ALICJA PSTYGA
Uniwersytet Gdański Gdańsk
Wyraz — zdanie — tekst: problem punktu widzenia w perspektywie translatorycznej (na materiale języka rosyjskiego i polskiego)
W obrębie tekstu wyrazy zyskują znaczenia jako jego elementy i wspólnie tworzą kontekst semantyczny tekstu. Na płaszczyźnie językowej — w powiąza- niu z kontekstem komunikacyjnym — wszystkie jednostki tekstowe podlegają integracji znaczeniowej, łączą się z sobą i wzajemnie dopasowują, tworząc sieć skomplikowanych relacji (por. m.in. Dobrzyńska 1993; Nycz 2000; Paepcke 2009).
Zawarty w tytule artykułu problem punktu widzenia w perspektywie transla-
torycznej decyduje o konieczności rozpatrywania kategorii punktu widzenia nie
tylko jako kategorii utrwalonej w języku (językach), lecz implikuje szersze ujęcie,
z odniesieniem do tekstów oryginału i przekładu. Tłumaczenie stanowi bowiem
specyficzną formę użycia języka — jest ono operacją na tekście, która z jednego
spójnego tekstu wytwarza inny spójny tekst. Zestawiając rosyjskie teksty praso-
we i ich polskie przekłady opublikowane na łamach tygodnika „Forum”, które są
podstawą niniejszych rozważań, koncentruję się na rozstrzygnięciach tłumacza
odtwarzającego przedstawianą w tekstach rzeczywistość. Ich analiza pozwala do-
wieść, że w komunikowaniu medialnym zderzenia międzykulturowe ujawniają
się poprzez kategoryzację świata oraz jego konceptualizację, a międzykulturowe
aspekty przekładu (szczególnie w przypadku tekstów prasowych) wiążą się za-
równo z doborem i wyborem środków językowych, jak i z koniecznością uwzględ-
nienia między innymi takich zagadnień, jak: stereotyp, poprawność polityczna,
ocena wartościująca, różne perspektywy poznawcze w spojrzeniu na określone
zjawiska czy punkt widzenia.
Kategoria punktu widzenia
1jest rozpatrywana i definiowana w ramach kon- cepcji filozoficznych, teoretycznoliterackich, socjologicznych, psychologicznych, znajduje ona swoje rozwinięcie w teoriach lingwistycznych oraz w teorii komu- nikacji. Punkt widzenia, jak przekonuje Z. Muszyński (2004: 38–45), stanowi pe- wien system konceptualny, jest aktem zajmowania stanowiska, w którym istotną rolę odgrywają czas, przestrzeń, uwarunkowania kulturowe, społeczne, specyfika języka i semantyki, wymiar ideologiczny, wartościowanie. Kategorię tę w obrębie lingwistyki tekstu oraz opisu samego tworzywa językowego (w ramach lingwistyki antropologiczno-kulturowej, odwołując się do badań tekstologicznych nad tech- niką narracji, a także teorii kognitywnej R.W. Langackera i nawiązujących do niej prac E. Tabakowskiej, H. Kardeli, A. Głaza) J. Bartmiński i S. Niebrzegowska- -Bartmińska uznają
za czynnik podmiotowy, od którego zależy kształt językowego obrazu świata i sposób jego profilowania w dyskursie; […] profilowania rozumianego jako kreowanie subiektywnego wa- riantu obrazu świata z określonego miejsca obserwacji i w określonej perspektywie. (Bartmiń- ski, Niebrzegowska-Bartmińska 2004: 323)
Wcześniej, na użytek badań nad językowym obrazem świata, J. Bartmiński proponował następującą definicję:
Przez punkt widzenia rozumieć będę czynnik podmiotowo-kulturowy, decydujący o spo- sobie mówienia o przedmiocie […]. Przyjęty przez podmiot mówiący jakiś punkt widzenia funkcjonuje więc jako zespół dyrektyw kształtujących treść i strukturę treści słów i całych wypowiedzi, dających też podstawę do identyfikacji gatunków mowy i stylów językowych.
(Językowy obraz świata 1999: 111)
Zdaniem E. Tabakowskiej (2004: 61) punkt widzenia jako element ogól- nej zdolności konceptualizatora do tworzenia językowego obrazu świata jest wyrazem zdolności umysłu do narzucania przedmiotowi obserwacji określonej struktury. Jest on zatem subiektywny, ale jest to rodzaj „subiektywizmu w obiek- tywizmie”, ponieważ — jak dowodzi badaczka — pewne sposoby percepcji świa- ta utrwalają się w języku w postaci skonwencjonalizowanych preferowanych spo- sobów konstruowania sceny, tworzących leksykon i gramatykę danego języka
2. Punkt widzenia ujawnia się zatem poprzez dane językowe — system leksykalny, gramatyczny, zwyczajowe normy i konwencje użycia tego systemu oraz teksty.
Może być on zawarty w strukturze formalnej i semantycznej leksemu (Tołstaja 2004), może też realizować się w derywatach (Waszakowa 2004) poprzez struktu- rę pojęciową derywatów i przez sposoby użycia derywatów w tekstach. Punkt wi- dzenia, który można przypisać określonemu obserwatorowi, jest zatem wypadko-
1 Wnikliwe i wieloaspektowe ujęcie kategorii punktu widzenia zawierają tomy Punkt widze- nia w języku i w kulturze (2004) oraz Punkt widzenia w tekście i w dyskursie (2004).
2 Zdaniem E. Ta b a k o w s k i e j (2004: 61 n.) leksykon i gramatyka stanowią zbiór uogól- nionych punktów widzenia, podobnie jak metafory, operatory tekstowe, komentarze aksjologiczne, ale — jak sama przyznaje — każdy z tych środków użyty w odpowiednim kontekście może się stać wyznacznikiem jednostkowego punktu widzenia.
wą wielu cech poszczególnych elementów tekstu, począwszy od wyboru tematu, przez wybór wariantów leksykalnych, gramatycznych, składniowych, logicznych, elementy konstruowania sceny i profilowania pojęć, aksjologiczny komentarz, operatory tekstowe, metaforykę, na tytule i podtytule kończąc. Należy też dodać, że punkt widzenia nie zawsze jest jednoznaczny, a wątpliwości pojawiają się, gdy nie wiadomo, komu należy przypisać zajmowane stanowisko: autorowi czy też osobie, której zdanie jest na przykład relacjonowane. Swoiste zwielokrotnienie punktu/(-ów) widzenia przynosi przekład, w którym kategoria punktu widzenia stanowi klucz do zrozumienia systemu językowego i aktu komunikacji, dostarcza- jąc narzędzi do analizy niuansów przekładowych.
Tłumacz, jako szczególny odbiorca a zarazem nadawca, musi wszystkie sensy oryginału odczytać, zinterpretować, a następnie oddać za pomocą środków innego języka dla odbiorcy o różnym doświadczeniu kulturowym, układając wszystkie informacje w spójny tekst wtórny. Musi on zatem uwzględnić dwa języki, dwie kultury oraz wynikające z procesów kategoryzacji świata i konceptualizacji dwa punkty widzenia. Jak dowodzi bowiem R. Grzegorczykowa
Każda wypowiedź jest swoistym sygnałem punktu widzenia nadawcy, który przekazuje odbiorcy swój subiektywny sposób ujmowania świata przez dobór odpowiedniego słowni- ctwa, adekwatnego wobec zamierzonej informacji, a także przez użycie zgodnych z intencją nadawcy wykładników modalności. (Grzegorczykowa 2004: 162)
Ważną kategorią języka, tekstu — w tym tekstu przekładu — jest więc za- warty w nim punkt widzenia. Przyjmując przywołany wyżej cytat R. Grzegorczy- kowej oraz powszechną obecność wyznaczników punktu widzenia w tekście, na- leży zgodzić się ze stwierdzeniem J. Zinkena (2004: 73) o przydatności kategorii punktu widzenia do wyeksplikowania sposobów interpretacji świata utrwalonych w dyskursie, a ujawniających się w analizie poszczególnych tekstów, oraz J. Bart- mińskiego i S. Niebrzegowskiej-Bartmińskiej (2004: 322), którzy wskazują na szerokie zastosowanie tej kategorii, zaznaczając przy tym, że szczególnie ważnym obszarem jej funkcjonowania jest analiza tekstu każdego typu, zwłaszcza między- narodowy i międzykulturowy dyskurs publiczny.
Z. Muszyński jeden z problemów punktu widzenia dostrzega
w pytaniu o konieczność podzielania punktu widzenia w osiągnięciu sukcesu komunikowania się, określonego jako osiągnięcie porozumienia albo zrozumienie się. (Muszyński 2004: 45)
To pytanie wydaje się szczególnie ważne w przypadku przekładu, który jest aktem komunikacji, jego celem jest więc osiągnięcie porozumienia i zrozumienia, sam punkt widzenia zaś komplikują relacje, jakie siłą rzeczy ujawniają się w ob- rębie komunikacji międzyjęzykowej i międzykulturowej.
W świetle tych ustaleń teoretycznych warto zatem prześledzić, czy tłumacz
przyjmuje różne punkty widzenia, czy je podziela, jak godzi, jak je ujmuje ję-
zykowo. Jak przekonują teoretycy przekładu, możliwe wydaje się przekazanie
każdej zamierzonej treści, jednakże poznając rzeczywistość przez przekład —
w ramach komunikacji międzyjęzykowej i międzykulturowej, obejmującej dwie różne wspólnoty językowe, komunikacyjne i interpretacyjne (Duszak 1988, Fish 2002, Nycz 2000) — czytelnik przekładu (tzw. drugi odbiorca świadomy przekła- dowości interpretowanego tekstu) w swoich interpretacjach nie uniknie porównań do sytuacji znanych mu i oswojonych, a to wyznacza charakter pracy tłumacza, odtwarzającego zastaną (cudzą, inną) rzeczywistość, którą autor tekstu przedsta- wił w określony sposób, nadał jej językowe ujęcie, zawierając w nim jednocześnie własny punkt widzenia, intencje i wymiar aksjologiczny. Tłumacz tłumaczy tę rzeczywistość, a jego interpretacji i przełączaniu kodu językowego siłą rzeczy towarzyszy zmiana punktu widzenia, perspektywy oraz systemów odniesień, co w praktyce oznacza żmudny proces poszukiwania odpowiedników i dokonywania wyborów. Tłumacz, który patrzy na tekst z dwóch różnych punktów widzenia (ję- zyka i kultury oryginału oraz języka i kultury docelowej), powinien wyróżniać się umiejętnością przyjmowania różnych punktów widzenia poszczególnych wspól- not komunikacyjnych (językowo-kulturowych) i interpretacyjnych, musi — jak pisze R. Nycz — „odsłaniać sprzeczne porządki znaczenia i łączyć nie dające się uzgodnić punkty widzenia oraz języki opisu” (Nycz 2000: 120).
Tę sytuację ilustrują przytoczone dalej fragmenty tekstów, w których przed- stawiany świat w procesie tłumaczenia niejako domaga się zmiany: w pierwszym z powodu wiedzy odbiorcy (dlatego w ramach aktualizacji tekstowej i pewnego uogólnienia już na wstępie zamiast nazwiska reżysera i tytułu serialu znanego Rosjanom pojawia się sformułowanie w serialu o współczesnych Rosjankach), w drugim zaś z powodu identyfikacji i świadomego dystansu, aczkolwiek w tym przekładzie tłumacz nie jest konsekwentny (por. na przemian stosowane odpo- wiedniki tekstowe мы — Rosjanie; мы, русские люди — my, Rosjanie; нас лю- бят — kochają Rosjan; нас не так сильно любят — nas tak bardzo nie kochają czy też tytuł polskiej wersji, który jednak nie oddaje subtelnej różnicy zawartej w oryginale):
Клубок одиноких сердец
На „Первом канале” вышел сериал Валерии Гай Германики „Краткий курс счастливой жизни” — о том, что по-настоящему счастливой современная женщи- на чувствует себя только в обеденный перерыв. (lid) (А. Архангельский, „Огонек”
19.03.2012)
Kłębek samotnych serc
W serialu o współczesnych Rosjankach widać, że kobieta może się poczuć szczęśliwa jedynie podczas przerwy obiadowej. (lid) („Forum” 2–5.04.2012)
Полюбите нас русскими
Мы, как и американцы, недоумеваем, почему нас мало привечают другие народы.
(lid)
Мы уже привыкли, что мы, русские люди в большинстве сермяжные: провинци- альные, плохо воспитанные, с нежданными порывами в восторг и в слезы — и мало- приятные прежде всего самим себе. Ну а потом уж и другим окружающим нас народам.
Мы даже немножко гордимся этим, что мы — не как все. Но и гордость наша самобыт-
на и парадоксальна. Потому что одновременно мы страшно радуемся, будучи приятно удивлены, как нас любят официанты на Лазурном берегу — за употребление француз- ского шампанского в больших количествах и щедрые чаевые.
В других местах нас не так сильно любят, но зачастую терпят, в лучшем случае стараясь не замечать. […] (Н. Климонтович, „Независимая газета”, 11.10.2005)
Pokochajcie Rosjan!
Rosjanie — podobnie jak Amerykanie — nie mogą pogodzić się z tym, że inne narody ich nie darzą wielką miłością. (lid)
Przyzwyczailiśmy się do tego, że my, Rosjanie, jesteśmy ludźmi siermiężnymi. Prowin- cjonalni, źle wychowani, raz wpadamy w zachwyt, zaraz potem — w rozpacz i jesteśmy mało sympatyczni przede wszystkim dla samych siebie. A w następnej kolejności — również dla narodów mieszkających wokół nas. I nawet jesteśmy trochę dumni z tego, że jesteśmy inni.
Nawet nasza duma jest inna i pełna paradoksów. A to dlatego, że jednocześnie strasznie się cieszymy i jesteśmy mile zaskoczeni, patrząc, jak kochają Rosjan kelnerzy na Lazurowym Wybrzeżu — za konsumpcję dużych ilości szampana i sute napiwki.
W innych krajach już nas tak bardzo nie kochają, w najlepszym razie starają się nie za- uważać. […] („Forum”, 21.11.2005)
W tekście przekładu możliwe jest więc współwystępowanie różnych punktów widzenia, ich uzupełnianie się, ale zdarzają się także przypadki znaczącej ingeren- cji, co może prowadzić do nieporozumień i stwarzania barier komunikacyjnych.
Przykładem takiej sytuacji jest kolejny fragment tekstu, w którego przekładzie już w tytule zostaje pominięty element gry językowej, ale ginie też, wprawdzie osłabiony przez leksem крах, pozytywny ładunek, jaki niesie derywat еврона- дежды; ukuty derywat europazerni dobrze wpisuje się w semantykę całego teks- tu, łącząc się z leksemem жадность i jego polskim ekwiwalentem słownikowym chciwość, jednak już na początku eksponuje on negatywność i strategie negatywi- zujące, zmieniając obrazowanie:
Евро-2012 как крах евронадежд Украины
Несколько лет назад новость о том, что Украина примет у себя чемпионат Европы по футболу 2012, вызывала у всех шквал позитива. Даже весьма дaлекие от футбола украинцы и вправду поверили в то, что еврочемпионат станет отличной возможностью изменить облик страны в глазах европейцев. А заодно обновить доставшуюся от СССР унылую транспортную инфраструктуру — аэропорты, вокзалы, дороги и прочее.
[...] Главная проблема Украины на грядущем чемпионате — непомерно высокие цены на жилье. Даже если бронировать отели уже сейчас, то одна ночь в Киеве во время чемпионата обойдется европейскому болельщику 500–3000 евро. К таким ценам не при- выкли даже в Париже и Лондоне. Несколько лет назад украинские власти уверяли, что с размещением фанатов проблем не будет. В реальности оказалось, что украинские чи- новники уделили внимание жилищным условиям только для самой обеспеченной части болельщиков — чиновников УЕФА и вип-туристов. Для них подготовлены 4–5-звездоч- ные отели. А вот обычным болельщикам из Европы придется столкнуться на Украине с большой пропастью между ценой и качеством. Стоимость палаточного места в одном из окраинных районов Киева, почти в лесу и без каких-либо удобств, достигает 70 евро в сутки. [...]
Теперь жадность украинцев регулярно становится темой европейских спортивных СМИ. Особенно всем понравился совет от вице-премьера Колесникова, который предло-
жил европейцам не мириться с такмим ценами, а просто прилетать на матчи без ночевки на Украине. […] (Slon.ru, 3.04.2012; dostęp: 6.05.2012)
Europazerni
Im bliżej mistrzostw Europy w piłce nożnej, tym więcej afer finansowych na Ukrainie i tym wyraźniejszy krach prozachodnich nadziei.
Kilka lat temu wiadomość o tym, że Ukraina będzie gospodarzem mistrzostw Europy w piłce nożnej w 2012 roku, wywołała tsunami pozytywnych odczuć. Nawet ci Ukraińcy, któ- rzy nie interesują się futbolem, uwierzyli, że mistrzostwa staną się sposobnością, by zmienić podejście Europejczyków do ich kraju. A zarazem — że Euro 2012 zmobilizuje samą Ukrainę do wyremontowania sypiącej się, pochodzącej jeszcze z czasów ZSRR infrastruktury transpor- towej: lotnisk, dworców, dróg itd.
[…] Główny problem Ukrainy związany z nadchodzącymi mistrzostwami to niewspół- miernie wysokie ceny noclegów. Nawet jeżeli rezerwuje się miejsca już teraz, jedna noc w Kijowie w trakcie mistrzostw będzie kosztować europejskiego kibica 500–3000 euro.
Do tak wywindowanych cen nie przywykli nawet w Paryżu czy Londynie. Kilka lat temu ukraińskie władze zapewniały, że nie będzie żadnych problemów z przyjęciem i rozmiesz- czeniem kibiców na różnego rodzaju kwaterach. Rzeczywistość okazała się bardziej skom- plikowana: ukraińscy urzędnicy poświęcili wiele uwagi tylko bazie noclegowej dla jednej grupy przyjezdnych: wysokich funkcjonariuszy UEFA i innych VIP-ów. Dla tej kategorii przygotowane zostały cztery- i pięciogwiazdkowe hotele. Natomiast zwykli kibice z Europy zetkną się na Ukrainie z przepaścią pomiędzy ceną a jakością usług. Cena miejsca na polu namiotowym daleko od centrum Kijowa, prawie w lesie i bez jakichkolwiek wygód, osiąga 70 euro za dobę. […]
Chciwość Ukraińców stała się jednym z ulubionych tematów europejskich mediów zaj- mujących się sportem. Wszystkim spodobała się szczególnie rada wicepremiera Kołesnikowa, który zaproponował Europejczykom, aby nie zgadzali się na takie ceny, a po prostu przylaty- wali na mecze na Ukrainę i nie nocowali. […] („Forum” 23.04.2012)
Przywołane fragmenty wykazują, że tłumacz przede wszystkim winien roz- poznać (i zinterpretować) środki, jakie służą kształtowaniu punktu widzenia w da- nym tekście — jest to warunek, aby poznać punkt widzenia autora tekstu i autora pewnej konceptualizacji, której nadaje określony kształt wypowiedzi językowej.
Może on zatem (i powinien) przedstawiać punkt widzenia autora oryginału lub też poszerzać go. Jednakże często tłumacz zmienia punkt widzenia autora, nakłada- jąc swoją perspektywę i ocenę (z innego już punktu widzenia — miejsca, czasu, języka), a nawet go zniekształca, co stanowi istotny problem dla oceny tłumacze- nia, co należałoby uznać za błąd. Warto rozważyć, czy tłumacz zawsze czyni to świadomie — E. Balcerzan powiedziałby tu o niebezpieczeństwach przekładu, E. Tabakowska o błędach ukrytych. Doskonałą ilustracją są kolejne fragmenty teks- tu oryginału oraz przekładu
3:
3 Z bogatego korpusu rosyjskich tekstów medialnych i ich przekładów wybrałam zaledwie cztery jako te, które w sposób wyrazisty pozwalają zilustrować problem modyfikacji kategorii punktu widzenia w przekładzie. Należy w tym miejscu dodać, że specyfika materiału, a więc róż- norodność tematyki poszczególnych artykułów, ich kwalifikacja gatunkowa, sposoby językowego ujęcia przedstawianych faktów powodują, że każdy z tych tekstów, zwłaszcza w ramach relacji przekładowych, wymaga odrębnego omówienia i zwrócenia uwagi na różne zagadnienia. Te same
Россия–Польша — уникальный шанс отбросить эмоции
Сегодня начинается визит премьер-министра Польши Дональда Туска в Россию.
Визит знаковый — его предшественник не собирался первым посещать Россию, скрупу- лезно подсчитав очередность и количество взаимных поездок. Получалось, что очередь за российской стороной, при этом дипломатическая арифметика давалa повод для поли- тических эмоций. Из-за этого возможностей выйти из созданного тупика еще несколько месяцев назад было очень немного.
Визит Туска в Россию происходит раньше же его визита в США. За это многие на родине критикуют премьера. Правда, в другую „горячо любимую” его предшественни- ком столицу — Берлин, он съездил раньше. Туск не стал дожидаться избрания в России преемника нынешнего президента и неких сопутствующих выборам „объективных из- менений” в ситуации и едет на встечу именно с Владимиром Путиным. Это заслуживает уважения.
Автору на страницх „НГ” в декабре прошлого года уже приходилось писать о том, что сейчас открывается уникальное окно возможностей. Это окно, к счастью, и Москва, и Варшава используют. Мы начали говорить на сложные темы: энергетика, противораке- ты и т.д. Осторожный оптимизм, зародившийся месяц назад, растет. И уже кажется, что мы сможем перевести наши отношения в плоскость нормальных. Нормальных не в смы- сле дипломатическом, что означает — относительно бесконфликтные. А нормальных в смысле избавленных от взаимных психологических комплексов.
[…] В этой связи улучшение отношений между Россией и Польшей может по- служить неординарным ключом к нормализации российско-прибалтийских контактов.
Помнится, что мы все с удивлением для себя открывали роль Польши на постсовет- ском пространстве. Открытие это было одномоментным и для многих неприятным.
„Постсоветская” роль Польши и дальше, объективно, остается в репертуаре европей- ского политического театра. Уже осознанным нами стратегическим фактором является роль Польши в рамках Евросоюза, равно как и в переговорах по новому соглашению между Москвой и Брюсселем. С учетом того, что, по-видимому, формат подготовки ново- го соглашения станет протяженным, межведомственным, объемным по кругу затрагива- емых проблем процессом, у Москвы и Варшавы помимо собственно двусторонних сюжетов появится некая общеевропейская повестка. С учетом сказанного процесс нормализации — в вышприведенном смысле деэмоциализации наших отношений должен приобрести устойчивый характер. Одним из первых шагов на этом пути является визит польского премьера в Москву. Удачи всем нам! (А. Мальгин, „Неза- висимая газета”, 8.02.2008)
Lepiej bez emocji
[…] Poprawa stosunków Rosji i Polski może więc być kluczem do normalizacji relacji rosyjsko-litewskich, rosyjsko-łotewskich i rosyjsko-estońskich. Pamiętam, jak ze zdziwieniem Rosjanie odkryli, że Polska odgrywa pewną rolę na obszarze postradzieckim. Odkrycie to dla wielu było bardzo nieprzyjemne. „Postradziecka” rola Polski nadal pozostanie w reper- tuarze europejskiego teatru politycznego. Rosja uświadomiła sobie też, że rola Polski w UE ma charakter strategiczny i że Polska liczy się w procesie negocjacji nowego porozumienia między Moskwą i Brukselą. Zanosi się na to, że ustalanie formatu nowej umowy zajmie dużo czasu i że konieczne będzie zaangażowanie licznych resortów, ustalenie modelu współpracy w wielu dziedzinach. Normalizacja, a właściwie „dezemocjonalizacja” stosunków powinna wejść nam w krew. („Forum” 11.02.2008)
teksty mogłyby też posłużyć jako materiał do analizy innych zjawisk językowych. Por. także P s t y g a (2008; 2012; 2013).
Dysproporcje tekstu oryginału i przekładu są tu niewątpliwie wynikiem de- cyzji tłumacza i/lub redakcji czasopisma, a opuszczony fragment dotyczy (między innymi) informacji o znaczeniu wizyty premiera D. Tuska. Wyjątkowość sytuacji podkreślana w oryginale, co sygnalizuje już sam tytuł, zostaje zastąpiona zupełnie odmiennymi emocjami, a różnice te potęguje zestawienie ostatnich zdań orygina- łu oraz przekładu, w którym pozorna wierność oryginałowi odbija się na jakości przekładu (co czytelnik z pewnością wyczuwa), pominięcie zaś bardzo przyjaznego zwrotu Удачи всем нам! i przekazanie informacji o stałym charakterze zmian w re- lacjach międzypaństwowych, oznaczającej normalizację i dezemocjonalizację, przez ekspresywny zwrot powinna wejść nam w krew należy uznać za znaczącą ingeren- cję tłumacza i rozpatrywać w kategoriach błędu ukrytego. W ramach nieudanych wyborów tłumacza można interpretować także konstrukcję dezemocjonalizacja, która, choć ujęta w cudzysłów, nie oddaje bogatej semantyki okazjonalnej konta- minacji z dodatkową prefiksacją деэмоциализация tekstu oryginału.
W przekładzie można mówić, jak dowodzą przytoczone przykłady, o szcze- gólnej wielości punktów widzenia i otwartości na inne głosy. Analiza porównaw- cza tekstu oryginału i przekładu z pewnością ujawnia autorski punkt widzenia, ale czy rozpozna go odbiorca przekładu? — powinien to dla niego uczynić tłumacz.
Powstaje też kolejne pytanie: jak pogodzić te różne punkty widzenia, zważywszy przy tym na świadomość przekładowości tekstu (tygodnik „Forum” ma specy- ficzne grono odbiorców). W przypadku przekładu pogodzić może je semantyka z ideą negocjowania sensów (Wierzbicka 2006) na gruncie pragmatyki językowej i teorii komunikacji międzykulturowej, a zatem negocjowanie znaczeń komunika- tów w procesie ich (od)tworzenia i interpretacji przez tłumacza, w którym różnic punktów widzenia i odpowiadających im obrazów świata nie może on sprowadzać do prostego utożsamienia. Tłumacz musi umiejętnie łączyć różne punkty widze- nia i różne światy, aby czytelnik przekładu zechciał, a przynajmniej spróbował zrozumieć (bo niekoniecznie może czy musi przyjąć) punkt widzenia drugiego (obcego).
Literatura
BarTMiński j., nieBrzegowska-BarTMińska s., 2004, Dynamika kategorii punktu widzenia w języku, tekście i dyskursie, [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
doBrzyńska T., 1993, Tekst, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2. Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław.
duszak A., 1988, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.
Fish S., 2002, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane, tłum. K. Abriszewski et al., red.
A. Szachaj, Kraków.
GrzeGorczykowa R., 2004, Punkt widzenia nadawcy w znaczeniach leksemów, [w:] Punkt widze- nia w języku i w kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
Językowy obraz świata 1999: Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, R. Tokarski, Lublin.
Muszyński Z., 2004, Punkt widzenia a relatywizm, [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, red.
J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
nycz R., 2000, Tekstowy świat: poststrukturalizm a wiedza o literaturze, wyd. 2, Kraków.
paepcke F., 2009, Rozumienie tekstu a przekład, tłum. G. Sowiński, [w:] Współczesne teorie prze- kładu. Antologia, red. A. Bukowski, M. Heydel, Kraków.
pstyGa A., 2008, Czytając rosyjską publicystykę: semantyka rozumienia, interpretacja, przekład i frazeografia rosyjsko-polska, „Przegląd Rusycystyczny”, nr 4.
pstyGa A., 2012, Twórcze decyzje tłumacza — na przykładzie polskich przekładów rosyjskich teks- tów prasowych, [w:] Tłumacz: sługa, pośrednik, twórca?, red. M. Guławska-Gawkowska, K. Hejwowski, A. Szczęsny, Warszawa.
PstyGa A., 2013, Przekład w komunikowaniu medialnym. Wybrane zagadnienia na podstawie pol- skich przekładów rosyjskich tekstów medialnych, Gdańsk.
Punkt widzenia w języku i w kulturze, 2004: Punkt widzenia w języku i w kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
Punkt widzenia w tekście i w dyskursie, 2004: Punkt widzenia w tekście i w dyskursie, red. J. Bart- miński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
taBakowska E., 2002, Bariery kulturowe są zbudowane z gramatyki, [w:] Przekład–język–kultura, red. R. Lewicki, Lublin.
taBakowska E., 2004, O językowych wyznacznikach punktu widzenia, [w:] Punkt widzenia w języ- ku i w kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
TołsTaja S.M., 2004, Znaczenie symboliczne a punkt widzenia: motywacja znaczeń symbolicznych (kulturowych), [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegow- ska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
waszakowa K., 2004, Punkt widzenia konceptualizatora jako kategoria kognitywnego opisu derywatów słowotwórczych, [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
wierzBicka A., 2006, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, tłum. A. Głaz, K. Korżyk, R. Tokarski, Lublin.
zinken J., 2004, Punkt widzenia jako kategoria w porównawczym badaniu dyskursów publicznych, [w:] Punkt widzenia w języku i w kulturze, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz, Lublin.
Word — sentence — text. The problem of the point of view in Russian-Polish translation
Summary
An analysis of the relation between the original text and its translation involves investigating the category of the point of view. Basing on Russian press texts and their Polish translations, the author discusses intercultural aspects of translation which — especially in the case of press texts
— require an analysis of numerous factors. As some researchers claim, each text reflects a specific point of view whose exponents are found in its different elements. The point of view is a complex category. Recreating text reality, the translator frequently takes his/her own point of view, which modifies the original point of view.
