Jarmila Kaczmarek, Patrycja Silska
Radzim powrót do źródeł : krótka
historia "skarbu" brązowego
Studia Lednickie 9, 17-28
S T U D IA L E D N IC K IE IX L e d n ic a 2 0 0 8
JA R M IL A K A C Z M A R E K , P A T R Y C JA S IL S K A M u z eu m A rc h e o lo g ic zn e w P o z n a n iu
RADZIM POW RÓT DO ŹRÓDEŁ. KRÓTKA HISTORIA „SKARBU” BRĄZOW EGO.
Od blisko stulecia skarb brązów z Radzimia (R y c.l) jest znany, wielokrotnie publikowany i analizowany (m.in. K. Koehler 1900, J. Kostrzewski 1924, S. Kurnatowski 1966, J. Fogel 1979, M. Gedl 1980, S. Jasnosz 1984, P. Riem er 1997, W. Blajer 1999, M. Kaczmarek 2005), wydawać mogłoby się więc, że kolejne poświęcone mu opracowanie nie może wnieść wiele nowego. Skarb ów miał być wydobyty z Warty podczas oczyszczania i pogłębiania jej koryta w latach 1888-1892. Co do lokalizacji i liczby dokonanych wówczas znalezisk wersje przyjmowane w kolejnych publikacjach nieco się już różnią, a obok przedmiotów z brązu pojaw iają się w nich zabytki kamienne oraz żelazne. Szczęśliwie dokumentacja archiwalna związana z radzimskimi odkryciami zachowała się w Archiwum Naukowym Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w stanie niemal kompletnym i na jej podstawie możliwe jest dziś prześledzenie ich przebiegu. Okazuje się, że historia radzimskich brązów nie jest ani tak jasna, ani tak prosta ja k dotychczas przyjmowano.
Zabytki wydobywane z Warty w okolicach Radzimia zaczynają napływać do zbiorów niemieckiego Towarzystwa Historycznego Prowincji Poznańskiej (Historische Gesellschaft für die Provinz Posen, w skrócie HG) od 1888 roku. W listopadzie tego roku Dział Spraw W ewnętrznych Rządu Królewskiego w Poznaniu poinformował Zarząd HG, że przekazuje znaleziska pochodzące z prac oczyszczających kanału w Radzimiu. Miały to być: siekierka kamienna, miedziana szpila do włosów, „mosiężny” pierścionek i miedziany haczyk do łowienia ryb (not. z 13. XI 1888 r., t. Radzim). Była to jedynie decyzja formalna, poznański urząd nie znajdował się w posiadaniu żadnych zabytków, a właściwym ofiarodawcą był Królewski Inspektorat Budownictwa W odnego, którego pracownicy znaleźli owe przedmioty i który, zgodnie z ówczesnymi przepisami prawnymi, miał obowiązek zgłaszania takich znalezisk odpowiednim urzędom i przekazywania ich instytucjom wskazanym przez władze.
16. XI. 1888 r. Królewski Inspektorat Budownictwa W odnego przekazał materiały z dwóch miejsc:
18
J A R M I L A K A C Z M A R E K , P A T R Y C JA S 1L S K A• z kanału koło Radzimia: jasnoszary kamień szlifierski, 3 fragmenty poroży jelenich, szpilę z brązu oraz brązowy haczyk wędkarski.
• z Warty koło Radzimia: szary młotek kamienny z otworem, 5 toporków żelaznych oraz wędzidło.
Nie wykluczone, że wśród znalezisk był jeszcze jeden toporek żelazny, bo jako znalezisko z Warty wpisano go do inwentarza HG (poz. 480).
Rok później, 8 X 1889 r. radca budowlany Habermann darował przełamane na dwie części duże żelazne radło lub motykę (Landhacke) z kanału Radzimskiego. Możliwe, że przedmiot wydobyto z kanału razem z innymi wymienionymi już przedmiotami w 1888 roku, a Habermann, który przejął zabytek, zdecydował się go darować HG dopiero po pewnym czasie.
Nie wszyscy jednak chcieli spełnić “obywatelski obowiązek” . 6. XII. 1891 r. dr Franz Schwartz pracownik Archiwum Państwowego i Towarzystwa Historycznego odnotował w swoim sprawozdaniu z Wycieczki do Długiej Gośliny, co następuje:
„ Odwiedziny u p. nadleśniczego Richerta w Eckstelle (Kąty Nadleśnictwo), który
posiada 3 przepiękne sztylety z brązu, wykopane p o d Radzimiem. Do oddania ich jeszcze nie można go nakłonić, chce się jeszcze zastanowić. Natomiast, j a k się wydaje, oddałby połow ę sierpu żelaznego i grot żelazny, należałoby do niego jeszcze napisać. "
I rzeczywiście, 11. II. 1892 r. HG otrzymało od Richerta grot żelazny, znaleziony w Warcie. F. Schwartz nie ustawał w wysiłkach, by odzyskać pozostałe zabytki. 10. IV.
1892 r. odnotował:
“Leśniczy Richert, Eckstelle został poproszony, by 3 sztylety brązowe, znajdujące się w je g o posiadaniu, a wydobyte z Warty p o d Radzimiem, odstąpił na krótki czas HG, aby móc wykonać z nich kopie ”.
Jak się wydaje, sprawa raczej nie doszła do skutku, nic bowiem nie wiadomo, by Towarzystwo było w posiadaniu takich kopii. Zarząd HG postanowił natomiast dotrzeć do właściwych znalazców sztyletów, by ci wywarli nacisk na Richerta. 20. V. 1892 r. zwrócono się do leśniczego Schmidta z W arthewald (Radzimia):
"Jak dowiedzieliśmy się od Pańskiego zięcia, je s t Pan w posiadaniu kilku brązowych starożytności, które znaleziono p o d Radzimiem. (...) mamy nadzieję, że również Pan nie odmówi naszej prośbie i przekaże (...) starożytności do naszego muzeum. "
Schmidt spiesznie odpisał 29. V. 1892 r.:
"Waszej wielmożności donoszę w odpowiedzi na pism o z dnia 20 bm, że (...) byłem w posiadaniu sztyletu brązowego o dwóch ostrzach, który (...) przekazałem naszemu leśniczemu, p. Richertow i" (MAP, t. Radzim).
A 9. VIII. 1893 r. tenże leśniczy przekazał “z Warty koło Radzimia" kamień ze śladami rozpoczętego szlifowania, żelazny krój/okucie? pługa, 2 groty lancy i toporek żelazny. Można się domyślać, że przedmioty z żelaza uznano wówczas za średniowieczne lub nowożytne, nie trafiły one bowiem do zbiorów działu prehistorycznego.
R A D Z IM P O W R Ó T D O Ź R Ó D E Ł .K R Ó T K A H IS T O R IA „ S K A R B U " B R Ą Z O W E G O
19
26. IV. 1892 r. HG otrzymało kolejne zabytki - 2 dłuta z brązu. Przekazał je kupiec Otto Siegert wraz z niemniej dziś cenną informacje o okolicznościach odkrycia:
p o s ta ły znalezione p rzy przekopyw aniu łożyska Warty bagrem parow ym w pobliżu leśniczówki Warlhewald, p rzy wyspie radzimskiej. Podania ludowe mówią, że tam dawniej mial się znajdować g ró d rycerski."
Zabytki te stanow ią najprawdopodobniej także pokłosie odkryć 1888-89.
W tym samym czasie gdy niemieckie Towarzystwo Historyczne starało się odzyskać zabytki, prace na W arcie trwały dalej. W 1892 r. pogłębiarki (Ryc. 2) pracowały o 1,5 km dalej od wyspy Radzimskiej, w dole rzeki, w pobliżu tzw. stacji 12. Tam natrafiono na kolejne znaleziska. Najwcześniej (22. IV. 1892 r.) sw oją część przekazał do HG Królewski Inspektorat Budownictwa Wodnego: miecz brązowy, takąż siekierkę oraz ostrze lancy.
R yc. 2 P o g łę b ia rk a (b ag ro w n ic a ) p a ro w a z . Z d ję c ie z ep o k i. Z b io ry prof. L e c h a K rzy żan iak a.
27. IX. 1892 r. miecz z brązu ze śladem masy cynowej do lutowania przy rękojeści z W arty koło Radzimia ofiarował do zbiorów HG inspektor budownictwa wodnego Thomany. Wnosząc z daty, mogło tu chodzić również o Wartę w dole rzeki, przy stacji
12.
N ie w pełni jasne jest, jak powinno interpretować się notatkę dyrektora Archiwum Państwowego w Poznaniu i pracownika HG, Rodgera Priimersa z 24. IV. 1892 r.:
“5 marek, (...) zapłaciłem p. Lütke za m iecz brązowy, ostrze oszczepu z brązu i otrzymałem tę kwotę zwróconą z kasy HG ."
ponieważ w inwentarzu HG pozycja taka nie figuruje. Owe 5 marek mogło jednak stanowić napiwek (lub nagrodę) dla jednego ze znalazców brązów przekazanych już wcześniej przez Inspektorat Budownictwa Wodnego, co było wówczas dość często stosow aną praktyką.
14. V. 1894 r. F. Schwartz postanowił jeszcze raz wywrzeć nacisk na leśniczego Richerta nadając sprawie bieg administracyjny i kierując kolejne pismo ju ż do Prezydenta Rządu Rządu Królewskiego w Poznaniu:
20
J A R M I L A K A C Z M A R E K , P A T R Y C J A S1L S K A“Dowiedzieliśmy się (...), że p rzy robotach rzecznych względnie leśnych (...) zostały znalezione 3 wartościowe sztylety brązowe (...) Ponieważ p rzy tych przedm iotach chodzi o własność państwową (...) proszę Waszą Wielmożność o spowodowanie, by wzmiankowane sztylety zostały przekazane do naszego muzeum
Sprawa sztyletów przybrała nieoczekiwanie inny obrót. Znaleziskami z Warty zainteresował się Berlin, Richert musiał sztylety wydać, a w liście z 27. V, 1895 r. do Prezydenta Rządu Królewskiego w Poznaniu, Jagowa, skruszony wyjaśnił m.in.:
“załączone 3 sztylety otrzymałem w r. 1889 lub 1890 od leśniczego Schmidta z Warthewald, o d urzędującego wówczas w rejonie ochronnym Warthewald pom ocniczego łowczego Janetzka i o d wówczas pracującego tam mistrza bagrowego - nazwiska nie znam. Przedmioty zostały podobno wydobyte z koryta Warty.”
Ostatecznie 3 sztylety (Ryc. 3), o których odzyskanie tak usilnie zabiegał Franz Schwartz, trafiły do zbiorów berlińskiego Museum für Völkerkunde.
R yc. 3 T r z y sz ty le ty z R ad z im ia o d z y sk an e od L e śn ic z e g o R ic h e rta z E c k ste lle (K ą ty N a d le śn ic tw o ). F o to g ra fia ze z b io ró w A rc h iw u m F o to g ra fic z n e g o M A P.
Niestety liczba zabytków wydobytych z koryta W arty w trakcie jej pogłębiania, które nie zostały ujawnione a zamiast do muzeów trafiły w ręce amatorów starożytności mogących zaoferować znalazcom nieco wyższe niż urzędowe gratyfikacje trudna jest dziś do oszacowania. Zbiory prywatne najczęściej nie były inwentaryzowane i nawet jeśli uszły cało z zawieruchy ostatnich dwóch wojen, zgromadzone w nich obiekty traciły bezpowrotnie sw oją metrykę.
W roku 1895 raz jeszcze kupiec Otto Siegert przekazał do świeżo utworzonego na bazie zbiorów Towarzystwa Historycznego Muzeum Prowincjalnego (Provinzialmuseum) zabytki z W arty koło Radzimia. Był to zdaje się (jak można wnosić z niewyraźnego zapisu w inwentarzu) jakiś zabytek kamienny w kształcie pszczelego ula (Steinbildg?, podobny do Bienen....). M ożna w tym przypadku jedynie
R A D Z IM P O W R Ó T D O Ź R Ó D E Ł .K R Ó T K A H IS T O R IA ..S K A R B U " B R Ą Z O W E G O
21
przypuszczać, iż pochodziły one z tego samego źródła, co poprzednie znaleziska, a więc z okolic wyspy radzimskiej.
W tym samym roku 1895 r. do zbiorów polskiego Muzeum im. M ielżyńskich, będącego w łasnością polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego włączono zabytki z prywatnej kolekcji, zawierającej również brązy z Radzimia:
“Pani Serąfm owa Żychlińska w Poznaniu ze zbiorów ś.p. męża swojego: [różne przedmioty, m.in.], pozycja 29-30, znalezione w Radzimiu nad Wartą w pow. obornickim: miecz brązowy, takiż celt z tulejką"
W roku 1901 M uzeum Prowincjonalne w Poznaniu otrzymało dość zaskakującą listowną propozycję od mieszkającego wówczas w Berlinie Маха Boldta. W imieniu firmy antykwarycznej swej żony oferował on Muzeum do zakupu dużą kolekcję broni, głównie z XVI-XVII w., a także zbiór zabytków pradziejowych z Radzimia, na które autor listu adresowanego imiennie do F. Schwartza gotów był dać gwarancję autentyczności. W edług załączonej specyfikacji był wśród nich: m iecz brązowy (dł. 60 cm, z 6 otworami na nity); m iecz brązowy, szeroki i krótki, mający w środku żeberko i dwie tzw. zbroczyny (dł. 36 cm, największa szerokość 53 mm, z 2 otworami na nity, w których tkwią nity); nóż podobny do sztyletu z brązu, (dł. 23,5 cm, ostrze ze złamaniem? z 4 otworami na nity); brązowy grot lancy (dł. 21 cm); 3 celty z brązu, bez patyny i różnej długości; żelazny grot lancy, a także 11 wielce interesujących toporów kamiennych rozmaitego kształtu i wykonanych z różnego materiału. Wszystkie te przedmioty pochodzić miały z tego samego m iejsca na W artą.
Za całość Boldt zażądał kwoty 1200 marek netto, sumy ogromnej, zważywszy że w tym czasie 1 kg skarbu średniowiecznych siekańców srebrnych kosztował około 100 marek, a za znaną i cenioną m. in. przez znanego archeologa niemieckiego, Gustava Kossinnę, kolekcję polskiego kolekcjonera, Klemensa Koehlera (ok. 650 obiektów, w tym 300 zabytków metalowych) Muzeum Prowincjonalne zapłaciło w tym czasie 1500 marek. Franz Schwartz odniósł się do propozycji M. Boldta, oferowanych przedmiotów i osoby samego oferenta (31. V. 1901 r.) w następujących słowach :
“Boldt byl wcześniej leutnantem w Poznaniu i wydaje mi się (jest ju ż p o za służbą), że chce się ustabilizować za pieniądze swej żony ja k o handlarz starożytności. On ma dopiero 30-32 lata i brak mu poważniejszej znajomości rzeczy. Znaleziska z Radzimia z wyjątkiem żelaznego grotu oszczepu są mi dobrze znane i szczególnie brązy są nadzwyczaj cenne. Transakcja może nie dojść do skutku, jeżeli nie nastąpi uzgodnienie ceny. Żądanie Boldta je s t jed n a k niesamowicie wysokie i nie wierzę, by nawet muzeum w Berlinie, które więcej płaci, niż my, mogłoby wyłożyć p o n a d 600-750 marek. Także tajny radca Voss prawdopodobnie sam reflektuje na te rzeczy do muzeum berlińskiego. Zawsze pożądane są dalsze rozmowy z Boldtem o przedm ioty najwyższej rangi z brą zu ”.
Na ofertę Boldta M uzeum Prowincjonalne odpowiedziało 5. VI. 1901 r.:
“D o Firm y Johanna Boldt, Berlin Zachód, Uhlandstrasse 47. 1. W odpowiedzi na pism o z 29 ub. miesiąca wielmożnego dra Schwartza, w sprawie skierowanej do niego oferty dotyczącej znaleziska z Radzimia nad Wartą uwiadamiam Pana, że my, zanim możemy rozpocząć z Panem pertraktacje handlowe, musim y najpierw zbadać te
22
J A R M I L A K A C Z M A R E K , P A T R Y C J A S IL S K Aoferowane starożytności. Proszę Pana wpierw o przysłanie tych przedm iotów do Muzeum Prowincjonalnego do obejrzenia. Za Zarząd G. Pouet ".
Pismo pozostało bez odpowiedzi, a oferowane przedmioty zostały ostatecznie zakupione przez M useum für Völkerkunde w Berlinie, Jeśli przyjąć podany przez Boldta rok 1888 (P. Riemer 1997), jako wiarygodną datę ich pozyskania mogły by one pochodzić z W arty w okolicach leśniczówki, podobnie jak zabytki zgromadzone przez Richerta oraz te przekazane przez Siegerta ewentualnie z kanału radzimskiego. Sam Boldt w swoim liście do M uzeum Prowincjalnego utrzymuje, iż znaleziono je w jednym miejscu, nie udziela jednak żadnych bliższych wyjaśnień. Pamiętać należy, że nie był on zainteresowany podaniem dokładnego miejsca znalezienia, jeśli bowiem teren ten należałby do państwa, mógłby on liczyć wówczas najwyżej na premię. O swej kolekcji mówił, że “nad Wartą razem zebrana”. Tymczasem sam zestaw zabytków i jego rozpiętość chronologiczna wskazuje na rzekę jako miejsce jego pochodzenia.
Sumując, mamy więc informacje o 21 zabytkach brązowych pochodzących z Radzimia i jego najbliższej okolicy, pozyskanych w trakcie prac prowadzonych na Warcie w latach 1888-1892. W śród nich znajdowały się: 1 szpila, 1 pierścionek „mosiężny”, 1 haczyk do łowienia ryb; 2 dłuta od Siegerta; 2 sztylety, 3 siekierki, 1 grot i 1 miecz ze zbioru Boldta; 2 miecze, 1 grot oszczepu i 1 siekierka znalezione w okolicach stacji XII; 1 miecz i 1 siekierka ze zbiorów Żychlińskiego oraz 3 sztylety odzyskane od Richerta.
Wśród publikowanych w późniejszych latach zabytków z Radzimia brak jest owych trzech sztyletów przekazanych przez Richerta (m.in. S. Kurnatowski 1966, M. Gedl 1980, S. Jasnosz 1984, P. Riemer 1997, W. Blajer 1999). By wyjaśnić ich „zniknięcie” należy raz jeszcze sięgnąć do archiwaliów z 1895 roku. W adresowanym do Zarządu M uzeum Prowincjonalnego w Poznaniu liście Prezydent Rządu Królewskiego w Poznaniu Jagow pisał:
„ W odpowiedzi na pism o z dnia 14 maja br. 76/95 P.M. uprzejmie donoszę, że trzy
sztylety brązowe, które znaleziono w trakcie robót wodnych w okolicy Radzimia i były przechowywane przez królewskiego nadleśniczego p. Richerta, zostały razem z sztyletem, przekazanym przez królewskiego inspektora wodnego p. Webera Muzeum Prowincjonalnemu (później mnie doręczonemu) przeze mnie przekazane pism em z dnia 26 VI br. do-Działu Prehistorycznego Muzeum Królewskiego dla Wiedzy o Ludach w Berlinie. Sztylety te zostały włączone do tamtejszych zbiorów. "
Berlińskie muzeum na tyle zainteresowało się przekazanymi mu obiektami, że w liście do Jagowa zadeklarowało: “A by zdopingować robotników do większej uwagi,
dział prehistoryczny M fV je s t gotowe wypłacać prem ie specjalne za znaleziska w wysokości 8-10 m arek" . Tak więc sztylet znaleziony podczas bagrowania W arty w
Pogorzelicy i oddany przez królewskiego inspektora wodnego Webera do Muzeum Prowincjonalnego w Poznaniu (Ryc. 4) został przekazany Jagowowi i wraz z trzema sztyletami z Radzimia przesłany do Berlina. Tam natomiast zainwentaryzowano wszystkie cztery sztylety błędnie jako pochodzące z Pogorzelicy. Stan ten trwa do dnia dzisiejszego a „skarb” z Pogorzelicy wszedł do literatury przedmiotu (np. M. Gedl 1980, W. Blajer 2001).
R A D Z IM P O W R Ó T D O Ż R Ó D E Ł .K R Ó T K A H IS T O R IA „ S K A R B U " B R Ą Z O W E G O
23
з^.
г*.R yc. 4 F ra g m e n t aktu d a ro w iz n y In sp e k to ra B u d o w n ic tw a W o d n eg o W eb era (p o lew ej) z 21. V. 1895 r. z o d ręc z n y m s z k ic e m szty letu z P o g o rz elicy i z d ję c ie teg o szty letu (p o p raw e j) w y k o n a n e przy o k a z ji w y sta w y to w a rz y sz ą c ej K o n g re so w i A n tro p o lo g ic zn e m u z o rg a n iz o w a n e m u w P o z n a n iu w 1908 r. O p is w k a ta lo g u w y staw y : Id. 1545 Br. D o lc h b ru c h stü ck m it G riffz u n g e und drei B lattrip p en . Bei B a g g e rarb e ite n in d e r W arth e g ef. (R e g ie ru n g sb ez irk Po sen ). (E. B lu m e 1909). F o to g ra fia z e z b io ró w A rc h iw u m F o to g ra fic z n e g o M A P.
Pod względem lokalizacji odkrycia radzimskich brązów można natomiast podzielić na cztery grupy:
K a n a ł k oło R adzim ia:
HG 485 szpila brązowa, HG 487 haczyk brązowy HG ? pierścionek „mosiężny”?
W arta pod R ad zim iem , koło leśniczów k i:
HG 1326 dłuto brązowe z tuleją HG 1327 dłuto brązowe z tuleją Id 1544 sztylet brązowy Id 1543 sztylet brązowy Id 1546 sztylet brązowy
W arta, stacja 12, (1,5 km w dół od R adzim ia):
HG 1323 miecz HG 1324 siekierka HG 1325 grot włóczni HG 1626 miecz
K olekcje:
B ołd ta (m oże W arta ok o lice leśniczów k i)
Id 2095 siekierka brązowa
24
J A R M IL A K A C Z M A R E K , P A T R Y C JA S 1L S K AId 2097 siekierka brązowa Id 2098 grot włóczni Id 2099 sztylet
Id 2100 sztylet (za P, Riemer 1997, u Kostrzewskiego ld 2096) Id 2101 miecz brązowy
i Żychlińskiego:
TPN 1895: 14 siekierka brązowa TPN 1895:15 m iecz brązowy
Mając w ten sposób usystematyzowane radzimskie znaleziska można pokusić się o podjęcie próby ich interpretacji. Tak dużego nagromadzenia zabytków brązowych (a także innych, por. zestawienie katalogowe) na tak stosunkowo krótkim odcinku rzeki (blisko 2 km) nie zarejestrowano w żadnym innym miejscu na Warcie. Z całą pewnością trudno jest jednak uznać wszystkie te obiekty za część jednego depozytu. N aw et jeśli miałby być on związany z funkcjonowaniem w tej okolicy m iejsca kultu, w którym składano by bóstwom wodnym ofiary z brązów wrzucając je w nurt rzeki (por. P. Riemer 1997; M. Kaczmarek 2005, s. 135). Poważne zastrzeżenia musi budzić również traktowanie, jako skarbu brązów z kolekcji M. Boldta. W szedł on bowiem w ich posiadanie zapewne w podobnych okolicznościach i w tym samym czasie, co Richert, którego skłoniono jednak do oddania „przechowywanych” przez niego trzech sztyletów.
Pamiętać również należy, iż ówczesne prace regulacyjne na W arcie prowadzono z użyciem pogłębiarki parowej (dragi, bagrownicy) - pływającego urządzenia z jednym lub kilkoma chwytakami, względnie połączonymi łańcuchem czerpakami, pracującymi wzdłuż opuszczonej z barki drabiny. W obu przypadkach zawartość koszy wybieraków ze względów technicznych nie mogła być przy tej skali pracach szczegółowo przeglądana zaraz po ich wydobyciu, musiało więc dochodzić często do swoistej wtórnej kumulacji znalezisk.
N a szczególną uwagę zasługują natom iast dwie dość pewne lokalizacje: bezpośrednie okolice wyspy radzimskiej oraz oddalony od niej o 1,5 km (stacja XII) zakręt rzeki. Jednak i w tym przypadku, ze względu na okoliczności wydobycia, kontekst wystąpienia, a także na specyfikę samych znalezisk nie powinno traktować się zbiorów brązów pochodzących z tych dwóch miejsc jako skarby.
Niezwykle charakterystycznym dla radzimskich znalezisk zjawiskiem jest wysoki udział w nich broni. W śród skarbów z fazy BB2-BD (1500-1200 przed Chr.) epoki brązu, na którą datowany jest „depozyt” z Radzimia zdecydowanie dom inują skarby ozdób stanowiące 58%, a depozyty broni stanowią zaledwie 3%. Równie nielicznie występuje broń w skarbach o mieszanym składzie - z ozdobami 4%, z narzędziami 4%, natomiast z ozdobami i narzędziami 3% (W. Blajer 2001, s. 269). Tymczasem w przypadku wszystkich znalezisk z Radzimia stanowi ona ponad 50% (sztylety, miecze i groty), a jeśli uwzględnić fakt, że jako broń mogły służyć także siekierki i dłuta pozostają tylko trzy obiekty, które pełnić tej funkcji nie mogły (szpila, pierścionek i haczyk). Tak duże nagromadzenie uzbrojenia nie stanowiącego zwartego zespołu występuje zazwyczaj, szczególnie w późniejszych okresach dziejów na pobojowiskach,
R A D Z IM P O W R Ó T D O Ż R Ó D E Ł .K R Ó T K A H IS T O R IA „ S K A R B U " B R Ą Z O W E G O
25
a w środowisku wodnym przy przeprawach. Zważywszy na niezwykle dogodne ku temu położenie wyspy radzimskiej i późniejszą, wczesnośredniow iecznąjej rolę można wnosić, że przeprawa przez Wartę w tym miejscu mogła ju ż funkcjonować i we wcześniejszych okresach, a znaleziska brązów są świadectwem jej strategicznego znaczenia w 111 okresie epoki brązu.
Możemy mieć tu więc do czynienia z przedmiotami przypadkowo zatopionymi podczas przeprawy przez rzekę, albo z wyposażeniem osób, które utonęły i których ciała W arta zniosła i osadziła w swym zakolu. Patrząc na bieg rzeki i ukształtowanie terenu ta ostatnia ewentualność wydaje się szczególnie prawdopodobna w odniesieniu do znalezisk pochodzących z okolic stacji 12 (1,5 km poniżej Radzima).
Takie ujęcie znalezisk brązów z W arty pod Radzimiem pozwala nie tylko na now ą ich interpretację, ale i postulow aną przez wielu autorów możliwość uszczegółowienie datowania poszczególnych zabytków (m.in. M. Gedl 1980, W. Blajer 1999). M oże też zachęcić badaczy do korzystania przy opracowaniach materiałów pochodzących ze stanowisk podobnych do Radzimia z zachowanej dokumentacji archiwalnej.
BIBLIOGRAFIA
B la je r W .
1999 S k a rb y ze starszej i śro d k o w ej ep o k i brązu na z ie m ia c h p o lsk ic h , K raków .
2001 S k a rb y p rze d m io tó w m eta lo w y c h z ep o k i brązu i w czesn ej ep o k i ż e la z a n a ziem iach p o lsk ic h , K rak ó w .
F o g e l J.
1979 S tu d ia nad u z b ro je n ie m lu d ności k u ltu ry łu ży c k ie j w d o rze c z u O d ry i W isły , Po zn ań . G ed l M .
1980 D ie D o lc h e u n d S ta b d o lc h e in P o len , P rä h isto risch e B ro n z e fu n d e , A b te ilu n g V I, B an d 4, M ü n ch en .
Ja sn o sz S.
1984 M a te ria ły i s tu d ia d o d z ie jó w o sa d n ic tw a s ta ro ż y tn e g o i w c z e s n o śre d n io w iec z n e g o Z iem i O b o m ick o -R o g o z iń sk ie j, c zęść III, FA P, t. X X X III, s. 5 5 -166.
K a c z m a re k M .
2 0 0 5 E p o k a b rąz u i w c z e sn a e p o ka ż elaza n a ziem i o b o m ic k o -ro g o z iń sk ie j [w :] A rc h e o lo g ia po w ia tu o b o rn ic k ieg o . O b o m ik i-R o g o ź n o -R y c z y w ó ł, Poznań.
K o e h le r К.
1900 A lb u m z a b y tk ó w p rze d h isto ry c zn y c h W ie lk ie g o K się stw a P ozn a ń sk ie g o , II, Po zn ań . K o strz e w sk i J.
1924 Z b adań nad o sad n ictw em w czesn ej i śro d k o w ej ep o k i brązo w ej n a z ie m ia c h p o lsk ic h , PA r, 1 .11,(1923 r.), s. 161-218.
K u rn ato w sk i S.
26
JA R M I L A K A C Z M A R E K , P A T R Y C JA S IL S K A R ie m e r P.1997 R ad zim , Kr. O b o rn ik i, Prov. P o sen, [w :] G a b e n an d ie G ö tter. S ch ätze d e r B ro n z e ze it E u ro p as, B e stan d sk a talo g e d e s M u seu m ftir V o r- und F rü h g e sc h ic h te , t. 4, B erlin, s. 178.
A rc h iw a lia z za so b ó w M u z eu m A rc h e o lo g ic zn e g o w Po zn an iu : A rc h iw u m histo rii A rc h e o lo g ii
A rc h iw u m J. K o strz e w sk iw g o , tec z k a 24
In w e n ta rz i k a ta lo g T o w arz y stw a H isto ry c z n eg o P ro w in cji P o zn ań sk iej In w e n ta rz i k a ta lo g M u z eu m P ro w in c jo n a ln eg o
In w e n ta rz P o z n a ń sk ie g o T o w arz y stw a P rzy jació ł N au k In w en tarz i k a ta lo g M u z eu m A rc h e o lo g ic zn e g o w P ozn an iu M a p a sz ta b o w a w s k a lia 1:25000, a rk u sz 788 Ł u k o w o , w y d . 1911 T e c z k a: R ad zim
T eczk a: P o g o rz elica
{CATALOG ZNALEZISK W ODNYCH Z RADZIMIA:
“ z k a n a łu kolo R ad zim ia” :
1) H G ? - “ m o się ż n y ” p ierśc io n e k , in fo rm a c ja u rzę d o w a (p rz e d m io t n ie d o tarł? d o H G , c h y b a że je s t to p o z. p rzy stacji 12, 1-3), e p o k a brązu?
2 ) kat. H G 2 4 - o se łk a kam . (ja sn o sza ry k a m ie ń sz lifie rsk i), inw . H G , s. 7 9 , d ar K ró lew sk i In sp e k to ra t B u d o w n ic tw a W o d n e g o 1888, w cz e sn e śre d n io w ie cz e
3 -5 ) ff. p o ro ż a je le n ia , inw . H G , s.1 1 9 , d a r K ró lew sk i In sp e k to ra t B u d o w n ic tw a W o d n ego 1888, c h ro n o lo g ia ?
6) k at. H G 485 - s z p ila z b rązu, inw . H G , s. 84, ob. M A P 1 9 7 4 :4 4 5 , d a r K ró lew sk i In sp ek to rat B u d o w n ic tw a W o d n e g o 1888, e p o k a brązu
7) kat. HG 48 7 - h a c zy k w ę d k a rsk i z b rązu , inw . H G , s. 84; ob. inw . M A P 1975:77, d a r K rólew ski In sp e k to ra t B u d o w n ic tw a W o d n e g o 1888, e p o k a brązu
8) k at. H G 2513 - d u ż e ż e la z n e rad ło /m o ty k a, z ła m a n e w d w ó c h częśc iac h , inw . H G , s. 5, poz. 5 5 2 9 /8 9 ; s. 106, p o z. 9 1 3 ; s. 1 94-195, po z. 913; d ar rad c a b u d o w la n y H ab e rm a n n 1889, śre d n io w ie cz e -n o w o ż y tn o ść ?
wz W a rty koło R ad z im ia”
1) k at. H G 2 6 - sz ary m ło tek k a m ie n n y z o tw o rem , inw . H G , s. 7 9 , ob. M A P 1974:445, d ar K ró lew sk i In sp e k to ra t B u d o w n ic tw a W o d n e g o 1888, e p o k a k a m ie n ia
2 ) k at. H G 4 8 0 - to p o re k że la z n y , inw . H G , s. 83, poz. 4 8 0 , d ar.?, w c z e sn e śre d n io w ie cz e 3 -4 ) kat. H G 1 326-1327 - 2 d łu ta z brąz u , inw . H G , s. 2 7 , s. 9 1, ob. M A P 1975:77, d a r k u p iec O tto
S ie g ert 1892, e p o k a brązu
5) k at. H G 1693, k a m ie ń z n a c zę ty m s z lifo w a n ie m , d a r leśn ic ze g o S c h m id ta 1893, w c z e sn e śre d n io w ie cz e
6 -1 0 ) kat. H G 2 3 1 0 -2 3 1 4 - 5 to p o rk ó w że la z n y c h , inw . H G , s. 103, 190-191, p o z. 7 86, 89 4 -8 9 7 ), dar K ró lew sk i In sp e k to ra t B u d o w n ic tw a W o d n e g o 1888, ś re d n io w ie cz e -n o w o ż y tn o ść ?
11) kat. H G 2315 - w ę d z id ło , p o z. H G 9 01, inw . H G , s. 103, d a r K ró lew sk i In sp ek to rat B u d o w n ictw a W o d n e g o 1888, śre d n io w ie cz e -n o w o ż y tn o ść ?
12) k at. H G 2 7 6 0 - g ro t że la z n y , inw . H G , s. 2 2 , 110, d a r R ic h e rta 1892, śre d n io w ie cz e - n o w o ży tn o ść?
13) kat. H G 3 0 4 6 - k ró j? p łu g a, d a r leśn ic ze g o S c h m id ta 1893, śre d n io w ie cz e -n o w o ż y tn o ść ? 1 4 -1 5 )k at. H G 3 0 4 7-3 0 4 8 - 2 g ro ty o sz cz e p u , inw . H G , s. 5 6, 95, 116, 1 94-195, p o z. 9 0 3 -9 0 6 ) d ar
leśn ic ze g o S c h m id ta 1893 ś re d n io w ie cz e -n o w o ż y tn o ść ?
16) kat. H G 3 0 4 9 - to p o re k ż elazn y , d a r leśn iczeg o S c h m id ta 1893 ś re d n io w ie cz e -n o w o ż y tn o ść 17-19) kat. M fV B erlin Id 1 5 4 4 - 1 5 4 6 - 3 s z ty le ty z brązu (zn a n e ja k o P o g o rz elica ), e p o k a brązu 2 0 ) 1/2 sie rp u ż ela z n e g o , k o lek c ja pry w . R icherta, śre d n io w ie cz e -n o w o ż y tn o ść ?
p rzy stacji XII
1-3) kat. H G 13 2 3 -1 3 2 5 :m iecz b rązo w y, e p o k a b rązu , sie k ie rk a b rąz o w a , e p o k a brązu g ro t o sz czep u , e p o k a brązu , inw . H G , s. 27, d a r K ró lew sk i In sp e k to ra t B u d o w n ic tw a W o d n eg o 1892 (lu b w g
R A D Z IM P O W R Ó T D O Ź R Ó D E Ł .K R Ó T K A H IS T O R IA „ S K A R B U ” B R Ą Z O W E G O
27
inw . H G , s. 91 - m ie c z br., sie k ie rk a br., d u ż a sz p ila , o b rąc z k a n a pa le c z b rązu , kat. H G 1323- 1325, co j e s t m n iej p raw d o p o d o b n e , b o lic z b a p rzed m io tó w n ie z g a d z a się z lic z b ą n u m eró w k a ta lo g u , c h y b a że p ierśc io n e k j e s t tym za g u b io n y m , p a trz k an ał rad z im sk i, p o z. 1)4 ) k at. H G 1626 - m ie c z z brązu , z e ślad em “ m asy cy n o w ej d o lu to w an ia " p rzy ręk o je ści,, inw . HG , s. 4 0 , 9 4 , d a r in sp e k to r b u d o w n ic tw a w o d n e g o T h o m a n y 1892, e p o k a brązu
Z W a r t y , a le b r a k p e w n o ś c i, z k tó re g o m ie jsc a :
D a ro w iz n a k u p ca O. S ie g erta dla M u z eu m P ro w in c jo n a ln eg o : I) kat. PM 1 8 9 5 :8 3 - p r z e d m i o t k a m ie n n y ? , inw . PM 1895:13).
D a ro w iz n a p an i Ż y c b liń sk iej d la m u zeu m T P N : 1) inw . T P N 1895:15 - m ie c z b rązo w y , k at. L fV 1939:241 2 ) inw . T P N 1895:15 - s ie k ie rk a b rąz o w a , k at. L fV 1939:273
Z a k u p M u z e u m f. V ö lk e r k u n d e o d M . B o ld ta :
1) k at, ld 20 8 5 - s ie k ie rk a k rze m ie n n a (k u ltu ra p u c h a ró w lejk o w a ty c h lub a m fo r k u listy ch ) 2 ) kat. Id 2 0 8 6 - s ie k ie rk a k a m ie n n a (k u ltu ra p u c h a ró w lejk o w a ty c h lub a m fo r k u listy c h ) 3) kat. Id 2 0 8 7 - s ie k ie rk a k a m ie n n a (k u ltu ra p u c h a ró w lejk o w aty ch lub a m fo r k u listy c h ) 4 ) k at. Id 2 0 8 8 - to p o re k k am ie n n y , k u ltu ra cera m ik i szn u ro w ej
5) kat. Id 2 0 8 9 - to p o re k k a m ie n n y (k u ltu ra p u c h a ró w lejk o w a ty c h lu b a m fo r k u listy ch ) 6) k a t. Id 2 0 9 0 - m o ty k a k a m ie n n a , k u ltu ra ce ra m ik i w stęg o w ej
7) k at. Id 2091 - m o ty k a k a m ien n a
8) kat. Id 2 0 9 2 - to p o re k k am ie n n y (k u ltu ra p u c h a ró w lejk o w a ty c h lu b am fo r k u listy c h ) 9 ) kat. Id 20 9 3 - to p o re k k a m ie n n y (k u ltu ra p u c h a ró w lejk o w a ty c h lub a m fo r ku listy ch ) 10 ) k at. Id 2 0 9 4 - to p o re k k a m ie n n y , k u ltu ra łu ży c k a
11 ) kat. Id 2 0 9 5 a - s ie k ie rk a k am ien n a (k u ltu ra p u c h a ró w lejk o w a ty c h lub a m fo r k u listy ch ) 12) k at. Id 2 0 9 5 b - s ie k ie rk a b rązo w a, e p o k a brązu
13) k at. Id 2 0 9 6 - s ie k ie rk a b rązo w a, e p o k a brązu 14) kat. Id 20 97 - s ie k ie rk a b rąz o w a , e p o k a brązu
15) k at. Id 2 0 9 8 - b rąz o w y g ro t o sz cz e p u , dł. 21 cm , e p o k a brązu 16) kat. Id 2 0 9 9 - sz ty le t z b rąz u , dł. 23,5 cm , e p o k a brązu 17) k at. Id 2 1 0 0 - m ie c z /sz ty le t b rąz o w y , e p o k a brązu 18) kat. Id 2101 - m ie c z b rązo w y , e p o k a brązu
19) kat. Id 2 1 0 2 - że la z n y g ro t o sz cz e p u (w g S. J a sn o sz a w c z e sn o śre d n io w iec z n y , ale raczej p o c h o d z i z o k resu w p ły w ó w rzy m sk ich)
R azem : 54 p rze d m io ty , w tym : e p o k a k am ien ia: 11 p rze d m io tó w - 5 to p o rk ó w k am ie n n y c h , 3 siek ierk i k a m ien n e, s ie k ie rk a k rze m ie n n a , 2 m otyki k a m ie n n e , e p o k a b rązu: 21 p rze d m io tó w b rąz o w y c h - p ierśc ie ń , szp ila, h aczy k , 5 sz ty le tó w , 2 d łu ta, 4 m iecze, 5 sie k ie re k , 2 groty ), e p o k a ż e la z a (k u ltu ra łu ży c k a ): to p o re k kam ien n y , o k res w p ły w ó w rzy m sk ich ; gro t o szczep u , w c z e sn e śre d n io w ie cz e : 3 p rze d m io ty - 2 osełki k a m ien n e, to p o re k że la z n y , ś re d n io w ie cz e -o k re s no w o ży tny : 13 p rze d m io tó w - że l. c z ęść rad ła, ż elazn a c z ęść p łu g a, 6 to p o rk ó w , w ę d zid ło , fr. sierp a, 3 g ro ty o sz cz e p ó w , zn al. p rzy ro d n icz e i in. - 3 fr. po ro ża, k am ień
28
J A R M IL A K A C Z M A R E K , P A T R Y C JA S 1L S K ARADZIM -RÜCKKEHR ZU DEN QUELLEN. KURZE GESCHICHTE EINES BRONZEHORTFUNDS
ZUSAM M ENFASSUNG
„ D e r B ro n z e sc h a tz v o n R ad zim ” ist se it e in e m Ja h rh u n d e rt b ek an n t; e r so llte a u s d e r W arth e w äh ren d d e r R e in ig u n g ihres B etts in den J a h re n 1888 - 1892 h e ra u sg e n o m m e n w erd en . Ein V e rsu ch d er W ie d e rh erste llu n g d e r G e sc h ic h te d es F u n d s a u f G ru n d d er b e ste h e n d e n D o k u m e n ta tio n h a t zu ü b e rra sc h en d e n S c h lu ssfo lg e ru n g e n z u g e fü h rt. E s e rsc h ien , d ass d ie F un d e a u s d e r W a rth e w ä h re n d d er V e rtie fu n g d es F lu ssb e tts m it e in e m D a m p fb a g g e r aus v e rsc h ied e n e n S tellen h e ra u sg e n o m m e n w u rd e n : au s d em K anal bei R ad zim , a u s d e r W a rth e b ei R ad zim , 1,5 km n a c h u n ten v o n d e r R a d zim -In sel und v ielleic h t am W a rth e u fe r - in d e m v e rla sse n e n In h alt des B a g g e rlö ffe ls. D e r c h ro n o lo g isc h e B ereich d e r g e fu n d en en G e g e n stä n d e w a r b reit - v o m N e o lith ik u m b is z u m m in d esten s S p ä tm itte la lte r. U n te r ih n en w a re n m in d e ste n s 21 B ro n zefu n d e. D ie g e fu n d e n e n G e g e n stä n d e g ela n g e n in d ie p o se n er M u seen und ins M u seu m in B erlin, w o b ei z w e i D o lch e von R ad zim zu m D o lch v o n P o g o rz elica zu g eg eb en w u rd e n und sin d je tz t als „ S c h a tz “ a u s P o g o rz elica b e k a n n t. In H in sic h t a u f d ie U m stä n d e ih rer F re ile g u n g , Z u sa m m e n setz u n g d e r g e fu n d en en B ro n z e n u n d d e re n C h ro n o lo g ie ist e s sc h w e r, sie als T eil e in es D e p o situ m s zu an erk e n n e n . H ie r h a n d e lt es sic h e h e r u m die w ä h rend e in e s Ü b e rg a n g s ü b e r den Flu ss z u fä llig v e rsen k ten G e g e n stä n d e o d e r u m die A u sstattu n g von P e rso n en , die e rtru n k en sin d u n d d e re n K ö rp e r d ie W arth e ab g e trie b e n und in e in e r F lu sssc h leife g e setz t hat. E in e so lc h e B e tra c h tu n g d er B ro n z e fu n d e aus d e r W a rth e bei R ad zim lässt n ich t n u r d e re n n e u e In te rp re tie ru n g , so n d e rn a u c h d ie v o n m eh re re n V e rfasse rn po stu lie rte M ö g lic h k e it e in e r D e ta illie ru n g d er D a tie ru n g v o n ein z e ln en F u n d en zu. S ie so ll au ch die F o rsch e r z u r A u sn u tz u n g , bei d er E ra rb e itu n g des F u n d g u ts von so lc h e n F u n d stelle n w ie R ad zim , d e r e rh a lte n e n A rc h iv d o k u m e n ta tio n a n reg en .
ABBILDUNGEN
A b b . 1 D as G e lä n d e v o n R ad zim in d e r p reu ß isc h en G e n e ra lsta b sk a rte M a ß sta b 1:25000, B latt 1786 L u k o w o u n d 1858 O w iń sk a , ausg. 1911
A b b . 2 D am p fb a g g e r. Ph o to au s d e r E po ch e. S a m m lu n gen von P ro f. Lech K rzy żan iak
A b b . 3 D rei D o lc h e au s R ad zim , d ie v o m F ö rste r R ic h e rt au s E ck stelle (K ąty N a d le śn ic tw o ) w ie d e rg e w o n n en w u rd en . P h o to au s den S a m m lu n g e n des P h o to g ra p h isch e n A rc h iv s des A rc h ä o lo g isch e n M u seu m s in P osen
A b b . 4 F ra g m e n t d e r S c h e n k u n g su rk u n d e des W a sse rb a u in sp e k to rs W eb ers (lin k s) v o n 2 I.V . 1895 m it e in e r H a n d sk izz e des D o lch s a u s P o g o rz elica u n d ein P h o to d iese s D o lch s (re c h ts), g em a c h t w ä h re n d d e r A u sstellu n g , d ie den A n th ro p o lo g isch e n K o n g re ss in P o sen in 1908 beg leitete. B e sc h re ib u n g im K a ta lo g d er A u sstellu n g : Id. 1545 Br. D o lc h b ru c h stü ck m it G riffz u n g e u n d drei B lattrip p en . B ei B a g g e rarb e ite n in d e r W a rth e g ef. (R e g ie ru n g sb ez irk P o sen ). (E. B lu m e 1909). P h o to au s den S a m m lu n g en d e s P h o to g ra p h isch e n A rc h iv s d e s A rc h ä o lo g isch e n M u seu m s in Posen.
R yc. 1 O b sz a r R ad z im ia na p ru sk iej m ap ie sztab o w ej w sk a lia 1:25000, a rk u sz e 1786 Ł u k o w o i 1858 O w iń sk a, w yd. 1911.
