Posiadłości templariuszy w Katalonii.
Barbera – Granyena – Selma
Zakon templariuszy powstał w Ziemi Świętej pomiędzy 1118 a 1120 rokiem1. Został powołany do ochrony pielgrzymów i patrolował szlaki pątnicze oraz handlowe w Outre- mer2. Był najbardziej rycerskim ze wszystkich zakonów rycerskich, co odzwierciedlała zarówno reguła, jak i charakter pełnionych posług3.
Na terenach dzisiejszej Hiszpanii pojawił się wcześnie, bo już w trzeciej dekadzie XII wieku, za sprawą hrabiów Barcelony i Urgell, którzy byli pierwszymi mecenasami zakonu4. Już w latach 1131–1132 ofi arowali oni rycerzom Świątyni dwa zamki leżące w Katalonii: Barbera i Granyena5. Wynikało to z konieczności obrony ziem zajętych przez Hiszpanów w Katalonii przed Maurami. Wiadomo, że w 1143 roku Rajmund Berenger IV, władca Prowansji, namówił szpitalników i templariuszy do obrony andaluzyjskich chrześ- cijan, czego dowodem było zdobycie przez nich zarówno Tortosy, jak i Leidy6. Gdy patrzy się na oba zakony, najczęściej podkreśla się ich charakter militarny, zapominając o nie
1 Do niedawna dość powszechnie za datę narodzin zakonu templariuszy przyjmowano rok 1118. Obecnie za sprawą pracy M. Barbera datę tę przesuwa się na okres pomiędzy 14 stycznia a 13 września 1120 roku. Por.
M. Barber Templariusze, Warszawa 1999, s. 19. Por. też T. Leroy, Hugues de Payns, Troyes 2001, s. 65 i n.
2 Por. D. Régnier-Bohler, Croisades et pelerinages. Récits chroniques et voyages en Terre Sainte, XII–
–XVI siecle, Paris 1997, s. 557, a także V.-E. Michelet, Le secret de la Chevalerie, Paris 1985, s. 43–75.
3 Templariusze w przeciwieństwie do joannitów czy Krzyżaków nie zajmowali się działalnością szpital- ną, za to pełnili funkcje policji, patrolując niebezpieczne szlaki w Ziemi Świętej.
4 Hrabia Barcelony Rajmund Beranger przekazał w 1130 roku zamek Granyena na granicy „marchii saraceńskiej” i powierzył „siebie braciom rzeczonego zakonu”. Następnie dodał: „A jeślibym umarł w mię- dzyczasie, niech moi bracia uczynią w obliczu Boga i ludzi to, co czynią dla każdego ze swoich...”. W prak- tyce chodziło o odprawienie mszy, odmówienie 100 razy Ojcze nasz za duszę zmarłego oraz przekazanie ubogiemu strawy na okres 40 dni. Por. M. Melville Dzieje templariuszy, Warszawa 1991, s. 27. W 1132 roku hrabia Ermengaud d’Urgel przekazał templariuszom swój zamek w Barbera. Tamże, s. 28.
5 Poniższa praca jest owocem pobytu w Katalonii, podczas którego odwiedziłem miejsca związane z templariuszami i przeprowadziłem kwerendę źródłową.
6 Tamże. Zainteresowanie zakonami szpitalników i templariuszy w Hiszpanii było tak duże, że jeden z władców Aragonii, Alfons, w 1131 roku w Bayonne sporządził testament, na mocy którego podarował obu zakonom swoje królestwo (sam nie posiadał potomstwa). Po jego śmierci poddani obalili jednak testament króla i przekazali królestwo Berangerowi IV z Barcelony. Por. E. Lourie, The Confraternity of Belchite, the Ribat and the Temple, „Viator” 1982, 13, s. 159–176.
mniej ważnej funkcji osadniczej na zajmowanych terenach7. Zakonnicy otrzymywali bo- wiem liczne nadania ziemskie, zarówno od świeckich feudałów, jak i rodzin królewskich Półwyspu Iberyjskiego.
Ich osadnictwo charakteryzowało się na powyższym terenie pewną specyfi ką i o niej traktuje niniejsza praca. W grę wchodzi bowiem zarówno sam charakter tego osadnictwa, jak i specyfi ka budowlana, która wywarła dość poważny wpływ na tę jedną z najbo- gatszych prowincji zachodniej Europy. Chodzi w szczególności o powiązanie funkcji gospodarczych z militarnym charakterem zakonu. Templariusze najpierw zajmowali teren, fortyfi kowali go, a następnie odkupywali ziemię od sąsiadów i tworzyli latyfundia.
Zajmowali przede wszystkim tereny pogranicza, zaś do historii przeszedł ich najwspa- nialszy zamek przy granicy z „marchią saraceńską” na zakolu Ebro w Miravet8. Budowali również kościoły parafi alne czy budynki użyteczności publicznej w miastach Hiszpanii.
W zagospodarowaniu tych ostatnich wydatny udział mieli miejscowi biskupi. Na terenach wiejskich stawiali budynki o przeznaczeniu gospodarczym, takie jak młyny, folusze, piece, urządzenia melioracyjne. Prowadzili też działalność charytatywną, a w Hiszpanii wyjątkowo także szpitalną, choć tego podejmowały się głównie zakony szpitalników.
Templariusze na terenach Katalonii otrzymali pierwsze posiadłości w okolicach Se- garry, Conca i Camp z rąk hrabiów Barcelony i Urgell. Do ich donatorów zaliczano także miejscowe rody szlacheckie, takie jak Queralt-Timor, Montergull, Cervera, Aguilo9.
W ostatnim ćwierćwieczu XII wieku templariusze otrzymali od rodów Calders i Pinos szeroki pas łąk i pastwisk biegnący na północ od Solsones i Berqueda, na południe od starego Urgell. Około 1170 roku wzmiankowano na tym terenie niejakiego komandora Wilhelma, wcześniej Palau de Valles.
Charakterystyka posiadłości
Komandoria w Granyena
Została nadana zakonowi w roku 1130 przez hrabiego Barcelony Rajmunda Berengera III i była pierwszą ich posiadłością w Katalonii. Prawdopodobnie istniał już wtedy w tym miejscu zamek hrabiowski, przebudowany i rozbudowany następnie przez templariuszy.
Zamek ten został prawie całkowicie zniszczony (dziś to tak naprawdę wzgórek kamieni, wokół którego znajdują się malowniczo położone domy). Pozostały zarysy murów, które wskazują monumentalne założenie zamku templariuszy. W zamku mieściły się piwnice,
7 Por. H. Nicholson, Templariusze, Warszawa 2001, s. 109. Na temat osadnictwa templariuszy w Hiszpa- nii por. Mapa guia de los enclaves Templarios en España, Avila Granados 2005.
8 Na temat tego zamku por. J. Fuguet Sans De Miravet (1153) a Peniscola (1294): Novedad y persisten- cia de un modelo de fortaleza Templaria en la Provincia Catalano – Aragonesa de la orden, [w:] Acri 1291.
La fi ne della presenza degli ordini militari in Terra Santa: nuori oriantimenti nel XIV seculo, per Fr. Tomassi, Perugia, 1996, s. 43–67, a także J.M. Grinõ, A.L. Lopez Monge, Castell de Miravet. Guia practica visual, brak daty wyd. – tamże plan zamku.
9 Por. M.M. Costa, La familia Queralt i Santes Creus, [w:] I Colloqui d’Historia del Monaquisme Catala, Santes Creus 1966.
kaplica, więzienie, magazyny i obora. Prawdopodobnie posiadłości w tej okolicy były słabo zasiedlone, ponieważ tutejszy komandor był wzmiankowany dopiero w 1190 ro- ku. Komandoria leżała na terenie pogranicznym, zwanym La Marca. W drugiej połowie XII wieku granice tej komandorii przesunęły się na zachód od rzek Ebro i Segre. To spowodowało, że sąsiednie wsie Montornes, Mas de Bondia i Talladel znalazły się pod władaniem zakonu10.
W odległości około 1 km od Granyeny, a 5 km od Cervery, znajduje się sanktuarium maryjne w Cami. Najwcześniej wzmiankowane w 1297 roku, także należało do templariu- szy, po których nie pozostał ślad z wyjątkiem fi gurki maryjnej datowanej na wiek XIII11.
Komandoria w Barbera
Pod względem znaczenia był to jeden z najważniejszych zamków templariuszy w całej Hiszpanii. Nadali go zakonowi seniorzy Barcelony i Urgell. Nie wiemy dokładnie, kiedy to nastąpiło, choć przyjmuje się, że pomiędzy 1131 a 1133 rokiem12. Już na początku pojawiły się problemy z objęciem tego terytorium przez templariuszy, a to ze względu na jego nieuregulowany status prawny13. Jak się przyjmuje, templariusze przejęli władzę nad posiadłością Conca de Barbera w ostatniej ćwierci XII wieku, zaś następnie, już w nowym stuleciu, nad nowymi posiadłościami leżącymi w pobliżu La Segarra i El Camp.
Z uwagi na szybki rozrost komandorii stosunkowo wcześnie utworzono nowe posiad- łości zakonu (domy fi lialne) w Vallfagona, Espluga i Meso Dell Rourell.
W skład samej komandorii Barbera wchodziły okoliczne wsie: Pina, Ollers, Pinetell i Montbrio, w tym także wiele posiadłości w miastach, jak i mniejszych gospodarstw, między innymi Not, Puigtinyos (dziś w Okręgu Montserrat). Templariusze mieli też swe domy w Tarragonie14, Vencillo15 i w Seria16.
Posiadłość w Barbera słynęła z dużej liczby młynów, usadowionych na całej długości rzeki Anquera i jej dopływów17. Po kasacie zakonu w XIV wieku Barbera przeszła w ręce
10 I tak Montornes nadał templariuszom król Alfons Kastylijski w 1181 roku, zatem jeszcze przed powsta- niem komandorii, Talladel templariusze otrzymali bardzo późno, bo dopiero w 1269 roku. Mas la Bondia znalazł się w posiadaniu zakonu mniej więcej w tym samym czasie co Montornes. Szerzej na ten temat: A. Rius i Bach, Un poble de la segona, Granyena Solsona 1980.
11 Figurka jest mała, mierzy 23 cm, a przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem, które błogosławi świat prawą rączką. Maria trzyma w prawej ręce kulę. Kula wykonana ze srebra stanowiła oznakę władzy w zakonie tem- plariuszy. Wspominała ją tak Reguła, jak i Statuty Hierarchiczne. Dzięciątko Jezus w lewej ręce trzyma księgę.
12 J. Fuguet Sans, Templers i Hospitalers, I, Barcelona 2004, s. 19. Por. też Cartulaire général de l’ordre du Temple 1119–1150. Recueil des chartes et des bulles relatives a l’ordre du Temple, wyd. Marquis d’Albon, Paris 1913, nr 47, s. 36, nr 70, s. 53.
13 Obszar ten kolonizował jako teren przygraniczny rycerz Pere de Puigverd, który popadł w konfl ikt z hrabią Barcelony, uzurpującym sobie również prawo do tego miejsca. Wypada wspomnieć, że templariuszy usadawiano więc na terenach spornych. Tak było w Polsce, gdzie książęta piastowscy nadawali templariu- szom ziemie przygraniczne na terenach swych księstw (tak czynili na przykład książęta wielkopolscy) lub na pograniczu polsko-brandenburskim (np. Henryk I Brodaty czy Przemysł II).
14 W budynku miejskim należącym do zakonu mieścił się spichlerz, później przebudowany na klasztor dominikanów. Por. J. Fuquet Sans, dz. cyt., s. 19–20.
15 W okręgu Alamus – zarządzane przez templariuszy z Gardeny, tamże, s. 20..
16 Tak jak i Vencillo zarządzany przez templariuszy z Gardeny, tamże.
17 Młyny znajdowały się w miejscowościach: Barbera, Ollers, Pina, Pinetel i Montbrio.
joannitów, którzy w XVI wieku ustanowili tu jeden z czterech najważniejszych domów zakonnych w Katalonii18.
Największe znaczenie ma oczywiście zamek, jedna z najstarszych budowli templa- riuszy w Hiszpanii, umiejscowiony na szczycie wzgórza, z którego rozciąga się piękny widok na okolicę. Zamek jest otoczony domami i mocno zniszczony. Całość założenia z czasów templariuszy przypomina do dziś obrys koła. Swą obecną ruinę zamek za- wdzięcza decyzji rady miejskiej miasteczka, która w XIX wieku nakazała rozbiórkę murów, kamień sprzedając miejscowym. Do dziś z zamku przetrwały jedynie dwa bu- dynki i murowany okół. Jeden z zachowanych obiektów to dawna wieża mieszkalna, zbudowana na planie kwadratu, drugi to budynek na planie prostokąta pełniący funkcję kaplicy. Oba okala mur o długości około 70 m i szerokości 30 m oraz półokrągła wieża, zwrócona w kierunku północno-zachodnim. Zachowane mury są mocno zdewastowane (w najlepiej zachowanym fragmencie nie przekraczają 3 m). W zachowanej prostokątnej wieży w czasach joannickich mieściło się więzienie. Przyziemie zamkowe utworzone z ogromnych kamieni z pewnością pamięta czasy templariuszy. Kaplica zamkowa była dwukondygnacyjna z tarasem. Kaplicę poświęcono Zbawicielowi (San Salvador), a zatem patronowi Ubogich Rycerzy Chrystusa. Zachowane kolumny zawierają ornamentykę geometryczną powiązaną ze sztuką zakonu templariuszy, w tym krzyże naniesione na plan koła, tworzące dekoracyjną różę19. Na terenie przylegającym do kaplicy mieścił się cmentarz, użytkowany także przez szpitalników20.
W kościele parafi alnym pochodzącym z XII wieku, a rozebranym w 1792 roku i zbu- dowanym od nowa w stylu barokowym, zachował się jedynie tympanon, pamiętający czasy templariuszy.
Z kolei na frontonie umieszczono Matkę Boską „w chwale”, czyli typ płaskorzeźby Ma- rii z Dzieciątkiem na kolanach. Oboje zostali umieszczeni w trudnej do zinterpretowania przez historyków sztuki łupinie czy raczej splecionym wzorze arabesek, podtrzymywanym przez dwa anioły. Matka Jezusa ubrana jest w tunikę i płaszcz – wydaje się siedzieć na tronie. Na jej lewym kolanie spoczywa Dzieciątko Jezus, w lewej rączce trzymając Księgę, prawą unosząc do błogosławieństwa. Poniżej fi gury umieszczono inskrypcję: „Mój dom domem waszej modlitwy”21.
Dom zakonny Vallfagona
Pod koniec XII wieku22 templariusze otrzymali od miejscowego feudała Gombau de Oluja posiadłości wokół Vallfagony. W skład tego domu wchodził zamek wraz z okoli-
18 Wielki Przeor Katalonii miał pełną władzę cywilną i wojskową, którą sprawował nad miejscowoś- ciami Barbera, Pinatell, Pina, Ollers, Biura, Montbrio, Vallverd i Cogul. Por. A.Palau i Dulcet, Conca de Barbera III. Guia de la Conca, Barcelona 1932.
19 Być może ma to związek z zawołaniem zakonu: „Per rosam ad crucem, per crucem ad rosam”. Por.
J. Fuguet Sans, Arquitectura del castell de Barberà (dels origens als Templers), [w:] „Aplec de Treballs”
1983, 5, Centre d’Estudis la Conca de Barberà, s. 91–120.
20 W 1396 roku pochowano tu Wielkiego Przeora Katalonii – Wilhelma de Guimera, którego gotycki nagrobek przedstawiający wojownika z bronią znajdował się w północnej części kaplicy.
21 Por. J. Fuguet Sans, Templers..., dz. cyt., s. 37.
22 Nastąpiło to prawdopodobnie w 1196 roku.
cą. W 1199 roku zakon powiększył swój stan posiadania o okręg Palau przy dzisiejszej granicy administracyjnej z Vallfagoną23.
Podobnie jak w Barbera, tak i tu templariusze posiadali młyny, głównie na rzece Corb, płynącej na pograniczu tych wsi. Wraz z kasatą zamek z posiadłościami przejęli joannici, co nastąpiło ostatecznie w 1317 roku24.
Dom zakonny Espluga de Francoli Sobirana
Teren ten należał w XII wieku do niemieckich feudałów: Hugona de Ponca i Ramona de Cerera, którzy je skolonizowali, podzielili i rozgraniczyli na dwa dominia – Espluga Superior, należące do Poncy, i Espluga Interior, należące do Cervery. Zakon templariuszy wszedł w posiadanie tej ziemi dopiero w XIII wieku25.
Ziemie te, będące punktem zainteresowania miejscowych feudałów, stały się miejscem licznych sporów, które ustały dopiero po przejęciu ich przez zakon Świątyni26.
I tak aż do kasaty zakonu, a nawet jeszcze później, bo do 1317 roku przedmiotem zatargu były młyny poruszane przez wodę z Francoli, do których uzurpował sobie prawa królewski Poblet. W 1317 roku ziemie te dostały się pod władanie joannitów.
Dom zakonny Messo Dell Rourell
Templariusze zreorganizowali te tereny na potrzeby gospodarki rolnej (chodziło o efek- tywniejsze wykorzystanie lokalnych pastwisk)27. Darczyńca – Berengar de Mollnells – po przekazaniu tych dóbr zakonowi sam wstąpił w jego szeregi. Komandoria była raczej folwarkiem o przeznaczeniu hodowlanym, choć pewne korzyści czerpali templariusze także z młynów na pobliskiej rzece Francoli. Rycerze Świątyni podporządkowali całość tych ziem władzy senioralnej, choć sami czerpali zyski z licznych dzierżaw i emfi teuzy.
Nie wiemy dokładnie dlaczego, ale w 1248 roku templariusze sprzedali tę posiadłość, a otrzymane pieniądze zainwestowali w nabycie posiadłości w Pire. Cena za majątek w Messo opiewała na 4 tysiące sztuk złota. Pieniądze stąd otrzymane przeznaczyli na zakup wspomnianego Pire28.
23 Posiadłości otrzymał z rąk miejscowych rodów rycerskich Su i Wilhelmade Montargull. W tym sa- mym roku templariusze otrzymali także wioski Albio i Montargull. Tamże, s. 20–21.
24 Joannici sprawowali jedynie władzę nad Vallfalgoną i nad Albo, ale na przykład Montargull przejęła miejscowa rodzina Queralt. Tamże, s. 21. O posiadłości w Vallfalgonie por. też: J.M. Sans i Trave, La Co- manda de Vallfagona de Riucorb. Primera part : la creacio i formacio del patrimoni (segles XII–XIII), [w:]
Quaderns d’Historia Tarraconense, 2, Tarragona 1980, s. 7–54.
25 Potomek Cerery zapisał Espluga Sobirana w testamencie, co nastąpiło w 1246 roku, ale ci przejęli nad nią kontrolę dopiero w 1255 roku. Wtedy bowiem zażegnali konfl ikt z wdową po zmarłym Simo de Palau.
Por. J. Fuguet Sans, Templers..., dz. cyt., s. 50.
26 Chodziło tu w szczególności o wioskę Codoc, leżącą na pograniczu między Espluga i Vimboldi. Tam- że, s. 50 i n.
27 Były to pastwiska z okolic Bellester, które Berengar de Mollnels nadał komandorii w Barbera w 1160 roku. Por. J.M. Sans i Trave, El Rouzell, una preceptoria del Temple al Camp de Tarragona (1162–1248).
„Bulleti Arqueologic de Tarragona, Tarragona 1979, s. 133 i n.
28 Por. J. Fuguet Sans, dz. cyt., s. 21 i n.
Komandoria Selma
Posiadłość tę, należącą do okręgu Aiguamurcia, otrzymali templariusze od Wilhelma de St. Marin w 1142 roku. Miejsce to było już wcześniej fortyfi kowane, albowiem w X wieku w obawie przed najazdami Maurów postawiono tu kamienny stołp. Z biegiem czasu wokół wieży dobudowano i mury zamkowe, i kościół29.
W latach siedemdziesiątych XII wieku biskup Barcelony nadał templariuszom z Selmy patronat nad kościołem św. Krzysztofa. Komandoria powstała zapewne w tym czasie, choć pierwszy źródłowo wymieniony komandor Selmy fi guruje dopiero pod rokiem 1190.
Komandoria w Selmie miała wybitnie rolniczy charakter. Templariusze wykupywali przylegające do komandorii ziemie od miejscowych feudałów, tak że w swym posiada- niu mieli wioski: Alomar, Perello, Campanera, Gatleda, Galls Carnuts, Farreres, Mila, Manlleva, Santa Agnes, La Fabrega, Comes, Boterich, Moscarrubea, Apieres, Valldoria.
Po kasacie w 1317 roku ziemie te zgodnie z bullą papieską miały przejść w ręce joan- nitów, stało się jednak inaczej, albowiem król przekazał je rodzinie Santegnis. Joannici otrzymali komandorię dopiero w 1360 roku.
Montbrio
To posiadłość templariuszy w północno-wschodniej części kotliny o tej samej nazwie.
W 1248 roku Arnaud de Puigverd przekazał ją w drodze testamentu zakonowi św. Krzy- ża. Testament ten obaliła następnie wdowa po zmarłym – Saura, a sąd podzielił majątek pomiędzy nią a wspomniany zakon. W 1269 roku sprzedała swój majątek templariuszom z Barbery, a ci, kontynuując proces przeciwko zakonowi św. Krzyża, uzyskali całość tych ziem w 1277 roku. Z założenia zamkowego pozostała kwadratowa wieża, a właściwie słabo czytelne jej resztki.
W pobliżu głównej szosy do Montbrio zachował się młyn zwany młynem Świątyni, w kształcie wieży, o kwadratowej podstawie i zachowanej dolnej kondygnacji (górna została zniszczona). Kondygnację tę stanowią pomieszczenia na koła wodne i na kamie- nie młyńskie. Do tego ostatniego pomieszczenia prowadzą drzwi z kamiennym portalem pochodzącym z czasów templariuszy30.
Montornes de Segarra
Montornes usytuowany jest we wschodniej części Urgell i graniczy z okręgiem Segarra.
Alfons Kastylijski w 1181 roku przekazał tę posiadłość templariuszom. Nadanie nie było jednak pełne, ponieważ władzą musieli oni się dzielić z miejscowym feudałem Wilhelmem de Cervera, panem na Verdu. Na temat obecności templariuszy w tym miejscu nie ma
29 Por. L.M. Figueras i Fontanals, El Senyoriu de Celma, Vallencs, Vals 1986.
30 Tamże, s. 21 i n.
zbyt wielu źródeł, wiadomo jednak, że joannici majątek potemplariuszowski otrzymali dopiero w 1317 roku31.
Obecnie zamek w Montornes jest stertą kamiennych pozostałości rozrzuconych na wzgórzu, wokół którego rozpościera się wieś. Pomimo takiego stanu można przejść wzdłuż resztek murów, jakie okalają wzgórze, i zauważyć, że w południowo-zachodniej części nadal istnieje spory fragment muru, który dziś stanowi część kościoła. Z dokumentacji joannickiej z XVI wieku wynika, iż zamek posiadał wieżę, budynki mieszkalne oraz służebne, murowaną osłonę zabezpieczającą – tak zwaną beluardę, oraz wał i fosę.
Podsumowanie
Posiadłości templariuszy w tej części Hiszpanii odbiegały nieco od podobnych założeń w Europie. Miały bowiem charakter wyraźnie obronny, świadczący o militarnej istocie zakonu Świątyni, ale dodatkowo bardzo rozwinięty system gospodarczy. Ogromna część nadań ziemskich pochodziła od monarchy oraz miejscowych możnych.
Za czasów templariuszy na terenach tych panował względny spokój, a wypracowa- ne dobra szły na dozbrojenie wojsk walczących z Maurami. Spora część rycerzy-braci rekrutowała się z miejscowego możnowładztwa. W większości przypadków zarówno templariusze, jak i joannici byli wierni swym darczyńcom. I tak w czasie wojny Piotra II z Francuzami zakończonej klęską i śmiercią władcy Aragonii pod Muret (1213) oba zakony stanęły po jego stronie.
Specyfi ka zakonu templariuszy na tym terenie wykształciła także pewne odmienności, jeśli idzie o Regułę, która powstała jeszcze w XII wieku jako tak zwana wersja katalońska, nazywana barcelońską, nieco łagodniejsza od tak zwanej Reguły łacińskiej32.
SUMMARY
Estates of the Templars in Catalonia. Barbera – Granyena – Selma
The Knights Templar was established in The Holy Land around 1119. During its existence it was endowed with land in the whole Europe. One of its most important estates were lands situated in Catalonia strictly connected with both military, and purely economic character of the order. In this work the most important estates of the order in Catalonia are presented: commanderies in Barbera, Granyena and Selma, their way of endowing and activity of the monastic community on this land.
31 Tamże, s. 67.
32 M. Małecki, Reguła i Statuty Hierarchiczne zakonu templariuszy, praca złożona do druku.
