SYSTEM PARTYJNY SŁOWENII
I. Uwarunkowania systemu partyjnego
Początki partii politycznych w Słowenii sięgają końca XIX w. Wtedy to – niezależnie od różnic ideologicznych – nie zawsze sformalizowane ugrupowania, reprezentujące poglądy konserwatywne, liberalne i socjalistyczne, głosiły wspólną ideę zjednocze- nia Słowian bałkańskich. Miało to przybrać formę połączenia wszystkich ziem sło- weńskich w jeden organizm polityczny w ramach monarchii Habsburgów. Od aneksji przez Austro-Węgry Bośni i Hercegowiny w 1908 r. na popularności zyskał postulat utworzenia wraz z Chorwatami i żyjącymi w monarchii Serbami trzeciego członu monarchii Habsburgów. Swoich zwolenników miała również koncepcja stworzenia z południowych Słowian jednego narodu – podzielali ją głównie socjaliści słoweń- scy1. W czasie drugiej wojny światowej lewicowe ugrupowania (komuniści i chrześ- cijańscy socjaliści) utworzyły Front Wyzwolenia Narodu Słoweńskiego, którego od- działy zbrojne prowadziły aktywną współpracę z oddziałami partyzanckimi Josipa Broza-Tito na terenie całej Jugosławii.
Po 1945 r. w Socjalistycznej Republice Słowenii, tak jak w innych republikach związkowych, funkcjonował system monopartyjny – jedynym legalnie działającym ugrupowaniem był Związek Komunistów Słowenii (Zveza komunistov Slovenije, ZKS), wchodzący w skład Związku Komunistów Jugosławii. W latach 80. stopniowo zaczęła narastać społeczna presja w kierunku zmian społecznych, politycznych, go- spodarczych oraz uzyskania pełnej suwerenności państwowej. W drugiej połowie lat 80. zaczęły tworzyć się niezależne stowarzyszenia i ruchy obywatelskie. Przełomem w historii słoweńskiego systemu partyjnego okazał się rok 1989, kiedy Słowenia – jako pierwsza republika Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii – zrezygno- wała pokojowo z przewodniej roli jednej partii w życiu politycznym. Nastąpiło to na drodze znowelizowania przez parlament słoweński konstytucji z 1974 r. Do ustawy zasadniczej wpisana została zasada pluralizmu politycznego (45. poprawka)2. Fakt
1 M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii. Jugosłowiańskie lustro międzynarodowej polityki, Wy- dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 62.
2 S. Patyra, Republika Słowenii [w:] E. Gdulewicz (red.), Ustroje państw współczesnych, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 230.
ten umożliwił powstanie w Słowenii na początku lat 90. wielu partii konkurencyj- nych wobec ZKS, które wyrastały zasadniczo z dwóch nurtów – komunistycznego i niepodległościowego. Czynnikiem łączącym powstające ugrupowania i ruchy spo- łeczne było ich podejście niepodległościowe. W zasadzie wszystkie partie opowiada- ły się za demokracją parlamentarną, budową gospodarki rynkowej oraz przystąpie- niem Słowenii do struktur Unii Europejskiej i NATO3.
Przed pierwszymi wyborami w 1990 r. zawiązała się koalicja partii opozycyjnych o nazwie DEMOS (Demokratyczna Opozycja Słowenii, Demokratična opozicija Slo- venije). W skład koalicji weszły m.in.: Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (Slo- venski krščanski demokrati, SKD), Słoweński Sojusz Demokratyczny (Slovenska de- mokratična zveza, SDZ), Partia Socjaldemokratyczna Słowenii (Socialdemokratska Stranka Slovenije, SDSS), Sojusz Słoweńskich Chłopów (Slovenska kmečka zveza, SKZ) i Zieloni Słowenii (Zeleni Slovenije, ZS). Koalicja ta, reprezentująca program demokratyczny i niepodległościowy, odniosła sukces wyborczy w 1990 r., zdobywa- jąc 54% głosów. Po wyborach utworzyła rząd, w którym stanowisko premiera objął chrześcijański demokrata Lojze Peterle4. W tym samym czasie na urząd przewodni- czącego Prezydium Republiki mianowano – wywodzącego się z dawnego Związku Komunistów Słowenii – Milana Kučana. Współpraca Kučana z premierem pocho- dzącym z dawnej opozycji uznawana jest za okres słoweńskiej koabitacji. Pozycja przewodniczącego Prezydium Republiki była wówczas silniejsza niż obecna pozycja prezydenta, co powodowało, iż warunkiem koniecznym do właściwego funkcjono- wania państwa było dobre współdziałanie rządu z przewodniczącym.
W opozycji znalazły się: z drugim wynikiem wyborczym Partia Demokratyczne- go Odrodzenia (Stranka demokratične akcije, SDA), powstała z reorganizacji ZKS Partia Liberalno-Demokratyczna (Liberalnodemokratska Stranka, LDS15) i Sło- weńska Partia Socjalistyczna (Socialistična Stranka Slovenije, SSS) – utworzona z przekształcenia Socjalistycznego Związku Ludu Pracującego Słowenii, organizacji masowej istniejącej w poprzednim systemie6. Pozostawanie dwóch bardzo silnych ugrupowań (SDA i LDS1) poza koalicją osłabiło do pewnego stopnia pozycję rzą- du, który musiał liczyć na szeroką i zróżnicowaną ideologicznie koalicję. Podzia-
3 Chciały także bardziej radykalnych posunięć w polityce zagranicznej, a szczególnie zaost- rzenia kursu wobec Włoch (kwestią sporną były nieuregulowane odszkodowania za mienie pozo- stawione przez Włochów w latach 1945–1954) i Chorwacji (spór o przebieg granicy na Półwyspie Istria). K. Kryniesiel, Słowenia [w:] M. Barański (red.), Systemy polityczne państw Europy Środko- wej i Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s. 242.
4 P. Mikuli, System konstytucyjny Słowenii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004, s. 16.
5 W Słowenii skrót LDS stosowany był najpierw przez Partię Liberalno-Demokratyczną, a od 1994 r. przez Liberalną Demokrację Słowenii, która powstała z połączenia czterech ugrupowań, w tym Partii Liberalno-Demokratycznej. Dla jasności wywodu w niniejszym opracowaniu Libe- ralna Demokracja Słowenii oznaczana jest skrótem LDS, zaś Partia Liberalno-Demokratyczna – LDS1.
6 Biorąc pod uwagę ideologię wszystkich biorących udział w wyborach ugrupowań, w 1990 r.
lewica uzyskała 30,5% poparcia, liberalne centrum – 33,8%, a prawica 25,4%. J.J. Wiatr, Słowenia – przykład udanej transformacji, Instytut Badań Społecznych i Międzynarodowych Fundacji im.
Kazimierza Kelles-Krauza, Warszawa 1998, s. 21–22.
ły w DEMOS uległy z czasem wzmocnieniu, na co wpływ miało m.in. pomyślne zakończenie procesu budowy niepodległego państwa oraz słaba pozycja dawnych komunistów. W 1990 r. to właśnie hasło odsunięcia ich od władzy łączyło partie od- wołujące się do różnych interesów grupowych i różnych systemów ideologicznych.
Rozpad koalicji przed wyborami w 1992 r. spowodował, iż system partyjny Słowenii nie upodobnił się do systemów wielu innych państw postsocjalistycznych w pierw- szej fazie przemian demokratycznych. Nie doszło w szczególności do zdominowania sceny politycznej przez główną siłę dawnej opozycji demokratycznej7.
Powstawaniu i umacnianiu nowych ugrupowań w niepodległym państwie sło- weńskim sprzyjało przyjęcie parlamentarnego systemu rządów, w którym dostrzec można jednak również elementy prezydencjalizmu (np. powszechne wybory głowy państwa i prawo wydawania przez głowę państwa aktów o mocy ustawy). System par- lamentarny umożliwia w dużo większym stopniu niż system prezydencki wyłonienie się szerokiej grupy potencjalnych liderów politycznych. Co więcej, parlamentaryzm stwarza liderom partyjnym większe możliwości prezentowania siebie oraz progra- mów i stanowisk partii w okresie między wyborami. W przypadku polityków, którzy utracili władzę, nie powoduje ich wykluczenia, lecz umożliwia im funkcjonowanie jako opozycja i ewentualny powrót po kolejnych wyborach. Istotne konsekwencje dla funkcjonowania partii w słoweńskim społeczeństwie ma również połączenie rzą- dów parlamentarnych z bezpośrednimi wyborami prezydenta. Sytuacja ta powoduje wykształcenie się dwóch odrębnych wymiarów rywalizacji między ugrupowaniami.
Skutkować to może pojawieniem się konfl iktu między prezydentem i premierem, co w określonych warunkach doprowadzić może do paraliżu politycznego8.
Aktywnemu rozwojowi partii politycznych w okresie budowania niepodległe- go państwa sprzyjało stworzenie korzystnych warunków w postaci braku prawnych ograniczeń ich powstawania i działalności. Pozytywny wpływ miał przepis konsty- tucyjny wprowadzający zasadę pluralizmu politycznego w Słowenii oraz przyjęcie proporcjonalnego systemu wyborczego. Swego rodzaju regres w tym względzie sta- nowiła nowa, uchwalona w 1991 r. Konstytucja Republiki Słowenii, która nie wyraża wprost zasady pluralizmu politycznego. Fakt ten czyni Słowenię jednym z niewielu w Europie państw, których ustawy zasadnicze nie zawierają nawet ogólnych posta- nowień dotyczących roli, funkcji partii itp. Zasadę tę można wyprowadzić z treści art. 24. Artykuł ten zapewnia prawo do swobodnego stowarzyszania się, które może zostać ustawowo ograniczone ze względu na bezpieczeństwo państwa lub bezpie- czeństwo publiczne. Jeszcze bardziej znaczący jest przepis, iż zawodowi członkowie sił zbrojnych i policji nie mogą należeć do partii politycznych. Przekonania poli- tyczne nie mogą mieć również wpływu na prawa człowieka i podstawowe wolności obywatelskie (art. 14 i 16)9.
7 Ibidem, s. 22.
8 W. Sokół, Systemy partyjne [w:] W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Współczesne partie i syste- my partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- -Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 127.
9 Konstytucja Republiki Słowenii, tłum. i wstęp P. Winczorek, Wydawnictwo Sejmowe, War- szawa 1994, s. 27–28, 35.
W sytuacji braku konstytucyjnych uregulowań działania partii politycznych lukę tę uzupełnia odrębna Ustawa o partiach politycznych z 1998 r. Według niej partią po- lityczną jest organizacja obywateli, która realizuje przyjęte w swoim programie cele polityczne poprzez demokratyczne formułowanie woli obywateli, a także na drodze proponowania kandydatów w wyborach do Zgromadzenia Państwowego, w wybo- rach prezydenckich i do jednostek samorządu terytorialnego. Prawo tworzenia partii politycznych przysługuje grupie co najmniej 200 wyborców. Poza osobami pełno- letnimi członkami ugrupowania mogą być również osoby, które ukończyły 15 lat, za zgodą ich prawnych opiekunów. Działanie i fi nansowanie partii jest jawne. Rejestr ugrupowań prowadzony jest przez ministerstwo właściwe w sprawach administracji.
Z chwilą wpisu do rejestru partia zyskuje osobowość prawną10.
O sprzeczności działań partii politycznych z konstytucją decyduje Sąd Konstytu- cyjny (art. 160 konstytucji)11. Ustawa o Sądzie Konstytucyjnym z 1994 r. wskazuje na trzy rodzaje rozstrzygnięć w stosunku do ugrupowań, których cele lub działania naruszają konstytucję. Są to: unieważnienie sprzecznego z konstytucją statutu partii, zakaz działalności partii oraz nakaz wykreślenia partii z rejestru (art. 68 ust. 3 i 4 ustawy). Sąd Konstytucyjny orzeka o sprzeczności działań ugrupowań z konstytu- cją na wniosek każdego obywatela oraz z inicjatywy uprawnionych do takich dzia- łań podmiotów, tj.: Zgromadzenia Państwowego, 1/3 deputowanych Zgromadzenia, Rady Państwa, rządu, organów samorządu terytorialnego oraz organów związków zawodowych12. Wykreślenie partii z rejestru może być związane również z dołącze- niem jej do innego ugrupowania lub rozwiązaniem, podaniem nieprawdziwych in- formacji we wpisie oraz z sytuacją, gdy partia dwukrotnie z rzędu nie uczestniczyła w wyborach do Zgromadzenia Państwowego lub samorządu lokalnego.
Ustawa o partiach politycznych dopuszcza kilka form ich fi nansowania. Partie mogą być fi nansowane ze składek członkowskich, różnorodnych darowizn, spad- ków, dochodów z majątku i prowadzonej przez nie działalności gospodarczej oraz z budżetu państwa. Działalność gospodarcza ugrupowań może dotyczyć jedynie usług kulturalnych i wydawniczych. Dochody z tej działalności i dochody z mająt- ku nie mogą przekraczać poziomu 20% rocznego dochodu partii. Uzyskanie dota- cji państwowych dla ugrupowań uzależnione jest od rezultatu, jaki partia osiągnęła w ostatnich wyborach parlamentarnych. Środki te przysługują formacjom, które w ostatnich wyborach otrzymały co najmniej 1% głosów w trzech czwartych okrę- gów wyborczych. W przypadku koalicji próg ten jest odpowiednio większy: dla ko- alicji dwóch partii – 1,2%, dla koalicji większych – co najmniej 1,5%. Partie te mają prawo do równego udziału w 10% funduszy, przeznaczonych na ten cel z budżetu państwa. Pozostała kwota dzielona jest proporcjonalnie do uzyskanego poparcia we wszystkich okręgach wyborczych. Partie mogą również starać się o środki fi nanso-
10 Zakon o političnych strankach, Številka: 000-02/92-5/67, Ljubljana, dne 4. oktobra 2005, http://www.dz-rs.si (dostęp: 13 X 2009 r.); P. Mikuli, System konstytucyjny…, op. cit., s. 17.
11 Konstytucja Republiki…, op. cit., s. 66.
12 S. Patyra, Republika Słowenii…, op. cit., s. 231.
we z budżetu samorządu lokalnego, na podobnych zasadach, za wyniki w wyborach samorządowych13.
Aby zarejestrować listę kandydatów w danym okręgu wyborczym w wyborach do Zgromadzenia Państwowego, partia lub koalicja musi przedstawić podpisy co najmniej pięciu posłów lub 100 uprawnionych do głosowania mieszkańców okrę- gu. W sytuacji gdy listę zgłaszają członkowie partii stale zamieszkujący na terenie okręgu, do jej rejestracji wystarczy poparcie 50 uprawnionych mieszkańców okrę- gu14. Wybory do Zgromadzenia są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Wybory mają charakter proporcjonalny. Mandaty uzyskują te listy, które przekroczyły w skali kraju próg 4%. Klauzula zaporowa wprowadzona została w 2000 r., na mocy nowelizacji art. 80 konstytucji. Zmiana ta była kompromi- sem wypracowanym w ogólnonarodowej debacie nad zastąpieniem obowiązującego proporcjonalnego systemu wyborczego systemem większościowym.
Niekorzystny wpływ formuły proporcjonalnej na słoweński system partyjny prze- jawia się przede wszystkim znacznym stopniem rozdrobnienia politycznego parla- mentu (zwykle 7–8 ugrupowań, bez wyraźnego lidera). Od początku demokratycz- nych przemian w państwie żadne z ugrupowań nie zdobyło dominującej pozycji.
Nie ma nawet partii, która dysponując wystarczającą większością, mogłaby stano- wić trzon koalicji tworzonej z innymi mniejszymi formacjami. W związku z perma- nentnym politycznym rozbiciem parlamentu słoweński system parlamentarny ulega w praktyce znacznemu osłabieniu15. Celem ewentualnej zmiany systemu wyborcze- go miało być uporządkowanie sceny politycznej i usprawnienie działalności parla- mentu, szczególnie w zakresie powoływania rządu16.
Parlamentarna działalność partii regulowana jest przede wszystkim przez Regu- lamin Zgromadzenia Państwowego. Posłom wybranym z tej samej listy wyborczej lub należącym do jednej partii przysługuje prawo zakładania grup parlamentarnych.
W tym celu regulamin wymaga przynajmniej trzech deputowanych, którzy tworzą podmiot najpóźniej w terminie siedmiu dni od ukonstytuowania się Zgromadzenia.
W sytuacji rozłamu w partii lub jej rozpadu, posłowie wybrani z tej samej listy mogą założyć nową grupę poselską (podobnie w przypadku rozpadu koalicji, tworzącej
13 P. Mikuli, System konstytucyjny…, op. cit., s. 17–18.
14 Idem, Parlament Słowenii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003, s. 10–11.
15 O prawidłowym funkcjonowaniu słoweńskiego systemu parlamentarnego decydują przede wszystkim dwa czynniki: pozycja premiera i charakter parlamentarnej większości, na której opiera się rząd. J.J. Wiatr, Słowenia…, op. cit., s. 19–20.
16 Inicjatorem propozycji zmiany systemu wyborczego była Socjaldemokratyczna Partia Sło- wenii, która nie znalazła jednak innych sprzymierzeńców w parlamencie. Zwolennicy reformy przeprowadzili akcję zbierania podpisów pod wnioskiem o przeprowadzenie w tej kwestii referen- dum. Referendum przeprowadzone zostało w grudniu w 1996 r. Jednak ze względu na wcześniejszą arbitralną decyzję Zgromadzenia o odłożeniu głosowania oraz z uwagi na sposób sformułowania pytań referendalnych Sąd Konstytucyjny zakwestionował referendum. Mimo opowiedzenia się większości głosujących za systemem większościowym, parlament nie zdecydował się na przepro- wadzenie stosownych zmian i dopiero po trzech latach jako rozwiązanie kompromisowe wprowa- dził klauzulę zaporową. S. Patyra, Republika Słowenii…, op. cit., s. 234–235.
jedną listę wyborczą). Posłowie, którzy przestali być członkami partii, mogą przyłą- czyć się do grup już istniejących lub też utworzyć grupę posłów niezależnych. Grupy parlamentarne o charakterze politycznym nie funkcjonują w drugiej izbie parlamentu słoweńskiego – Radzie Państwa17.
II. Charakterystyka współczesnego systemu partyjnego
Analiza wydarzeń rozgrywających się na słoweńskiej scenie politycznej w ostatnich kilkunastu latach pozwala zaliczyć tamtejszy system partyjny do kategorii systemów wielopartyjnych nieustabilizowanych. Brak jest przynajmniej jednego ugrupowania cieszącego się stabilnym poparciem kilkunastu procent wyborców, które można by uznać za trzon systemu partyjnego. Jedną z głównych cech systemu partyjnego Sło- wenii jest brak jego wyrazistości, czego skutkiem są m.in. rządy tworzone w oparciu o chwiejne kompromisy i ich niedostatecznie silna pozycja w systemie politycznym.
Sytuacja ta jest w znacznym stopniu skutkiem rozpadu koalicji niepodległościowej o nastawieniu antykomunistycznym w 1992 r. i rozbicia zgromadzonego wcześniej poparcia na wiele ugrupowań o często zbliżonym profi lu ideologicznym.
Tabela 25. Wyniki wyborów do słoweńskiego Zgromadzenia Państwowego z 21 września 2008 r.
Partia Głosy Mandaty
Partia Socjaldemokratyczna (SD) 30,45% 29
Słoweńska Partia Demokratyczna (SDS) 29,26% 28
Zares – Nowa Polityka (Zares) 9,37% 9
Demokratyczna Partia Emerytów Słowenii (DeSUS) 7,45% 7
Słoweńska Partia Narodowa (SNS) 5,40% 5
Słoweńska Partia Ludowa i Słoweńska Partia Młodych (SLS i SMS) 5,21% 5
Liberalna Demokracja Słowenii (LDS) 5,21% 5
Mniejszości narodowe18 – 2
Inne 7,65% 0
Źródło: Republic of Slovenia Elections for Deputies to the National Assembly 2008, http://volitve.gov.si (dostęp: 20 X 2009 r.).18
Odbywające się w niepodległej Słowenii wybory parlamentarne w latach 1992, 1996, 2000, 2004 i 2008 toczyły się w warunkach konkurencji wielu ugrupowań.
Niektóre z nich funkcjonowały jako formacje wywodzące swoje korzenie z partii
17 P. Mikuli, Parlament Słowenii…, op. cit., s. 14–15.
18 Zgodnie z art. 80 w skład Zgromadzenia Państwowego musi być zawsze wybrany jeden przedstawiciel wspólnoty narodowej włoskiej i jeden węgierskiej. Konstytucja Republiki..., op. cit., s. 44.
biorących udział w pierwszych wyborach w 1990 r. Część z nich w ciągu kilkunastu lat zmieniła swoje nazwy, inne natomiast połączyły się i stworzyły nowe jednolite ugrupowania. Ze względu na reprezentowaną przez partie ideologię wskazać można, iż największym poparciem cieszą się ugrupowania centrowe z niewielkimi przesu- nięciami po każdych wyborach w kierunku prawej bądź lewej strony sceny partyjnej.
Występująca różnorodność ideologiczna między partiami nie wykluczała jednak ich współpracy po wyborach19.
Czynnikiem niegdyś stabilizującym system była z całą pewnością centrolewico- wa pozycja najsilniejszego przez wiele lat ugrupowania (Liberalnych Demokratów), które mogło współpracować z niemal wszystkimi partiami. Obecnie nawet w przy- padku przewagi jednej z partii rząd jest w bardzo dużym stopniu uzależniony od part- nerów koalicyjnych, co w sytuacji szerokich uprawnień poszczególnych ministrów osłabia jego spoistość i jednolitość pracy20.
W wyborach w 2008 r. największy sukces odniosła Partia Socjaldemokratycz- na (Socialni demokrati, SD), zdobywając 29 mandatów w dziewięćdziesięciooso- bowym Zgromadzeniu Państwowym. Ugrupowanie powstało na mocy umowy koa- licyjnej partii centrowych i lewicowych, postkomunistycznych (m.in. wspomnianej już Partii Demokratycznego Odrodzenia, Demokratycznej Partii Emerytów Słowenii [Demokratična stranka upokojencev Slovenije, DeSUS21]), a jego korzenie sięgają 1989 r. W swojej pierwszej fazie działalności stanowiło główny element opozycji, występując przeciwko koalicji DEMOS. Od 1993 r. funkcjonowało pod nazwą Zjed- noczona Lista Socjaldemokratów (Združena Lista Socialnih Demokratov, ZLSD).
W wyborach w 1990 i 1992 r. partia uzyskała 14 mandatów, współtworząc w 1992 r.
rząd koalicyjny. W 1996 r. formacja wycofała się z rządu w związku z brakiem jedno- myślności wśród partnerów koalicyjnych w sprawie reformy systemu emerytalnego i systemu opieki społecznej. W przypadających w tym samym roku wyborach partia zdobyła jedynie dziewięć mandatów, pozostając aż do 2000 r. w opozycji22. Wtedy to ugrupowanie, uzyskując 11 miejsc w parlamencie, weszło w skład lewicowej ko- alicji premiera Janeza Drnovšeka, a lider partii Borut Pahor został przewodniczącym Zgromadzenia Państwowego. Po wyborach w 2004 r. ugrupowanie ponownie przez cztery lata współtworzyło opozycję, a w 2008 r., uzyskując poparcie ponad 30% wy- borców, zostało główną siłą polityczną Słowenii i utworzyło koalicyjny rząd z Zares – Nowa Polityka (Zares – nova politika, Zares), LDS i DeSUS. Stanowisko szefa
19 W 1990 r. największe poparcie odnotowały ugrupowania centrowe i lewicowe; w 1992 r.
– centrowe i prawicowe; w 1996 – lewicowe; w 2000 i 2004 – centrowe i lewicowe. Zob. szerzej:
P. Mikuli, System konstytucyjny…, op. cit., s. 18–19.
20 J.J. Wiatr, Słowenia…, op. cit., s. 24.
21 DeSUS opuściło partię po czterech latach i w 1996 r. wystartowało samodzielnie w wyborach parlamentarnych, uzyskując poparcie ponad 4% wyborców i pięć mandatów. B. Szajkowski (ed.), Political Parties of the World, John Harper Publishing, London 2005, s. 533.
22 Zgodovina, Socialni demokrati od ustanovitve do danes, http://www.socialnidemokrati.si (dostęp: 21 X 2009 r.).
rządu powierzone zostało B. Pahorowi, który nieprzerwanie od 1997 r. pełni funkcję przewodniczącego SD23.
W swoim programie „Socjaldemokratyczny Program dla Słowenii”, uchwalonym w 2006 r., partia odwołuje się do wartości reprezentowanych przez nowoczesną lewi- cę europejską – równości, sprawiedliwości społecznej i solidarności24. W Parlamen- cie Europejskim przedstawiciele SD należą do Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów.
Koalicjant w rządzie SD, partia Zares – Nowa Polityka, utworzona została w 2007 r. w wyniku rozłamu w Liberalnej Demokracji Słowenii (Liberalna demo- kracija Slovenije, LDS), kiedy sześciu deputowanych LDS stworzyło nową grupę parlamentarną. Do wyborów w 2008 r. partia przystąpiła z programem pozwalają- cym określić nową formację mianem socjaldemokratycznej. Według platformy pro- gramowej zasadniczym celem Zares jest jednak przede wszystkim stworzenie „no- wej jakości w polityce jako nowej wartości, opierającej się na zasadzie otwartego społeczeństwa (…) oraz wezwanie do otwartej przestrzeni politycznej i aktywnego udziału w życiu politycznym wszystkich obywateli”25. Partia, uzyskując w swoich pierwszych wyborach parlamentarnych ponad 9% poparcia, z dziewięcioma manda- tami została trzecią najsilniejszą partią w Słowenii. Rezultat ten pozwolił Zares na pełne zrealizowanie przedwyborczej nieofi cjalnej umowy sojuszniczej z SD i LDS i utworzenie wspólnego rządu. Swój wynik wyborczy partia powtórzyła rok później w wyborach do PE, zdobywając jeden mandat. W PE Zares należy do Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy.
Po wyborach w 2008 r. w skład koalicji rządowej weszła także Liberalna De- mokracja Słowenii, ale jej wynik wyborczy uznać należy za porażkę. Biorąc pod uwagę rezultaty wyborów do Zgromadzenia Państwowego, można by stwierdzić, iż LDS odgrywała dotąd dominującą rolę na słoweńskiej scenie politycznej. Były lider partii – Janez Drnovšek – w latach 1992–2000 pełnił czterokrotnie funkcję premiera, a w 2002 r. został wybrany na urząd prezydenta państwa. LDS powstała w 1994 r.
na kongresie jednoczącym cztery ugrupowania: Partię Liberalno-Demokratyczną (LDS1), Partię Demokratyczną (Demokratska stranka, DS), Partię Socjalistyczną i Socjalistyczną Partię Ekologiczną Zielonych (Zelenih-Ekološko socialna stranka, ZESS)26. Od początku swojej działalności uznawana jest za jedną z najważniejszych słoweńskich partii, której w znacznej mierze zawdzięcza się przyjęcie w polityce słoweńskiej strategii proeuropejskiej i prodemokratycznej27.
23 B. Szajkowski (ed.), Political Parties…, op. cit., s. 537.
24 Slovenija v Vrhu Sveta. Program Socialnih Demokratov, http://www.socialnidemokrati.si.
Partia wyróżnia się rozbudowaną strukturą zarówno na poziomie centralnym, regionalnym (58 or- ganizacji), jak i lokalnym (130 komitetów). Organiziranost, http://www.socialnidemokrati.si (do- stęp: 21 X 2009 r.).
25 Cyt. za: Osebna izkaznica Zares, http://www.zares.si (dostęp: 22 X 2009 r.).
26 Zgodovina, http://www.lds.si (dostęp: 19 X 2009 r.).
27 T. Haughton, Sh. Fisher, From the Politics of State-Building to Programmatic Politics, „Party Politics” 2008, no. 4, vol. 14, s. 438.
W 1996 r. LDS z poparciem 27% wyborców zdobyła 25 mandatów, dzięki czemu jako główna siła tworzyła rząd koalicyjny. Jeszcze większy sukces odniosła cztery lata później, osiągając rekordowe w historii Słowenii poparcie na poziomie ponad 36% i 34 miejsca w Zgromadzeniu Państwowym. Przeprowadzane przez czwarty rząd Janeza Drnovšeka niepopularne reformy (np. systemu opieki zdrowotnej), licz- ne afery korupcyjne z udziałem członków rządu i partii (dotyczące głównie prywa- tyzacji państwowych przedsiębiorstw) oraz znaczący wzrost bezrobocia przyczyniły się do stopniowego spadku poparcia dla LDS. W 2004 r. po raz pierwszy od ponad dzesięciu lat misja tworzenia rządu nie została powierzona tej partii. Z poparciem prawie 23% wyborców straciła ona pozycję lidera na rzecz Słoweńskiej Partii Demo- kratycznej28. Postępujący spadek zaufania społecznego do LDS uwidocznił się z całą mocą w wyborach w 2008 r., kiedy formację poparło zaledwie 5,21% wyborców, co dało jej zaledwie pięć mandatów.
Członkiem rządu koalicyjnego B. Pahora jest również Demokratyczna Partia Emerytów Słowenii. Ugrupowanie powstało w 1990 r. w celu zwrócenia szczegól- nej uwagi na skutki starzenia się społeczeństwa słoweńskiego oraz wpływania na kształt regulacji prawnych dotyczących bezpośrednio starszych ludzi. Główne dzia- łania ugrupowania koncentrują się wokół zagadnień systemu emerytalnego, systemu opieki zdrowotnej i pomocy społecznej. Największym jak dotąd sukcesem partii było zablokowanie prywatyzacji funduszów emerytalnych. Do 2008 r. średnie poparcie dla DeSUS utrzymywało się na poziomie około 4–5%, co przekładało się na 4–5 mandatów29. W ostatnich wyborach partia uzyskała największe w swojej historii poparcie – ponad 7%, otrzymując siedem miejsc w Zgromadzeniu Państwowym.
Główną siłę opozycyjną od 2008 r. stanowi Słoweńska Partia Demokratyczna (Slovenska demokratska stranka, SDS). Partia jest bezpośrednią spadkobierczynią dwóch wcześniejszych ugrupowań: Partii Socjaldemokratycznej Słowenii i Słoweń- skiej Unii Demokratycznej, wchodzących w skład koalicji DEMOS. Obie antykomu- nistyczne partie opowiadały się za niepodległością Słowenii, przejściem do gospo- darki wolnorynkowej oraz poszanowaniem praw, odwołując się do społecznej nauki Kościoła rzymskokatolickiego. Do kongresu w 2003 r. ugrupowanie funkcjonowało pod nazwą Partia Socjaldemokratyczna Słowenii. W 2003 r., oprócz zmiany nazwy, doszło również do przyjęcia nowego programu, który wyznaczył kierunki działania partii na kilka kolejnych lat. W programie formacja zdefi niowała siebie jako ugrupo- wanie centrowe, akceptujące w pełni liberalizm gospodarczy, uwzględniające jedno- cześnie konieczność większego zaangażowania państwa w kwestie społeczne.
Zmiany programowe i wizerunkowe przyczyniły się w znacznym stopniu do zwycięstwa SDS w wyborach parlamentarnych w 2004 r., kiedy uzyskując poparcie ponad 29% wyborców, partia zdobyła 29 mandatów i stworzyła koalicyjny gabinet z Nową Słowenią – Chrześcijańską Partią Ludową (Nova Slovenija – Krščanska ljud- ska stranka, NS–KLS), Słoweńską Partią Ludową (Slovenska ljudska stranka, SLS) i DeSUS. Nowy rząd zapoczątkował m.in. reformę fi nansów publicznych i refor-
28 B. Szajkowski (ed.), Political Parties…, op. cit., s. 533–534.
29 Ibidem, s. 533.
mę samorządową, polegającą przede wszystkim na wzmocnieniu władz lokalnych30. W 2005 r. przyjęty został nowy, obowiązujący do dziś program, w którym partia kładzie szczególny nacisk m.in. na kwestie wolności, ludzkiej godności, sprawiedli- wości, solidarności i patriotyzmu, podkreślając jednocześnie swoją pełną akceptację dla wzmocnienia integracji państw w ramach Unii Europejskiej31. Z programem tym partia przystąpiła do wyborów w 2008 r., kiedy to mimo zdobycia większej liczby głosów niż w 2004 r. nie dostała szansy na współtworzenie po raz kolejny rządu.
Sukcesem dla SDS zakończyły się natomiast wybory do Parlamentu Europejskiego w 2009 r., w których osiągnęła najlepszy rezultat spośród wszystkich ugrupowań, uzyskując ponad 26% poparcia. Przedstawiciele partii w PE są członkami Europej- skiej Partii Ludowej (Chrześcijańskich Demokratów).
Opozycję parlamentarną tworzy również centroprawicowa koalicja dwóch ugru- powań: Słoweńskiej Partii Ludowej i Słoweńskiej Partii Młodych (Stranka Mladih Slovenije, SMS)32. SLS jest ugrupowaniem centroprawicowym, które w swojej histo- rii wielokrotnie ulegało wewnętrznym przekształceniom, czego wyrazem były częste zmiany nazwy partii. Partia utworzona została w 1988 r. jako Sojusz Słoweńskich Chłopów (później Słoweńska Partia Wiejska); w 1990 r. wchodziła w skład koalicji DEMOS. W wyborach w 1992 r. z poparciem ponad 8% wyborców zdobyła 10 miejsc w parlamencie. Cztery lata później powiększyła swoją parlamentarną reprezentację o kolejne dziewięć mandatów (prawie 20% poparcia), wchodząc w 1997 r. do rządu Janeza Drnovšeka. Od tego momentu SLS przez kolejne 10 lat współtworzyła różne koalicje rządowe, najczęściej jako jeden z partnerów LDS. Analiza wyników wybor- czych wskazuje również, iż okres największej popularności partii przypadł przede wszystkim na połowę lat 90. XX w. Kolejne po 1996 r. wybory przynosiły regular- ny spadek poparcia33. W 2000 r. w koalicji z Chrześcijańskimi Demokratami SLS zdobyła niecałe 10% głosów; w 2004 r. już samodzielnie – niespełna 7%, a w roku 2008 – zaledwie 5% i pięć mandatów w koalicji z SMS. Nieznaczne odbudowanie poparcia dla SLS nastąpiło w 2009 r., kiedy w wyborach do PE partia zdobyła ponad 8% głosów. Jej reprezentacja w PE wchodzi w skład Europejskiej Partii Ludowej (Chrześcijańskich Demokratów).
Słoweńska Partia Młodych to ugrupowanie utworzone w 2000 r., zorientowane przede wszystkim na problemy młodych ludzi, na kwestie ekologiczne oraz transpa- rentność słoweńskiej polityki. Ugrupowanie dwukrotnie w swojej historii posiadało reprezentację parlamentarną: w 2000 r. – cztery mandaty i w 2008 wraz z SLS – pięć mandatów.
Najbardziej radykalnym ugrupowaniem na słoweńskiej scenie partyjnej, mają- cym swoją reprezentację w parlamencie, jest Słoweńska Partia Narodowa (Sloven-
30 Elections for Deputies to the National Assembly, 3.10.2004, http://volitve.gov.si/dz2004 (do- stęp: 27 X 2009 r.).
31 Political Programme of the Slovenian Democratic Party (SDS) adopted by the 8th SDS Con- gress, 14 May 2005, http://www.sds.si (dostęp: 21 X 2009 r.).
32 W lipcu 2009 r. ugrupowanie zmieniło swoją nazwę na Słoweńska Partia Młodych – Zieloni (Stranka mladih – Zeleni Evrope, SMS–Zeleni).
33 B. Szajkowski (ed.), Political Parties…, op. cit., s. 536.
ska Nacionalna Stranka, SNS). Utworzona w 1991 r. SNS jest partią eurosceptyczną, socjalistyczno-narodową. Dzięki szerokiemu programowi, zawierającemu często wiele populistycznych haseł, ugrupowanie cieszy się zaufaniem różnorodnych grup społecznych34. Od początku swojej działalności opowiada się za zaprzestaniem ja- kichkolwiek procesów integracyjnych Słowenii z innymi państwami (szczególnie Europy Zachodniej), stąd postulat wycofania Słowenii ze struktur Unii Europejskiej i NATO35. Największe poparcie uzyskała w pierwszych demokratycznych wyborach w 1992 r., zdobywając ponad 10% głosów i dziewięć mandatów. Po 1996 r. poparcie ustabilizowało się na poziomie około 4–5%36.
* * *
Jak wskazują wyniki wyborów parlamentarnych z ostatnich kilkunastu lat, słoweń- ska scena partyjna nie ulega poważniejszym przekształceniom. Doszło do stabilizacji układu między wieloma ugrupowaniami, sprawiającego, iż warunkiem koniecznym do stworzenia rządu jest zawiązanie koalicji wielopartyjnej. System wyborczy i sy- stem partyjny wywołują jednak wiele słów krytyki. Porównywane są często do wło- skiej partiokracji, w warunkach której dominującą rolę odgrywają przede wszystkim wąskie elity partyjne, dysponujące nieograniczonym dostępem do władzy, stanowisk i przywilejów. W celu realizacji własnych interesów są w stanie tworzyć wszelkie możliwe sojusze polityczne, w oderwaniu od założeń programowych i wbrew ocze- kiwaniom rozczarowanego elektoratu37. Ten negatywny stosunek elektoratu do partii politycznych przejawia się m.in. w niskim poziomie członkostwa wyborców w for- macjach politycznych. Sytuacja ta dotyczy również ugrupowań, które w przeszłości dysponowały rozwiniętą strukturą organizacyjną, szczególnie postkomunistów38.
Wykaz skrótów:
DEMOS – Demokratična opozicija Slovenije, Demokratyczna Opozycja Słowenii DeSUS – Demokratična stranka upokojencev Slovenije, Demokratyczna Partia Eme-
rytów Słowenii
DS – Demokratska stranka, Partia Demokratyczna
34 Dzięki postulatowi zwiększenia interwencjonizmu państwowego w sferze gospodarczej par- tia zdobywa głosy wyborców wspominających z nostalgią komunistyczne rządy w Jugosławii.
35 Za swój główny cel uznaje zbudowanie bliskich stosunków z państwami b. Jugosławii. Nieo- fi cjalnie głosi idee Wielkiej Słowenii.
36 Offi cial Structure of the National Assembly 1996, 2000, 2004, 2008, http://www.volitve.gov.
si (dostęp: 21 X 2009 r.).
37 S. Patyra, Republika Słowenii…, op. cit., s. 231.
38 Poziom partyjnego członkostwa w Słowenii wynosił w 1999 r. 6,68% wyborców – 106 tys.
na 1 mln 586 tys. uprawnionych. Zob. szerzej: S. Weldon, Downsize My Polity? The Impact of Size on Party Membership and Member Activism, „Party Politics” 2006, no. 4, vol. 12, s. 473 i 476.
LDS – Liberalna demokracija Slovenije, Liberalna Demokracja Słowenii LDS1 – Liberalnodemokratska stranka, Partia Liberalno-Demokratyczna
NS–KLS – Nova Slovenija – Krščanska ljudska stranka, Nowa Słowenia – Chrześ- cijańska Partia Ludowa
SD – Socialni demokrati, Partia Socjaldemokratyczna
SDA – Stranka demokratične akcije, Partia Demokratycznego Odrodzenia SDS – Slovenska demokratska stranka, Słoweńska Partia Demokratyczna
SDSS – Socialdemokratska stranka Slovenije, Partia Socjaldemokratyczna Słowenii SDZ – Slovenska demokratična zveza, Słoweński Sojusz Demokratyczny
SKD – Slovenski krščanski demokrati, Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna SKZ – Slovenska kmečka zveza, Sojusz Słoweńskich Chłopów
SLS – Slovenska ljudska stranka, Słoweńska Partia Ludowa SMS – Stranka mladih Slovenije, Słoweńska Partia Młodych SNS – Slovenska nacionalna Stranka, Słoweńska Partia Narodowa SSS – Socialistična stranka Slovenije, Słoweńska Partia Socjalistyczna Zares – Zares – nova politika, Zares – Nowa Polityka
ZESS – Zelenih-Ekološko socialna stranka, Socjalistyczna Partia Ekologiczna Zie- lonych
ZKS – Zveza komunistov Slovenije, Związek Komunistów Słowenii
ZLSD – Združena lista socialnih demokratov, Zjednoczona Lista Socjaldemokratów ZS – Zeleni Slovenije, Zieloni Słowenii
