząca dalszego pozostawania w koalicji rządowej z ÖVP, która trwała od 2000 r. Po rozłamie utworzona przez J. Haidera partia pozostała w rządzie, otrzymując urząd wicekanclerza i dwie teki ministerialne. BZÖ współtworzyła rząd bez uprzedniego brania udziału w wyborach do Rady Narodowej. Koalicja z ÖVP

34 J. Haider był politykiem niestroniącym od kontrowersyjnych wypowiedzi. Zapytany o naj- większych zbrodniarzy XX w., jednym tchem wymienił Hitlera, Stalina i Churchilla. Przy innej okazji zachwalał system pełnego zatrudnienia III Rzeszy, nazwał byłych ofi cerów SS bohaterami narodowymi, a obozy koncentracyjne – obozami pracy.

35 Das Parteiprogramm der Freiheitlichen Partei Österreichs. Mit Berücksichtigung der be- schlossenen Änderungen vom 27. Ordentlichen Bundesparteitag der FPÖ am 23. April 2005 in Salz- burg, ofi cjalna strona partii: http://www.fpoe.at (dostęp: 14 VIII 2009 r.).

36 Partia chce, aby osoba ubiegająca się o obywatelstwo austriackie znała język niemiecki, kul- turę i system wartości wyznawany przez mieszkańców kraju oraz aby okres ubiegania się o oby- watelstwo trwał 15 lat. FPÖ w dużej mierze zbudowała swoją pozycję na akcentowaniu niechęci wobec imigrantów.

trwała do początków 2007 r. W wyborach z 2006 r. partia zdobyła 4,11% głosów i uzyskała 7 mandatów, w 2008 r. – 10,7% i 21 mandatów, stając się czwartą siłą w izbie niższej parlamentu.

Partia – podobnie jak FPÖ – uważana jest za ugrupowanie ultraprawicowe z ele- mentami populizmu, różni się jednak od niej na przykład w kwestii integracji euro- pejskiej. BZÖ nie jest tak daleko posunięta w swoim eurosceptycyzmie, opowiada się za Europą państw narodowych. Osią swojego programu czyni wolność, uznając za jej najlepszego gwaranta demokratyczne państwo prawne. Chce rozszerzenia de- mokracji bezpośredniej. Znamienną cechą partii jest sprzeciw wobec globalizacji, uznawanej za zagrożenie dla wspomnianych wartości. Odpowiedzią na nią ma być społeczna gospodarka rynkowa, która jest najlepszym gwarantem dobrobytu i wzro- stu. Partia opowiada się za płacą minimalną, podatkiem liniowym i ulgami podatko- wymi na dzieci. Chce ścisłej kontroli imigracji, sprawiedliwego i surowego prawa azylowego, a także obowiązkowych lekcji niemieckiego dla dzieci imigrantów³⁷.

BZÖ ma swoje struktury regionalne we wszystkich dziewięciu krajach związko- wych, ale zdecydowanie najsilniejsza jest w Karyntii, w której jej założyciel i pierw- szy przewodniczący J. Haider do tragicznej śmierci w 2008 r. sprawował funkcję szefa rządu krajowego. Do popularności partii przyczyniała się w pewnej mierze charyzma jej lidera.

Początków formacji Zieloni – Zielona Alternatywa (Die Grünen – Die Grüne Alternative, GA, Grüne) należy upatrywać w latach 70. XX w., w działalności ru- chów ekologicznych i pacyfi stycznych. W Austrii zaczęła wówczas przybierać na sile krytyka odnosząca się do sposobu produkcji przemysłowej – produkcja prowadzi do coraz większej degradacji środowiska – oraz wobec polityki gospodarczej i energe- tycznej postulowanej przez rząd. W 1983 r. w wyborach do Rady Narodowej wzię- li udział kandydaci dwóch ugrupowań ekologicznych – Zjednoczeni Zieloni Austrii (Vereinigte Grüne Österreichs, VGÖ) oraz Alternatywna Lista Austrii (Alternative Liste Österreichs, ALÖ). Startującym oddzielnie partiom nie udało się przekroczyć progu wyborczego, dlatego w kolejnych wyborach w 1986 r. zdecydowały się na wy- stawienie wspólnych list, uzyskując 4,82% głosów, co przełożyło się na 8 mandatów.

Utworzona wówczas formacja Die Grünen – Die Grüne Alternative określa się jako

„zebranie i zjednoczenie ruchu dla demokracji i środowiska w Austrii”. Adresatami są przede wszystkim ludzie angażujący się w działania w sferze ekologicznej, demo- kratycznej i socjalnej, a także obrońcy pokoju i walczący o równouprawnienie kobiet.

Partia nie przywiązuje dużej wagi do budowy struktur organizacyjnych, stąd klasyfi - kowana jest często jako partia wyborcza czy partia medialna. Od pierwszego sukcesu wyborczego w 1986 r. partia stale obecna jest w Radzie Narodowej, poprawiając sy- stematycznie swój stan posiadania; w wyborach 2008 r. zdobyła 20 mandatów.

Najstarszą spośród istniejących obecnie partii pozaparlamentarnych, istniejącą od 1918 r., jest Komunistyczna Partia Austrii (Kommunistische Partei Österreichs, KPÖ). Po wojnie brała udział w sprawowaniu władzy w latach 1945–1947, współ-

37 Programm BZÖ: „Ziele, Ideen und Visionen” (b.r.), ofi cjalna strona partii: http://www.bzoe.at (dostęp: 14 VIII 2009 r.).

tworząc rząd z głównymi partiami kraju – SPÖ i ÖVP. Do 1959 r. obecna była w Ra- dzie Narodowej. W przeprowadzonych wówczas wyborach poniosła klęskę, i od tej pory pozostaje poza parlamentem. Nowszą partią jest Forum Liberalne (Liberales Forum, LIF), partia założona w 1993 r. przez pięciu deputowanych do Rady Narodo- wej wybranych z list FPÖ. Powodem rozłamu były napięcia między skrzydłem libe- ralnym (reprezentowanym przez twórców nowej partii) a nacjonalistycznym, które znacznie się wzmocniło po objęciu kierownictwa partii przez J. Haidera w 1986 r.

LIF od razu po utworzeniu miała swoich reprezentantów w parlamencie, bez wcześ- niejszego uczestnictwa w rywalizacji wyborczej. W pierwszych wyborach, w których uczestniczyła jako samodzielny byt polityczny, w 1994 r. uzyskała 5,97%, co dało jej 11 mandatów, w 1995 r. – 5,51% i 10 mandatów. W wyborach w 1999 r. partii nie udało się pokonać progu wyborczego i od tamtej pory pozostaje poza parlamentem.

LIF jest klasyczną partią liberalną – propaguje liberalizm polityczny, opowiada się za gospodarką wolnorynkową z bardzo ograniczoną rolą państwa.

W ostatnich latach powstało w Austrii kilka ugrupowań, które wydają się bu- dować swoją pozycję na niechęci części wyborców do rządów „wielkiej koalicji”

i jednocześnie braku ich przychylności dla partii ultraprawicowych. Należy tu wy- mienić ugrupowanie Chrześcijanie (Die Christen, DC), zarejestrowane w 2006 r., które odwołuje się do wartości chrześcijańskich, a także dwie inne partie założo- ne w 2008 r. Forum Obywateli Austrii – Listę Fritza Dinkhausera (Bürgerfo- rum Österreich – Liste Fritz Dinkhauser, FRITZ) można określić jako ugrupowanie lewicowo-populistyczne. Opowiada się za polityką, która „w centrum stawia czło- wieka, nie władzę”, występując przeciwko centralistycznym tendencjom federacji, chce wzmocnienia uprawnień krajów związkowych i gmin. Wśród głoszonych haseł znajduje się też walka z nadużyciami i potrzeba wprowadzania zabezpieczeń socjal- nych. Z kolei Niezależna Inicjatywa Obywatelska Ratuj Austrię (Unabhängige Bürgerinitiative Rettet Österreich, RETTÖ) jest ugrupowaniem, które nie poddaje się prostym klasyfi kacjom. Na podstawie głoszonych haseł można określić je jako nastawione na obronę austriackiej neutralności, z czego w dużej mierze wywodzi się charakterystyczny dla partii eurosceptycyzm. Partia wyklucza współpracę z innymi ugrupowaniami, nie formułuje pozytywnego programu, skupiając się na krytyce wy- branych posunięć innych ugrupowań, stąd można uznać ją za partię protestu.

* * *

Po następującym bezpośrednio po drugiej wojnie światowej okresie rządów wszyst- kich głównych partii (socjalistów, chadeków i komunistów) w 1947 r. rozpoczęły się w Austrii rządy „wielkiej koalicji”, które trwały aż do 1966 r. Uzyskanie wówczas bezwzględnej większości przez ÖVP umożliwiło stworzenie rządu jednopartyjne- go, który przetrwał do następnych wyborów w 1970 r.; po nich SPÖ samodzielnie tworzyła rząd, najpierw mniejszościowy, a od 1971 do 1983 r. cieszący się popar- ciem absolutnej większości. Po niemal 20 latach kooperacji partii system wydawał się zmierzać w kierunku dwupartyjności typowej dla państw anglosaskich. Po wy- borach 1983 r. trend ten został zatrzymany – żadna z partii nie uzyskała większości

bezwzględnej, stopniowo również od drugiej połowy lat 80. zaczęła wzrastać liczba mandatów zdobywanych przez inne partie: ultraprawicę oraz zielonych. Po wybo- rach 1983 r. po raz pierwszy utworzono rząd tzw. „małej koalicji”, w skład które- go weszła SPÖ oraz liberalno-nacjonalistyczna FPÖ. Współpraca trwała do 1986 r., po czym nastąpił powrót do rządów „wielkiej koalicji”, która tym razem przetrwała 13 lat. W 2000 r. po raz kolejny utworzono „małą koalicję” – tym razem w jej skład weszły ÖVP oraz FPÖ. Wobec radykalizacji FPÖ pod kierownictwem Jörga Haide- ra koalicja była początkowo krytykowana zarówno w kraju, jak i poza granicami, przetrwała jednak do 2007 r.³⁸ Opracowania analizujące austriacki system partyjny po 2000 r. określały go jako słabą wersję systemu dwublokowego. O zaliczeniu go do tej kategorii miała świadczyć rosnąca rywalizacja pomiędzy rządem a opozycją oraz coraz lepsze relacje pomiędzy partiami tworzącymi zarówno koalicję rządową (ÖVP, FPÖ, później także BZÖ), jak i blok opozycyjny (SPÖ, GA), co spowodowane było względami taktycznymi i autentycznymi priorytetami partii³⁹. Powrót do rzą- dów „wielkiej koalicji” w 2007 r., a także po ostatnich wyborach, które miały miejsce w 2008 r., spowodował niewątpliwie zatrzymanie tej tendencji⁴⁰. Nie jest to jednakże powrót do sytuacji określanej przez M. Sobolewskiego jako kooperacja partii, gdyż o ile w latach 1947–1966, a w mniejszym stopniu także 1987–2000 partie tworzące koalicję posiadały zdecydowaną przewagę, o tyle w ostatnich wyborach uzyskały łącznie 55,24% głosów, co dało im 108 ze 183 mandatów. Jest to większość pozwa- lająca na stabilne rządy, ale już nie na zmianę konstytucji.

W tym momencie możliwe są różne scenariusze rozwoju systemu. Zniechęcenie rządami koalicji ÖVP–SPÖ oraz obserwowany w kolejnych elekcjach parlamentar- nych spadek poparcia wyborczego dla tych partii może spowodować powrót do idei systemu dwublokowego, w którym socjaliści w koalicji z zielonymi będą stanowić alternatywę dla ludowców współpracujących z partiami zajmującymi bardziej pra- wicowe pozycje. Z drugiej jednak strony rysująca się w dużych partiach niechęć do współpracy z partiami zajmującymi skrajne pozycje w wymiarze rywalizacji lewi- ca–prawica (zwłaszcza ze skrajną prawicą) może zniechęcać do zawierania z nimi

38 F. Plaster, P.A. Ulram, Das Parteiensystem Österreichs [w:] O. Niedermayer, R. Stöss, M. Haas (Hrsg.), Die Parteiensysteme Westeuropas, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesba- den 2006, s. 360–362.

39 W. Müller, F. Fallend, Changing Patterns of Party Competition in Austria: From Multipolar to Bipolar System, „West European Politics” 2004, vol. 27, no. 5, s. 801–835.

40 Przedterminowe wybory do Rady Narodowej odbyły się 28 września 2008 r. Poprzednie miały miejsce 1 października 2006 r., po nich 1 stycznia 2007 r. utworzono rząd „wielkiej koalicji”

kierowany przez SPÖ. Koalicjanci od początku nie zgadzali się w wielu kwestiach. Bezpośred- nią przyczyną zerwania koalicji przez ÖVP była zmiana stanowiska SPÖ w kwestiach europej- skich. Stało się to po zamieszczeniu przez liderów SPÖ na łamach tabloidu Kronen Zeitung listu, w którym zadeklarowali, że wszelkie ważne dla integracji europejskiej kwestie (traktaty, akcesja Turcji) będą poddawane pod referendum. Wobec niezadowolenia z rządów „wielkiej koalicji” spo- dziewano się, że wybory przyniosą zmianę ekipy rządzącej. SPÖ i ÖVP rzeczywiście odnotowały najgorszy wynik wyborczy w swojej historii. Rozczarowani wyborcy nie poparli jednak Forum Liberalnego czy Forum Obywateli Austrii – jak się spodziewano – lecz partie skrajnie prawicowe.

Po wyborach niejako z konieczności powrócono więc do „wielkiej koalicji”.

trwałych sojuszy i przemawiać za kontynuacją koalicji umiarkowanych ugrupowań.

Różnice w wynikach wyborów uzyskiwanych przez pięć partii parlamentarnych oraz partie pozaparlamentarne pozwalają na postawienie tezy, że nowym ugrupowaniom, bazującym na krytyce partii parlamentarnych, nie uda się w najbliższej przyszłości pokonać progu wyborczego oraz zaistnieć jako partie relewantne, brane pod uwagę w procesie przetargów koalicyjnych.

Nie do końca oczywisty jest także los dwóch istniejących obok siebie partii ul- traprawicowych, które głoszą podobne hasła i wydają się apelować do tego samego elektoratu. Być może w przyszłości dojdzie do ich bliższej współpracy, a nawet po- łączenia, czego nie można wykluczyć, zwłaszcza w obliczu pojawiających się pomy- słów, aby współpracę FPÖ i BZÖ ułożyć na podobnych zasadach, jak czynią to Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna i Unia Chrześcijańsko-Społeczna w Niemczech.

BZÖ funkcjonowałaby wyłącznie w Karyntii, gdzie cieszy się największą popular- nością, a FPÖ – w pozostałych landach. Partie, nie konkurując w żadnym z krajów związkowych, współpracowałyby także na płaszczyźnie federalnej. Równie dobrze może okazać się jednak, że po śmierci swego charyzmatycznego lidera J. Haidera BZÖ straci na znaczeniu, a elektorat skrajnie prawicowy pozostanie przy FPÖ.

Wykaz skrótów:

ALÖ – Alternative Liste Österreichs, Alternatywna Lista Austrii

BZÖ – Bündniss für die Zukunft Österreich, Związek na rzecz Przyszłości Austrii CSP – Christlich-Soziale Partei, Partia Chrześcijańsko-Społeczna

DC – Die Christen, Chrześcijanie

FPÖ – Freiheitliche Partei Österreichs, Austriacka Partia Wolnościowa

FRITZ – Bürgerforum Österreich Liste Fritz Dinkhauser, Forum Obywateli Austrii – Lista Fritza Dinkhausera

GA (Grüne) – Die Grünen – Die Grüne Alternative, Zieloni – Zielona Alternatywa KPÖ – Kommunistische Partei Österreichs, Komunistyczna Partia Austrii

LIF – Liberales Forum, Forum Liberalne

ÖAAB – Österreichischer Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmerbund, Austriacki Związek Pracobiorczyń i Pracobiorców

ÖVP – Österreichische Volkspartei, Austriacka Partia Ludowa

RETTÖ – Unabhängige Bürgerinitiative Rettet Österreich, Niezależna Inicjatywa Obywatelska Ratuj Austrię

SDAPÖ – Sozialdemokratische Arbeiterpartei Österreichs, Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Austrii

SPÖ – Sozialistische Partei Österreichs, Socjalistyczna Partia Austrii (1945–1991);

Sozialdemokratische Partei Österreichs, Socjaldemokratyczna Partia Austrii (od 1991)

VdU – Verband der Unabhängingen, Związek Niezależnych VGÖ – Vereinigte Grüne Österreichs, Zjednoczeni Zieloni Austrii