Uwagi o pieczęciach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego

R O Z P R A W Y

U W A G I O P IE C Z Ę C I A C H W Ł A D Y S Ł A W A

ŁOKIETKA I KAZIMIERZA WIELKIEGO

W ielkie niew ątpliw ie zasługi p ołożył dla znajom ości tego działu przedew szystkiem F r . P i e k o s i ń s k i , — jego P ie ­ częcie polskie w ieków średnich. C zęść I. Doba piastow ska1 ),

*) Kraików1 1899.

jak i parę drobniejszych jego przyczynków, są nieocenio­ nym zbiorem m aterjału sfragistycznego, o ile tylko nie żąda się

dokładności, i o ile w każdym poszczególnym w ypadku sprawdza się, zresztą nieraz bardzo cenne uwagi Piekosińskiego. A lbow iem z każdej stronicy w yd aw n ictw Fr. Piekosińskiego bije w o cz y jedna rzecz przedew szystkiem , to jest« że zainteresow ania jego, o ile chodzi o pie­ częcie, b y ły w yłącznie charakteru heraldyczno-genealogicznego, nie sfragistycznego. T ego tylko m aterjału poszukiw ał Piekosiński w pie­ częciach, — ścisłość system atyki sfragistycznei, dokładność opisu, sprawa odpow iedniego szeregowania chronologicznego zabytków, dąże­ nie do w yczerpania całości, jak i jej odpowiedniego w yzyskania, b yły mu zupełnie obce. N a żadne z głów nych pytań sfragistyki nie znajdu­

jem y u nieigo odpowiedzi. O bojętny b ył na sprawę doboru najlepiej zachowanego m aterjału. na z-regestrowanie całości istniejącego, a choć­ by tylk o ogłoszonego zasobu zabytków. Stąd płynie niekom pletność przekazanego przezeń m aterjału sfragistycznego, subjektywność doboru i objaśnień, a przedew szystkiem niepew ność danych, błędność lub chwiejność określeń i opisów, a co dalej z tego wynika, trudność opie­ rania się n a tem, co z dużym nakładem pracy zebrał Fr, Piekosiński. A le podkreślając te w szystkie, bardzo zresztą zasadnicze, braki, trzeba zaznaczyć, że> b y ł Piekosiński prawie że ostatnim badaczem , który zw racał dużą uwagę na ten dział zabytków,— po nim m ożna by tylko w skazać na parę w zorowo opracowanych uwag Ad. Chm ielą i· W ł. Sem ­ kowicza, którzy doskonale rozumieją w agę zagadnień sfragistycznych Trudno by b y ło zaliczyć do prac sfragistycznych w ydaw nictw o d-ra M. Gum owskiego p.t. Pieczącie królów polskich2). Praca ta oparta, o ile sądzić można, praw ie w yłączn ie na m aterjale sfragistycznym zn ajd u ją­ cym się w zbiorach krakowskich, zatem na m aterjale bardzo jedno­ stronnym, p ełna jest rażących b łędów i pom yłek, a o ile chodzi o okres w ieków średnich nie rozw iązuje ani jednego zagadnienia sfragistyczne­ go. N ie poprawiając ani jednego b łędu sw ych poprzedników, K. Stron- czyńskiego, T. Żebrawskiego czy Fr. Piekosińśkego, powtarza je dr. M· Gum owski dodając do nich sam szereg nowych i to bardzo rażą­ cych, któr© czynią kosztow ne to w yd aw n ictw o naukowo prawie bezw ar­ tościowym.

J eż eli jednak n a niw ie sfragistyki polskiej m ożem y skonstatow ać od lat bardzo w ielu zastój i brak w szelkich pow ażniejszych poczynań, to przeciwnie u licznych naszych badaczy średniow iecza, rośnie potrzeba zwracania uwagi na to« co dać nam m oże p ieczęć, jaka źródło

hist-G-2 UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A Ł O K IETK A I KAZIMIEKZA W IELKIEGO. O

UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO.

ryczne, Pogłębiając coraz tc bardziej zrozumienie źródeł pisanych, zarówno zabytków dyplom atycznych, jak pomników historjograficznych

historyk nie może pom ijać innych m aterjałów pomocniczych, m iędzy nimi zaś i pieczęci. K orzystano w ięc już wielokrotnie ostatnimi cza­ sy i z tego dotąd nagromadzonego m aterjału sfragijstycznego, może nie zaw sze zdając sobile dostatecznie sprawę z tego, jak jest on m ało i sła ­ bo przygotow any krytycznie dla w yzyskania go w badaniach histo­ rycznych. O kazuje się bowiem, że m aterjał ten winien być w przód do­ kładnie i krytycznie opracowany, zanim stanie się w łasn ością ogółu ba­ daczy. — że braki pod tym względem są bardzo duże, i że prowadzić cne m ogą w tej dziedzinie, jak zresztą w każdej innej źródeł, na m a­ nowce, jeżeli mu się zbyt pohopnie zaw ierzyło. T yczy się to w n aj­ większej m ierze pieczęci książęcych i królewskich, i to zarówno XIII w„ jak XIV i XV,, wobec których w szystkie dotychczasow e obserwa­ cje są nad w yraz niepewne i powierzchowne. Co m ówić o system atyce takich pieczęci jak Konrada M azowieckiego, jeżeli do tej chwili w szy­ stko to, co wiem y, o pieczęciach W ład ysław a Łokietka i K azimierza W ielkiego przedstaw ia się jako stek niepew ności i nieporozumień, je­ żeli są one po dziś dzień omawiane błędnie i fałszyw ie, zarówno w na­ szych opracowaniach sfragistycznych jak historycznych. O bserwacje w łaśnie nad faktami, jak błędne, częstokroć zupełnie fantastyczne da­ ne naszych w ydaw nictw sfragistycznych, stają się czem ś w rodzaju communis opinio historyków, i jak w następstw ie tego m ylność poda­ nych faktów czy określeń w aży na ufających im koncepcjach naszych badaczy, skierow ała mię ku bliższem u zbadaniu paru zagadnień sfragi­ stycznych. tyczących się pieczęci W ład ysła w a Łokietka i Kazimierza W ielkiego. Spostrzeżenia tą drogą uzyskane pozw alają mi w reszcie na powyższą ocenę dotychczasow ego stanu badań sfragistycznych w Polsce.

I.

— P i e c z ę ć k u j a w s k o - s i . e r a d z k a W ł a d y s ł a w a Ł o k i e t k a z r. 1 2 9 4.

W ostatnich czasach zostało postawione zagadnienie, m ające n ie­ w ątpliw ie donioślejsze znaczenie historycz’no-polityczniei, jakiej pieczęci u żyw ał W ład ysław Łokietek m iędzy r, 1296 a 1299, zatem po śmierci Przem yśla II., w okresie swego pierw szego w ładania W ielkopolską i Pomorzem. Pytaniu temu pośw ięcił znakom ity nasz uczony, prof. 0 . Balzer, obszerniejszy ustęp w jednej ze sw ych ostatnich prac1).

4 UWAGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO.

Punktem w yjścia rozumowań w tej sprawie prof, O- Balzera jest twier­ dzenie d-ra M, Gumowskiego ), opierające się genealogicznie o w iado­ m ość podaną przez Fr. Piekosińskiego2), że ostatnia z poprzedniego okresu dochowana p ieczęć W ładysław a Łokietka ..pochodzi z r. 1294, o najbliższa potem dopiero z r. 1305. Mimo to, — powiada dalej prof, O. Balzer, — posiadam y o ówczesnej pieczęci niezm iernie cenną w ia­ domość dokumentową, której b liższy rozbiór pozwoli', dość dokładnie ustalić jej w łaściw ości i określić bliżej charakter zasadniczy3)". Tu zwraca autor uwagę na układ klęcki z r. 12994), i powiada, że ,,w związku z tu przyjętem zobowiązaniem oddania W acław ow i w szy ­ stkich swych posiadłości, w lenno, przyrzeka Łokietek ponadto, żie skoro inw estytura lenna nastąpi, w ystaw i na ręce W acław a odpow iedni do­ kument, określający ściśle nowy stosunek prawny m iędzy obu w ła d ­ cami, i dokument ten, jak zw ykła, opatrzy pieczęcią w łasną, tudzież sw ych dostojników. Co do owej pieczęci jego zastrzeżono jednak w y ­ raźnie, że ma być nową, zatem odmienną od tej. jakiej podów czas, aż do kłęckiej umowy, używ ał, a zastrzeżono, jak z sarniej stylizacji i ca ­ łej treści aktu wynika, niew ątpliw ie dla tego, że w jakiś sposób ubliża­ ła prawom W acława, czy też przynajm niej, że wobec zm ienionego sto­ sunku prawnego obu w ładców m ogłaby w ejść w sprzeczność z jego interesami. J e s t ted y rzeczą ważną rozpatrzeć, — konkluduje prof. O. B alzer — , jakie w łaściw ości posiadać m ogła dotychczasow a pieczęć Łokietka, i co w niej niedogadzało W acław ow i, że w ystąp ił z żąda­ niem zastąpienia jej w przyszłości p ieczęcią n ow ą5) “ ?

D alsze w yw od y uczonego autora idą mniej więcej po linii następują­ cych rozważań: W dokumencie klęckim m ówi parokrotnie W ład y sław Łokietek o w ysław ieniu nowego dokumentu „sub ducali novo nostro sigillo“, ,,haben,te titulum terarum ipsarum ”. Zastanawiając się następ­ nie nad wnioskami, płynącem i z tych przesłanek, sądzi, mem zdaniem, słusznie, że sama zam iana dotychczasow ego stosunku obu w ładców na n ow y praw ny u kład rzeczy (stosunek lenny), n ie m ogła w p ły w a ć na zm ianę pieczęci, jak i na to. by zei strony czeskiej żądano, aby nową, inną, odmienną pieczęcią legalizow ać zaw artość układu klęckiego. M usiała być inna poważna przyczyna, która zm uszała Łokietka do

zo-9 M. O ii чп t> w s к i, P ieczęcie kró ló w p o lsk ic h , 7., W ład y sław Ł okietek, pieczęć b.

2) F r . P ;i e !k o s ii ń s к i, Pieczęcie p o lskie w iekó w średnich, m . 216, Kg. >169. s) O. B a 1 z e т. >1. с. I 383.

9 K D W P . II. 818.

5 П А Л Ш О PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO, 5

bowiązania w ystaw ienia królowi czeskiem u nowego dokumentu pod no­ wą pieczęcią. B yło nią, jak św iadczyć ma p ow yższy cy tat z w yw odów prof, O. Balzera, to, że naruszała w jakiś spcsób interesy polityczne W acław a, N astępnie w dalszym ciągu swych rozważań podkreśla au­ tor antytezę m iędzy „sigillum d ucale”, którym zobowiązał się W ład y ­ sław Łokietek uw ierzytelnić w p rzyszłości dokument·, czy dokumenty, przeznaczone dla króla czeskiego, a „sigillum regium", i sądzi, że do­ tychczasowa pieczęć Łokietka m usiała w jakiś sposób wyobrażać ideę królewskości,i to w łaśnie m usiało w pierwszym rzędzie obrażać in te­ resy W acław a. Skoro jednak pieczęć W ład ysław a Łokietka nie mogła być wprost pieczęcią królewską, skoro tytulatura ,,dux regni Polonie", pojęta ,,w znaczeniu określnika ściśle terytorjalnego, do samej tylko W ielkopolski ograniczonego, — nie m ogła być naprawdę kamieniem obrazy dla W acław a“', „musiała zatem dotychczasow a piieiczęć Ło­ kietka w yrażać w jakiś inny sposób ideę królewskości*'. O drzucając zatem m yśl o pieczęci wprost królew skiej, jako niezasadną, wysuwa prof. O, B alzer inne przypuszczenie, „jako najprawdopodobniejsze: oto, że w legendzie stał wprawdzie w yraz dux, a le za to samo godło pieczęci w yk azyw ało jakieś znamiona królew skości. Jakiem w tym wypadku było owo godło, n ie m ożna wątpić: krakowski orzeł z koroną na głowie"· Takiem-godłem, podobnie jak przedtem P rzem ysł IŁ, w yra­ żał W ła d ysław Łokietek sw e prawa do godności k rólew skiej, A le nie tylko to godło niedogadzało W acław ow i, b y ły i w legen d zie pieczęci pewne rzeczy, które go obrażały. P ieczęć nowa m iała m ieć: titulum terrarum ipsarum, „rozumiane tu są, — p isze prof. O. Balzer, — w związku z ustępem , zam ieszczonym na cztełe aktu: W ielkopolska (z Poznaniem ) i ziem ia pomorska, łęczycka, kujaw ska i sieradzka. B yło to w szystko, co Łokietek m iał otrzym ać jako lenno W acław a po dokonanym akcie hołdu: ale też i w szystko, co przedtem posiadał rze­ czyw iście jako dzielnicę n iezaw isłą od niego. G dyby liczyć się tylko z faktycznym i stosunkami posiadania, ty tuł ziem w legendzie nie m ógłby być inny na p ieczęci dotychczasow ej, aniżeli na nowej. J eżeli jednak teraz znalazło się osobne zastrzeżenie co do tytułu ziem p ie­ częci nowej, to w idocznie w poprzedniej m usiał on obejm ować w ię­ cej tych ziem, rozum ie się nie takich już, które by Łokietek posia­ dał rzeczyw iście, jeno takich, do których rościł sobie prawo. Jakie to zaś b y ły ow e ziem ie dodatkowe, które obecnie z leglm dy pieczętnej usunąć należało, o tem ze w zględu na ca ły dotychczasow y rozwój sprawy, jakoteż ów czesny stan posiadania W acław a, n,iie można chy­ ba wątpić: bądź na ogół: ziem ia krakowska, bądź dokładniej: ziemia krakowska i sandom ierska”. „Z robioru tych danych wynika wniosek

6 ( W AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO. f ,

najprawdopodobniejszy, że Łokietek u żyw ał w tym czasie pieczęci, opartej w całości, m oże n aw et rysunkowo, na w zorze ostatniej p ie­ częci Przem ysła, oczyw iście z odpcw iedniem i zmianami indywiduai- nemi (imię, p ełn iejszy szereg posiadłości, może też przydatek herbu kujawskiego). A gdyby n aw et przyjąć, że rysunkowo i technicznie zachodziła pom iędzy niemi jakaś dalej sięgająca różnica, to przecież dwie rzeczy, najistotniejsze i zasadnicze, nadające pieczęciom w ła ­ ściw y charakter i znaczenie, trzeba tu będzie w św ietle poprzednich założeń uznać za wspólne: godło ukoronowanego orła królewskiego i tytuł ziem i krakowskiej jako nieporzuconego roszczlenia, Taka p ie­ częć ubliżała naprawdę interesom W acława, podając w w ątpliw ość jego tytu ły posiadania M ałopolski, a zarazem kierując się przeciw jego p olityce odnow ienia królestw a we w łasnej osobie, N ie dz,iw, że zyskaw szy przew agę nad Łokietkiem, zażądał stosownej zm iany1)'1. Taki jest rezultat poszukiwań i dociekań prof. O. Balzera, w łą c z ­ ności z interpretacją tekstu układu kłęckiego. O bszerniejszy, szcze­ gółow o obm yślany w yw ód prof. O. B alzera w tej sprawie, godzien jest uw ażnego przeczytania. Jak zaznaczyłem już poprzednio, punk­ tem w yjścia całego rozum owania są dane, dostarczone mu przez sp e­ cjalistów sfragistyków, na których opiera się jego w yw ód, że pieczęć używana przez W ład ysław a Łokietka m ięd zy r. 1296 a 1299 jest nie­ znana, i że do jej określenia m oże słu żyć interpretacja stosowna układu kłęckiego. Tym danym zaw ierzył, niespraw dzając ich, a że, jak z poniższych uwag wynika, dane te sfragistyczne b y ły błędne, zatem i cała interpretacja układu kłęckiego, na tych danych oparta z konieczności rzeczy m usiała się rów nież m ylną okazać. Pytanie jakiej pieczęci u żyw ał W ła d y sła w Łokietek w okresie swych pierw­ szych rządów wielkopolskich, jest w ogóle niezm iernie proste, nie mniej jednak zaw iera szereg w skazów ek niezw yk le interesujących w łaśn ie dla tych problemów, które porusza prof. 0· Balzer, i które pragnął ośw ietlić w łasn ą interpretacją układu kłęckiego.

Przypatrzm y się w ięc spraw ie p ieczęci W ład ysław a Łokietka« i to zarówno tej, której istnienie sygnalizuje nam pod r. 1294 Fr. P ie­ kosiński, a za nim dr, M. Gumowski, jak i tej, której poszukuje proi. O. B alzer m ięd zy r. 1296 a 1299.

N a podstaw ie dokumentu W ła d ysław a Łokietka, d. d. B rześć 1294, 22 lutego, przechowanego w Tajnem Archiwum Państwowem we W rocław iu2), m ożem y stwierdzić, że w roku tym używ ał

Łókie-x) O. B a l z e r , K rólestw o polskie. I. 383— 388. 2) A, M o s b a c h , W iadom ości, 32.

li W A GI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO. 7

tek pieczęci, m ającej 65 mm. średnicy, z wyobrażeniem półlw a i pół- orła, nakrytych w spólną koroną, czyli herbu kujawskiego, W legen ­ dzie zaś tej czytam y:

t S'W L A D ISL A I. DEI GRA. DVCIS CVIA VIE. ET. SIR A D IE . Dobra podobizna tej pieczęci, podana przez Fr. Piekosińskiego1), po­ lega bez w ątpienia na pieczęci pow yższego dokumentu, jedynego, który zacytow ał w tej m ierze Piekosiński. Z brzmienia samego napisu wynika, że pieczęć ta pochodzi już z tego okresu, k iedy Łokietek posiadał razem k sięstw a kujaw skie i sieradzkie, to znaczy już z okre­ su po śmierci Leszka Czarnego, t. j. po 30 w rześnia 1288. M ożemy także stw ierdzić na podstaw ie legendy tej pieczęci, że chwilowe jego w ładanie M ałopolską czy też p retensje do niej, nie odbiły się niczem na jego pieczęci. P ieczęć ta zatem m ogła była pow stać naw et w roku 1288, i zu p ełnie dobrze i poprawnie została użyta przy wspom nia­ nym dokumencie d. d, Brześć, 1294, 22 lutego,

K iedy dn. 10 czerw ca 1294 r, zmarł K azimierz książę łęczycki, W ład ysław Łokietek objął jego dzielnicę, podobnie się stało n astęp­ nie, z dzielnicam i osieroconym i przez P rzem ysła II, po jego śmierci

dn, 8 lutego '1296 r. Zmiany te w stanie posiadania W ład ysła w a Ło­ kietka odbiły się w imtytulacjach dokumentów tego księcia2) — stąd mo­ glibyśm y się słusznie spodziew ać, że k siążę sieradzko-kujawski, któ­ ry od r. 1294 tytu łu je się księciem łęczyckim , a od r. 1296 „dux

regni Polonie e t dominus Pomoranie, Cuiavie, Lancicie et Siradiie3) zm ieni także odpowiednio sw ą pieczęć, b y ją dostosow ać do nowych nabytków. M ożnaby zatem przypuszczać, że odziedziczenie Łęczycy zm usiło w r. 1294 k ancelarję książęcą do zaopatrzenia się w now ą p ie­ częć, zaś objęcie dzielnic P rzem ysła II doprow adziło w r. 1296 do zm iany poprzedniej pieczęci na nową. Taką winna b yła b yć logika faktów, i po tej logicznej drodze, zupełnie zresztą słusznie i popraw­ nie, szło rozum owanie prof. O. Balzera.

N iestety nie zaw sze prosta logika jest w zgodzie z życiem . Okaże się bowiem zaraz poniżej, że ani przyłączenie Ł ęczycy ani W ielk o­ polski i Pom orza do dzierżaw Łokieitkowych nie w prow adziło ani w r. 1294, ani w r. 1296 żadnej zm iany do używanej p rzez kancelarję pieczęci. Znana nam z r. 1294 pieczęć W ła d y sła w a Łokietka była

xj F r . P i e k o s i ń s k i , Pieczęcie, o. 215. ffiig. 159. 2) S t. K ę t r z y ń s k i , Z apis 35 w . 1. (odlbiiUka).

3) S t . K ę t r z y ń s k i . O kró lestw ie w ielko p o lskiem , p. M. uw. 1. (o d b itk a!, O. B a l z e r , K ró lestw o polskie, I, 421 i nast.

UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO. g

używ ana i nadal,— naw et jeszcze ba.rdzo długo, bez w zględu na ty tu ­ ły jakie n o sił i bez w zględu na stan jego terytorjalnego władania.

Ponieważ, jak w skazałem już w yżej, pieczęć z r. 1294 nie mogła powstać prędzej, jak po 30 września 1288 r,, przeto zbadać nam na­ leży w szystkie dokumenty Łokietka z okresu po śm ierci Leszka Czar­ nego, oczyw iście tylko oryginały, i tc takie, które posiadają zacho­ w ane pieczęcie, lub przynajm niej dostateczne objaśnienia o tem, jakie to pieczęcie w isia ły niegdyś przy nich. M aterjał ten s fragis tyczny jest w cale bogaty, bo takich dokumentów, które m ogłem pociągnąć do ba­ dania jest ogółem trzydzieści dwa Dwiia trzecie tego przypada na krytyczny okres lat 1296 do 1299. Zastrzec się m uszę z góry, że z do­ kum entów tych nie w szystkie dostępne m i b y ły dla autopsji, w n ie­ których wypadkach zadowolić się n ależy tylko opisami kodeksów mniej lub więcej dokładnymi. W każdym razie m aterjał tą droga zebrany jest dostatecznie bogaty, by określić z w szelką wym aganą ścisłością, k ied y mniej więcej w eszła w u życie pieczęć opisana przez Fr. Piekosińskiego pod r. 1294, jak długo b yła ona w użyciu w kan­ celarji, — w szczególności zaś znajdziem y także odpow iedź na pytar nie, jakiej to pieczęci używ ał W ła d y sła w Ł okietek w latach 1296 do do 1299, Postaram się następnie, w zw iązku z określeniem pieczęci, dać odpow iedź co znaczą zastrzeżenia dokumentu klęckiego, tyczą­ ce się zm iany staraj pieczęci na nową.

P ieczęcie, które rozpatrujem y, w iszą przy następujących oryginal­ nych dokumentach W ładysław a Łokietka:

1) K DP II, 135, Sieradz, 1290. s. d. (Arch, kapit. w łocł.) N a pasku pergam inowym w isiał ułom ek pieczęci, (Dokument ten dziś już nie istnieje w Arch, kapit. w łocł., to też nie można było sprawdzić resz­ tek pieczęci, o których mówią w ydaw cy).

2) KDP. I 78 Lelów, 1291, s, d. (Bibl. ord. Zamoyskich). N a sznu­ rze biało-zielono-fioletow o-czerw onym w isi p ieczęć ,,de cera vulgari factum, insigne Cuiaviensis et Siradiensis provintiae, dimidiam v id e­ licet aquilam cum leone sursum erecto dorso coniunctam, capitaque eo­ rum communi regio diadam ate cooperta représentât: in ambitu vero nonnisi haec verborum fragmenta: ,,f S....adie“ conspiciuntur“, Opis ten odpowiada zupełnie opisowi p ieczęci u Fr. Piekońskiego, 1. c. n. 215 fig. 159, autopsja dokonana pieczęci potwierdza to zupełnie.

3) KDP II 142. B rześć 1292 4 maja (Arch. kap. w łocł.) N a sznu­ rze jedwabnym, czerwonym w isi, w ed le opisu w ydaw ców , pieczęć większych rozmiarów, z herbem kujawskim . R esztka napisu zawiera: W ladisla.., dei g,,, cu.., ie “, Opis ten odpow iada zupełnie opiso­

UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y S Ł A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO. g

wi pieczęci u Fr. Piekosińskiego, 1. c. n. 215 fig. 159, a autopsja dokonana pieczęci potw ierdza to zupełnie.

4) U l. 129. 17. Strzelno 1293. 25 lipca (Arch· Państw , w P ozna­ niu), P ieczęć z herbem kujawskim i z resztką napisu: „...Siradie.." Opis ten odpowiada zupełnie opisow i p ieczęci u Fr. Piekosińskiego, 1. c. n. 215. fig. 159., a autopsja dokonana pieczęci potwierdza to zupełnie.

5) Mosbach, W iadom ości, p. 32. B rześć 1294. 22 lutego. (Geh. Staatsarchiv we W rocław iu ). Opis dokładny u Mosbacha, Opis ten od­ powiada zupełnie opisow i pieczęci u Fr. Piekosińskiego, 1, c. n. 215. fig. 159, a autopsja dokonana pieczęci potw ierdza to zupełnie. P ie­ częć ta została reprodukowana przez Fr, Piekosińskiego.

6) K D P II 153. B rzeźnica 1295. s- d. (Arch, główne, 'nr. 519). Na sznurze jedwabnym czerwonym , w isi p ieczęć z herbem kujawskim, i resztą napisu: ...ducis Cuiavie..." Opis ten odpow iada zupełnie opi­ sowi pieczęci u Fr. Piekosińskiego, I. c. n. 215: fig. 159, a autopsja dokonana pieczęci potw ierdza to zupełnie,

7) K DP II. Sieradz, 1295. 28. lipca (niegdyś w posiadaniu Dobka, wieś K arsznica). Opis: „Sigillum appensum représentât dimidiam aquilam et dimidium leonem... Opis ten w skazuje na p ieczęć Fr. P ie­ kosińskiego 1. с. η. 215. fig, 159.

8) Niedrukowany. Sieradz, 1295. 9 sierp. (Bibl. ord. Krasińskich, Inw. dypl. 11) A utopsja w yk azu je identyczność z pieczęcią u Fr. Piekosińskiego, 1. c. n. 215. fig. 159.

9) Mosbach, W iadom ości, p. 31. B rześć 1295. 24 sierpnia (Geh. Staatsarchiv, w e W rocław iu). Opis dokładny u Mosbacha. Opis te‘n odpow iada zupełnie opisowi pieczęci u Fr. Piekosińskiego, 1. c, n, 215. fig. 159, autopsja dokonana pieczęci potw ierdza to zupełnie.

10) K DP II. 158. B rześć 1295. 7 września (Arch, pryw atne w Ma- łop olsce), W ed le opisu w yd aw cy p ieczęć przedstaw ia herb kujawski i m a w otoku napis zgodny z p ieczęcią opisaną przez Fr, Piekosiń­ skiego, 1, c. n. 215. fig. 159.

11) K D W P II. 758. G niezno 1295. 28 grudnia (Arch. m. Lubeki). P ieczęć przedstaw ia herb kujawski. Dokonana autopsja tej pieczęci stw ierdza identyczność jej z pieczęcią u Fr. Piekosińskiego 1. c ; n. 215. fig. 159.

12) K D W P II. 745. K rzyw in 1296. 10 marca (Geh. Staatsarchiv w e W rocław iu). Wiedle opisu w yd aw cy pieczęć z herbem kujaw ­ skim i uszkodzoną legendą. O pis ten odpow iada zupełnie opisow i pieczęci u Fr. Piekosińskiego, I. c. n. 215 fig. 159., a autopsja doko­ nana p ieczęci potw ierdza to zupełnie.

1 0 UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y S Ł A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO.

13) K D W P II, 753. Pyzdry 1296. 6 października (Bibl. ord. Za­ moyskich, nr. 57). Opis w yd aw cy odpowiada zupełnie opisowi p ie­ częci u Fr. Piekosińskiego. 1. c. n. 235. fig, 159., a autopsja dokonana p ieczęci potw ierdza to zupełnie.

14) KDP I. 87. P yzd ry 1296. 6 października (Arch. m. Krakowa Zbiory Rusieckich), Opis w yd aw cy odpowiada zupełnie opisowi pie­ częci u Fr. Piekosińskiego, 1. c. n. 215. fig, 159., a autopsja dokonana p ieczęci potwierdza to zupełnie:

15) KDP II. 163, K alisz 1297. s. d. (Arch- kap. w łocław sk iej). Pie częć bardzo zniszczona, w okruchach. J ed en w iększy fragment w y ­ kazuje szczątki półlw a ί resztkę napisu: „...adislaid... d...“ : Na podsta­ wie autopsji szczątki te można zidentyfikow ać z pieczęcią u Fr. P ie ­ kosińskiego, 1. c. n, 215. fig. 159.

16) Mosbach, W iadom ości, p. 36. B rześć 1297· 21 grudnia (Geh, Staatsarchiv wie W rocław iu). Opis w ydaw cy odpow iada zupełnie opi­ sow i pieczęci u Fr. Piekosińskiego, I. c, n, 215- fg. 159., a autopsja dokonana pieczęci potwierdza to zupełnie,

17) K D W P II. 769, Gdańsk 1298. 13 stycznia (Arch. m. Elbląga). W ed le opisu w ydaw cy pieczęć i napis legendy zgodny z pieczęcią opisaną u Fr. Piekosińskiego, 1. c. n. 215. fig. 159, a dokonana autop­ sja potwierdza to zupełnie,

18) K DW P II. 772 (cf. IV. p, 4 2 ) Poznań 1298, 26. lutego, (Arch, kap. poznań. M onasterium Obrense Nr. 13). W ed le opisu w ydaw cy w isi na pasku pergaminowym pieczęć W ład ysław a Łokietka „przedsta­ wiająca godło ziem kujaw sk.-łęczyck.-sieradzk. ; napis odłam any“.

19) K D W P II. 776.; K DP I. 88, K alisz 1298. 4 marca a) Bibl. XX. Czartoryskich, b) Zbiory hr. R yszczew skich, dziś XX R ad ziw ił­ łów w Nieborow ie). Dokonana autopsja pieczęci stw ierdza ich iden­ tyczność z p ieczęcią u Fr, Piekosińskiego, i, c, n. 215. fig. 159.

20) K D W P II, 777, K alisz 1298, 7 marca. (Bibl. XX Czarto­ ryskich). W ed le opisu w yd aw cy pieczęć z herbem kujawskim, do­ konana zaś autopsja stw ierdza jej identyczność z pieczęcią u Fr. Piekosińskiego, 1. c. n. 215, fig, 159.

21) K DW P II. 792. Kaliisz 1298, 30 sierp, do 4 września (Arch. m. Lubeki). P ieczęć na podstaw ie autopsji zgodna z pieczęcią u Pr, P ie­ kosińskiego, 1, c, n. 215, fig: 159.

22) K D W P II. 793. K alisz 1298. 30 sierpnia do 4 września (Arch, m. Lubeki), P ieczęć na podstaw ie autopsji zgodna jest z pieczęcią u Fr. Piekosińskiego 1, c. n. 215. fig. 159.

23) K D W P II. 795. Pyzdry 1298. 9 września (Arch· m, K rako­ wa, Zbiory Rusieckich), W ed le opisu w yd aw cy pieczęć z herbem

ku-i'W A G I O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO. J ].

jawskkn, dokonana zaś autopsja, stw ierdza jej identyczność z pieczę­ cią u Fr. Piekosińskiego, 1, c, n, 215.. fig, 159.

24) K DW P II. 800. K alisz 1298. 21 listopada, (Arch. m. Krakowa. Zbiory Rusieckich). W ed le opisu w yd aw cy pieczęć z herbem kujaw ­ skim- dokonana zaś autopsja stwierdza jej identyczność z pieczęcią u Fr. Piekosińskiego, 1. c, n. 215. fig. 159.

25) K D W P II, 805. G niezno 1299. 16 stycznia. (Arch. kap. gnieź­ n ieńskiej). B liżej nieopisana p ieczęć z herbem kujawskim.

26) K D W P II. 806. W arta 1299. 24 lutego. (Arch. kap. gnieźnień­ skiej, 2 orygin ały). P ieczęcie te zatarte i zniszczone, nieopisane.

27) K D W P II. 811. K alisz 1299. 15 czerw ca. (Arch. Państw ow e w Poznaniu). W ed le opisu w yd aw cy pieczęć z herbem kujawskim i legendą w zupełności zgodną z opisem pieczęci u Fr. Piekosińskie­ go, 1. c, n. 215. fig. 159, a autopsja dokonana pieczęci potw ierdza to zupełnie,

28) K D W P II. 814, Ł ęczyca 1299. 15 do 23 lipca. (Arch. kap. gnieźnieńskiej). P ieczęć z herbem kujawskim, nieopisana przez w y ­ dawcę.

29) K DW P II. 815. Ł ęczyca 1299, 19 lipca. (Arch, kap. gnieźnień­ skiej), P ieczęć zupełnie zniszczona, nieopisana przez w ydaw cę.

30) K DW P II. 821. P yzd ry 1299. 10 września (Bibłjoteka w Kur­ niku). P ieczęć z herbem kujaw skim 1).

Z zestaw ienia pow yższego 32 zachow anych oryginałów z pieczę­ ciami lub resztkam i pieczęci, można w 22 w ypadkach stw ierdzić na podstaw ie autopsji identyczność pieczęci z p ieczęcią publikowaną przez Fr. Piekosińskiego, 1. c, n. 215. fig, 159, w jednym w ypadku opis zachowanej pieczęci jest zgodny z opisem u Fr, Piekosińskiego w 5 wypadkach m ożem y stw ierdzić tylko zgodność herbu, a w 4 w y ­ padkach mamy bądź pieczęcie zniszczone i nie dające wskazówek, bądź też niedostępne dla autopsji. Czyli na 32 zachowanych pieczęci, tylko w 4 wypadkach pieczęcie uch ylają się od bezw zględnego

9 Nlie m ogąc zaw sze sam przep ro w ad zić spraw dzam pieczęci, doznałem uprzejm ej i życzliw ej pom ocy d r a A d. C hm ielą w A rchiw um , m. K rakow a, prof. W ład. Semkowicza. o sille ch o d zi o p ieczęcie przechowane w B ibliotece x x. C zarto­ ryskich, d r, K az. K aczm arczy k a w Airch. Państw ow em w Paztianiiu, dira A d. Woilffa 'k tó ry sp raw d ził pieczęcie w zbiorach w aąsraw skich i X, S t. M aternów · sikiego, k tó ry p o d ją ł się spraw dzenia pieczęci· w A rchiw um k a p . w łocław skiej. W reszcie D y rek cja Airch. Taijnego w e W ro cław iu jaik z a rz ą d y archiw ów m. L ubski i m. Elbląga* г c a łą u przejm ością i skw apłliw ością sp raw d ziły w ażne p ieczęcie swych zbiorów. P ozw ałam sobie w szystkim mym życzłłw ym Kollegom złożyć uprzejm e podziękow anie za oikazamą pomoc.

l ‘> EWAGI O PIECZĘCIACH W L A D V SL A W A ŁOK IETK A I K A ZIM IERZA W IE L K IE G O .

stwierdzenia. N a podstaw ie też p ow yższego zestaw ien ia m ożna stwierdzić z całą stanow czością i pew nością, że pieczęć, którą pod r, 1294 podaje Fr. Piekosiński, 1. c. n, 215. fig, 159, b y ła p rzy n aj­ mniej od r. 1291 używaną w kancelarji W ła d y sła w a Łokietka, M oż­ na też stw ierdzić z równą stanow czością i pewnością- że ani u zy sk a ­ nie przez Łokietka w r. 1294 k sięstw a łęczyck iego, an i w r. 1296

W ielkopolski i Pomorza, nie w p ły n ę ły na zm ianę p ieczęci: taż sam a pieczęć używana jest dalej, aż po koniec r. 1299, zatem po koniec w ładania Łokietka1).

Dla dobrego i n ależytego jednak zrozum ienia spraw y używ ania tej pieczęci, jak dla w łaściw ego interpretow ania n astęp n ie w yrażeń dokumentu umowy klęokiej, m ogą nam p osłu żyć i p ew n e w yraże­ nia dokumentów W ład ysław a Łokietka z lat 1297 do 1299, które b ę­ dą zapewnie charakterystyczne dla dyktatu jednego z p isarzy jego kancelarji. N a wyrażenia te, tyczące się p ieczęci i z nią zw iązanych zagadnień politycznych, nie zw rócono dotąd uwagi, zarów no ze stro­ ny sfragistyków, jak i historyków, zajm ujących się sp raw ą układu kłęckiego, N ie są one w reszcie obojętne i b ez w artości dla zagad ­ nień, które porusza prof. O. Balzer. W jednym z dokum entów Ł o­ kietka, d. d. Sieradz 1297. 18 listopad a2), pow iedziano w korroboracji: ,,sigillo nostro consueto fecim us com muniri“, co pow tórzono je szcze w drugim, d. d. K alisz 1298. 9 w rześn ia3), jak i w paru iiłnych p oni­ żej jeszcze cytow anych. Od początku r. 1299 wzm ianki o u żyw an ej w kancelarji pieczęci stają się liczn iejsze i d ok ład n iejsze, i w nich znajdujem y w yjaśnienie, co w ła ściw ie rozum ie kanclarja p od ..con­ suetum sigillum", i d laczego zw raca cna u w agę na używ an ie p rzez nią „consueti sigilli“. Tak naprzód w dokum encie d, d. W arta 1299, 24 lutego4), powiedziano w korroboracji: ,,Et quia sigillum adhuc regni Polonie non habemus, presens privilegium nostri sigilli, quo utimur, dari fecimus in dictorum omnium testim onium m unim ine roboratum “. Dokument ten jest zachow any w oryginale, n ie stety p ieczęć jego je st

Wy.niik mniej-szego· dochodzenia byt j-uż znamy K. S t r o n с z, у ń w к i -> m u, P om niki, 66, 67., gdzie p is z e on, że pieczęć ita „to w a rz y sz y dtypllomaifcran z liait 1296 98 i 99‘‘ iuiważa też, że p o w stała ta pieczęć w r. 12901 i że używ ał jeij „choć j-u,ż dc jego ty tu łó w przy b y w ały w d y p lo m atach ty tu ły k sięcia sand o m iersk ieg o i dziedzica królestw a poiłslkiie-go", W y n ik a stąd , że d o p iero um ieszczenie p rzez F r. PttekcKsińslde· go i A. Gumowlslkiieigo om aw ianej -pieczęci pod r. '1294 w p ro w ad ziło zam ięszan k i pozw oliło z-apommieć с rezluilitataeh b ad ań Stronozyńslkiego.

2) KDWiP III. 2036 (766a). η K D W P II, 794.

tak zatarta i zniszczona, że w ydaw ca nie m ógł podać jej opisu. Za to znany nam już dokument, posiadający stwierdzoną już przez nas pieczęć d. d, K alisz 1299, 15 czerw ca1), posiada korr oborać ję zredagowaną w następujący sposób: „Et quia nondum sigillum regni Polonie habemus, presens instrumentum sigillo aliorum ducatuum nostrorum quo adhuc utimur, in dictorum omnium testimonium,,, dari mandavimus communitum”· Tu zatem m ożem y stwierdzić, że u ży­ wana przez k ancelarję pieczęć, jest p ieczęcią „aliorum ducatuum n o ­ strorum, quo adhuc utim ur“. Inny dokument, d. d. Ł ęczyca 1292 18 — 23 lipca2), zachow any rów nież w oryginale, opatrzony pieczęcią „z godłem ziem i kujawskiej", zatem niew ątpliw ie identyczną z p ie­ częcią u Fr, Piekosińskiego 1, c. n, 215 fig, 159, pisze: „nos itaque hanc commutacionem ratam et gratam habentes perpetuo et perpe­ tualiter presenti privilegio confirmamus nostri consueti sigilli, quia nondum habemus sigillum cum tytulo omnium predictarum terrarum nostrarum eitc," To samo w reszcie pow tarza dokument d. d. Ł ę­ czyca 1299. 19 lipca3), opatrzony zniszczoną i nie dającą się zid en ty­ fikować pieczęcią.

Dokum enty te, w łączności z używ aną w kancelarji pieczęcią, w y ­ jaśniają nam, że „sigillum consuetum “ lub „quo adhuc utimur“, to jest pieczęć „aliorum ducatuum nostrorum", która nie jest opatrzo­ na „tytulo omnium predictarum terrarum nostrarum”. A lbo inaczej, jest to pieczęć opatrzona herbem kujawskim, z napisem w ym ienia­ jącym tylko K ujaw y i Sieradz, czy li znana nam pieczęć, opisana pod r, 1294 przez Fr. Piekosińskiego, 1. c. n. 215. fig. 159. D alej, powyżej cytowane dokumenty jasno i bez cienia w ątpliw ości zaznaczają, że w ładca nie posiadał dotąd pieczęci „regni Polonie", i że pieczęć ta (w przeciw ieństw ie do pieiczęci używ anej, „quo adhuc utimur”) ma być „cum ty tu lo omnium predictarum terrarum nostrarum“. P o­ nieważ w pow yższych dokumentach W ład y sła w a Łokietka nigdzie indziej, po za pieczęcią, nie b y ły wym ieniane „terre“ Łokietka jak tylko w intytulacji, zatem stylizacja ta daje do zrozumienia, · że przyszła pieczęć W ład ysław a Łokietka, „sigillum regni P olon ie”, wymieni w legendzie także w szystkie te księstwa·, które znajdują się w tytule w ład cy, zatem Polonia, Pomerania, Cuiavia, Lancicia, Siradia. Te, i o ile sądzić wolno, żadne inne. N a podstaw ie p ow yż­ szej można słusznie przypuszczać, że najpóźniej w początku r. 1299

J3 I W .U i I II PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOKIETKA I KAZIMIERZA W IELKIEGO. 33

i) K D W P II. 811. a) K D W P II, 814. 3) K D W P II. 815.

b yła zamierzona zmiana pieczęci z „sigillum consuieltum“ na „sigil­ lum regni P olon ie“' — rzecz zresztą zupełnie m ożliwa ze względów' politycznych. W skazówki pow yższe pozw alają sądzić, że w tym cza­ sie m yślał Łokietek nietylko o .sigillum regni Folonie" ale i o ko­ ronie królewskiej.

To b yła niew ątpliw ie wysoka strona polityczna, którą uzew nętrz­ niają 'powyższe, dotąd pomijane, wzm ianki dokumentów Łokietka-Prócz niej b yła tu jednak także bardziej poziom a k w est ja praktycz­ na, — zagadnienie prawne.

N iew ątpliw ie sama kancelarja Łokietka a z nią może i część

bardziej wyrobionych odbiorców dokumentów Łokietka odczu­

w a ły tę rażącą dysproporcję, jaka istniała pom iędzy pieczę­ cią w ładcy, a jego rzeczyw istym tytułem i zakresem w ła d zy terv- torjalneij. Sprzeczność tu b yła bardzo duża, wym agająca pewnych w yjaśnień, i stąd zapew ne płyną powyżej w skazane wzmianki o „con­ suetum sigillum", '.quo adhuc utimur", jako próby w ytłum aczenia i objaśnienia tego rozdźwięku, P ieczęć b y ła w owym czasie jedynym środkiem legalizow ania dokumentu, przy pom ocy której badano wia- rogodność przedkładanych dokumentów, jak i oceniano ich ważność i w artość prawną, — stąd też m ogło się rodzić uczucie niepokoju,, czy pieczęć taka, jakiej np. w tych czasach używ ała kancelarja W ła­

dysław a Łokietka, jest dostatecznem zapew nieniem wiarogodności dokumentu, o ile chodzi o przyszłość, — i czy jest w ystarczającym środkiem uw ierzytelniania zobowiązań samego księcia, o ile chodzi o teraźniejszość. M usiały istnieć w ątpliw ości prawne, czy taka p ie­ częć użyta do legalizow ania dokumentów Łokietka, 'nie zm niejszy ich siły dowodowej, — bo chociaż przy imieniu księcia, w intytulacji dokumentów, podawano w szystkie jego tytu ły prawne, i w szystkie ziem ie, nad którym i w ładał, to p ieczęć jego w ym ieniała z nich tylko dwie, i to najm niejsze. J eżeli dokument taki ty czy ł się ziemi kujaw­ skiej lub sieradzkiej, to m ożnaby przepuszczać, że i taka pieczęć mo­ głaby u jść i w ystarczyć, skoro w sk azyw ała prawa suwerenne w y ­ staw cy do tych dwu księstw, — ale jeżeli dokument odnosił się do W ielkopolski, Pomorza, Łęczycy, lub też jeżeli książę przyjm ował zobowiązania za ogół dzielnic, w jego ręku złączonych, to mogła roz­ bieżność m iędzy tytułem księcia, przedm iotem akcji prawnej i środ­ kiem uw ierzytelnienia dokumentu budzić w ątpliw ości, — pieczęć taka mogła być, i słusznie, uważana za niei całkiem dostateczną i w ystar­ czająca. Prawda, że p ieczęć książęca mogła być w m yśl teorji praw­ nej X III w., uważana za „sigillum authenticum", za p ieczęć w ierzytelną w zakresie spraw w łasnych i cudzych, ale w ątpliw ości, które m ogła bu­

1 5 Г \V AG I O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOKIETKA I KAZIMIERZA W IELKIEGO.

dzić pieczęć taka, pozostaw ały zaw sze w ątpliw ościam i, mimo że p ieczęć ta utrzym yw ała się tak długo siłą faktu w użyciu. Zwyczaj tylko jej używania w kancelarji w ygład zał jej rozdźw ięk z osobą w ystaw cy. Podzielając jednak te w ątpliw ości sama kancelarja, jak to byw ało zresztą w użyciu i zw yczaju, przez wzmianki o •.sigillum consuetum ” i t. p., starała się w yjaśn ić rozbieżność istniejącą m iędzy tytułem księcia a piastowaną przez niego pieczęcią, — starano się zaznaczyć że1 mimo niedokładności w pieczęci, dokument nią uw ierzytelniony

jest w ażny i prawomocny.

Trzeba tu jednak dodać, że jeżeli istniała, tak dla nas rażąca różnica pom iędzy tytułam i W ład ysław a Łokietka a używ aną przez jego kancelarję pieczęcią, to nie było to znów w tych czasach rze­ czą tak bardzo w yjątkow ą. B ud ziła ona, jak już rzekłem , m oże nie­ ufność w oczach tego lub owego odbiorcy, bardziej wyrobionego lub bardziej wym agającego, lecz nie można twierdzić, by pieczęć taka była w owych czasach niem ożliwą w skutek ogólniej i pow szechnej nieufności. N ajlep szy na to dowód znajdujem y w fakcie, że oma­ wiana pieczęć utrzym ała się w użyciu tak długo. W obec w zględnej jeszcze św ieżości instytucji dokumentu u nas w końcu X III w., sub­ telności prawne z powodu pieczęci trafiały się niew ątpliw ie, przy dużej jednak w yrozum iałości w sp ółczesnych dla tego rodzaju n ie­ dostatków, czy też niedopatrzeń. Bo pieczęć niedostosow ana do osoby jej w łaściciela, do jego tytułu, czy naw et imienia: jest zjaw i­ skiem dość poepolitem w X III w., i dopiero w XIV w., a przede­ wszystkiem w XV w., w idzim y w ięcej starania o w zględną zgodność pieczęci z osobą, która jej używ a. N ie mam potrzeby przytaczania tu licznych przykładów obcych, znanych z literatury, — wym ienię tu tylk o parę w ypadków ze św iata dokumentu polskiego, z zakresu pieczęci m onarszej, nie sięgając już zupełnie do pieczęci osób pry­ watnych, W iadomo, że W ład ysław Odonic p ieczętow ał siwe doku­ menty pieczęcią sw ego ojca1), że jego synow ie, w braku w łasnych pieczęci, używ ali pieczęci Odonica2), że w reszcie Przem ysł II u żyw ał

9 F t , P ii e ik o s i ń s ;k i ( P ieczęciej mir. 17. fig. 12; cf. KDWlP I. 65, 77. 9 K ÜW P I- 233., d . d, G niezno .1242, 23 m a ja : „ scrip tu ram p resentem si- gilLo p refati ducie Pofflomie W ., ajfiud (proprium tume tem poris non. halbenitles dignum duxim us roboirainidiuim. P ro m itto ego ta m e n Premiizł diux P o l omie, quod queun­ do meum proprium isiiigililulm. habuero, eandem sioriipburam... sigilllli p ro p rii m unim ine roborans... renovabo. 67. Κ. M a 1 e c z y ή s lk Ä Kiilllkia nieznanych dokum entów z X III w., Kwairitallniik hfetoryczny, t. XL. p . 193, doikiusmcnit d . d. G niezno 1243·. 24 lutego: „ E t quia sigillum no stru m a d p resen s no n habuim us silgffilo .patriis nos­ tr i presens sc rip tu m ouravim.œ com m unire''. P rz y dokum encie tyan w isi re s z tk a pieczęci W ład y sław a Odomica.

1 5 lW A G I O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOKIETKA I KAZIMIERZA WIELKIEGO.

również przez pew ien czas pieczęci swego ojca, Przem ysła P ). W ie­ my, że B olesław Pobożny, nie mając własnej pc-d ręką pieczęci, użył do uwierzytelniieinia dokumentu -pieczęci bisjkupa kujaw skiego2). G rzym isław a używ ała pieczęci sw ego zm arłego m ałżonka, Leszka B iałego, dla legalizow ania dokumentów3). B y ły tu zatem bardzo po­ w ażne rozbieżności pom iędzy wyistawcą a jego pieczęcią, rozbież­ ności nie ograniczające się tylko do tytułu, ale do imienia i osoby. J eżeli zaś zechcem y zw rócić uw agę tylko na różnice w tytule, to łatw o dojrzymy, że w szy stk ie X IV w. przedkrólew skie znane nam pieczęci W ład ysław a Łokietka, są w zasadniczej sprzeczności i roz­ bieżności zarówno z jego tytulaturą jak faktycznie sprawowaną w ła­ dzą terytorjalną4). N aw et ostatnia znana nam pieczęć Łokietka przed- królew skiego okresu5), w ym ieniając szereg księstw , pomija wśród nich W ielkopolskę, w yliczaną przecież w tytu le Łokietkow ym oci r. 1314. Jeżeli następne pieczęcie W ładysław a Łokietka i K azimierza W ielkiego w yrów nały te rozbieżności poprzednich czasów, i dopro­ w ad ziły do względnej zgodności pełnego tytu łu królew skiego z le ­ gendą pieczęci, to nie trzeba zapominać, że b yła to'zgodność względna. N ie trzeba zapominać, że z biegiem czasu w ielk a pieczęć Kazimierza W ielkiego0), z początku bardzo dokładna w w yszczególnieniu tytułów króla, okazuje w c a le poważne różnice z używ anym przez kancelarję tytułem królewskim: tytuł, odbijający prawa rzeczyw iste jak i pre­ tensje prawne monarchy, w ym ienia od czasu do czasu, w drugie j p oło­ w ie rządów Kazimierza, tytu ły dobrzyński, p łocki i mazowiecki, a pra­ w ie stale ruski,— mimo to jednak, do końca rządów K azim ierza zacho­ wano bez zm iany pieczęć, odbijającą stan prawny z r. 1333. A spoty­ kam y się z tem zjaw iskiem już w okresie bardzo wyrobionej i wysoko stojącej kancelarji królew skiej K azim ierza W ielkiego, i w czasie, kie- d y pojęcia o państw ie i w ła d zy b y ły już poważniej ugruntowane. Nie- dziwm y się przeto, że niedokładności, i to nieraz bardzo duże, zdarzały się w XIII w., jeżeli chodzi o pieczęć. Jak już wspomniałem,

niedo-4) S. K r z y ż a n o w s k i , D yp lo m y i kancelarja P rzem yśla U (odbitka), p. 34; ci. K D W P I. 430, 451, 485 , 494 . 536, 542, 544, Ul. 356.8. 358.9.

2) K D W P I. 444. d. d. Inow rocław 1271, 31 paźdiz. „ E t quod sigillo proprio ca rn i imus, sigillo,., e.piiscopi W iladislaviensis u » sum us",

s) F r, P i e k o s i ń s k i . Pieczęcie, η. 57. fig 48.

4) cf. M. G u m o w s k i , P ieczęcie ) p 7, pieczęcie c, d, e, f, g; ct. S t. K ę ­ t r z y ń s k i , O królestw ie w ielkopolskiem , p. 14 uw, 6.

5) F r. P i e k o s i ń s k i . Pieczęcie, n. 306. fig, 200.

i ) F r. P i e k o s i ń s k i , Pieczęcie, n, 377. fig. 251, n, 378, fig. 252.

] 7 UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOKIETKA I KAZIMIERZA WIELKIEGO.

kładności takie m usiały być już w końcu X III w. uważane za niepra­ widłow ości, skoro kancelarja Łokietkowa czuła się zobowiązaną w swych wypracowaniach zwracać od czasu do czasu uwagę na roz- dźwięk, panujący m iędzy w ładcą i jego tytułem , a używ aną przez niego pieczęcią. A le najjaśniejsze tłum aczenie dać jednak m usiała kancelarja pod przymusem, w dokumencie klęckim, na żądanie czeskie.

W św ietle pow yższych faktów i uw ag nie będzie zapew ne już tru- dnem wyrozum ieć w łaściw e znaczenie tych ustępów układu klęckiego, które mówią o pieczęci. U stęp y te brzmią- „patentes littera s... sub du­ cali novo nostro sigillo· habente titulum terrarum ipsarum... dabimus dicto regi” ; „...que in predictis nostris litteriis, quas ipsi regi daturi sumus sub predicto sigillo nostro ducali, continebuntur expressa..·;'1 v-.que de ipsis predictis nostris litteris, sub dicto ducali nostro sigillo dicto regi per nos dandis, expressa fuerunt”. W reszcie korrobo,racja tego dokumentu wyrażona została jak następuje: ,,Ιη cuius rei testi­ monium et cautelam presentes fieri iussim us antiquo sigillo nostro,

quo usi sumus et utimur, com munitas1)".

Nie m oże teraz ulegać najm niejszej w ątpliw ości, że owo „antiquum sigillum” dokumientü klęckiego odpowiada zupełnie wyrażeniu po­ przednich dokumentów Łokietka- że jest jednoznaczne z „consuetum sigillum", i że jest to dobrze nam już znana pieczęć W ład ysław a Ło­ kietka, stwierdzona nieprzerwanie w użyciu kancelarji od r. 1291 do 1299. Ta w ła śn ie pieczęć jest p ieczęcią „quo usi sumus et utimur". J e ­ żeli jest m owa w układzie klęckim. że Łokietek w ystaw i W acław ow i II. nowe dokumenty „sub ducali novo ncstro sigiło- habente titulum terra­ rum ipsarum", to frazes ten odpow iada zupełnie i w całości się po­ krywa z wyrażeniam i innych w spółczesnych, bo z tego sam ego 1299 r.

*) K D W P II. 818. I. S u s t a. D vë knihy, I. 301 (cy tu ję iza ipiroi. 0·, B a l - c z e m Króles two polskie, I, 434 uw. 2) tw ierdzi, jakoby d okum ent klęckt byt zredagow any w k an celarji czełakiiej. P rzypuszczenie to w y d aje md się b a n k o w ą tp li­ we, — pow yżej cytow ane -zwroty, ty czą ce się pieczęci w dokum encie układ u klęckiego, ta k -puzyponDnają imine w-spółczasine dokum enty W ład y sław a Łokietka ci, K D W P II. 8C6, 8-11, 814, 815, — że n ależy go uw ażać raczej z>a p ro d u k t d y k ­ tatu kamcel-airj-i Ł okietkew ej, zapew ne noitjnjusza D om inika, A le uw ażam -za rzecz oie tylko bardzo praw dopodobną, ale logicznie konieczną, że koncept u k ład u klęchie go izos-tał p rzejrzan y , a może ć. popersuwiony pnzez kamee lam ję drugiej stromy, k ró la czeskiego. T ru d n o mi osądzić, ozy zb ad an ie dyktait-u kamceikuryjinego kance- bairjd Ł okietka i W acław a IIpozw oinlo-by w ydobyć -z dziis-icijszegO telks-tu to co n a ­ pisano w kancelarjiii poll-skiej, i co ew entualnie dod an o w kamce-larjd czec-ldej. W k ażd y m mazie pow yżej cytow ane w yrażenia, uw ażam za p o ch o d zące z kam- celamjü p o lsk iej, d y k ta tu kamcelarjli Łoikieitika lubo nie w ą tp ię że zos.taiły one w stawione pod naeiskim czeskiego konitira-henita.

P r z e g l ą d H i s t o r y z u j · T . V I I I .

1 8 UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W I E L K I E G O . ] g

pochodzących, dokumentów W ład ysław a Łokietka, np. „quia nondum habemus sigillum cum tytulo omnium predictarum terrarum nostra­ rum“. Co znaczy te zdanie, w yjaśn iłem już pow yżej. N ie istniała przeto w ątpliw ość, czy pieczęć używ ana przez W ładysław a Łokietka, i użyta dla uw ierzytelnienia układu klęckiego. nie uw łacza w czem kol- w iek W acław ow i, albo czy nie godzi w prawa króla czeskiego, — pie­ częć kujaw sko-sieradzka niczem nie obrażała W acław a II. N ic to, by pieczęć ta w yrażała za dużo, jej w adą b yło to tylko, że wyrażała za mało. Bo rodziła się ze strony czeskiego kontrahenta najpow ażniej­ sza w ątpliw ość, czy doniosłe i w ielkiej wagi polityczno-orajwnej zobo­ w iązania, które zaciągał Łokietek, mogą być dostatecznie uw ierzytel­ nione pieczęcią, która w ym ieniała, z pośród pięciu przez niego posia­ danych dzielnic, dwa tylko księtw a, i to najm niejsze. Łokietek przyjm ow ał zobowiązania sw e imieniem w szystkich ziem, nad którymi panował, a interesem króla czeskiego b yło, b y dokument, wystaw iony przez Łokietka w K lęce, ni© przedstaw iał pod żadnym w zględem naj­ m niejszej w ątpliw ości. D la tego też, pom iędzy warunkami znalazło się zastrzeżenie. że pieczęć użyta p rzy dokumencie klęckim, jest to „anti­ quum sigillum, quo usi sumus et utimur", i że Łokietek zobowiązuje się w ystaw ić now y dokument, pod nową pieczęcią książęcą, „habenti tytulum teirrarum ipsarum”, t· j. z w ym ienieniem tych w szystkich ziem, nad którymi w ład a Łokietek, a które wym ienia intytulacja tegoż do­ kumentu1). N ie ma tu już mowy, jak to w id zieliśm y w poprzednich

‘1 Z lite r a tu r y obcej pragnę t u .podać in teresu jący p rz y k ła d , p rz e d s ta w ia ją ­ cy pew ne analog je ze s p ra w ą piecizęoi u k ła d u kląćkiego. Cytuije go W . E w a t d, S ieg elku n d e (G. v. B e l o v u. F. M e i a e c k e H andbuch der m ittela lt. u. neuer G eschichte, A bt. IV ), p . 74, uw. 7, p . 110 uw. 1 — z a N . d e V a i l ' l y E lém ents de paléographie, II p. 21. D nia 7 kw ietnia, 1,247. Raijimnmd T rancaveJ, yiJcehraibia de B ésiers, b y ł zm uszony zrzec etę sw ych p o sia d ło śc i .na rzecz Ludw ika IX· P rzy dokum encie rezygnacyjnym zaw ieszono pieczęć Raijmonća, k tó re j d o tąd używni, z daw nym jego ty tu łe m . To jed n ak nie było w y starczaj ącern, W p arę miesięcy później m usiał w ystaw ić R ajm oud królow i now y dokum ent, w k tó ry m pomfe|sz- czono zw ro t n a stę p u ją c y : „In quorum om nium testim onium e i p erp etu am firm i­ tatem p resen tes .posibnas ffiittereis sćlgiiMo ooteitro, quo u teb am u r quando dóoebamur viceoolmes B iteris, пес нон e t novo sigillo n o stro faoimjus sigillari. Quibus sigillatis pred ictio n promum sigilllum cum c o n tra sigillo, quo tum similffiter utebam ur, feci ■ mus causari e t fran g i to ta lite r, in presenoioi sepedioti domini n o stri itiegis a d ma ioreim uecuntiltatem ommium suipradiiolorum" . T u w idocznie uznano daw ny diaku- monit, o p atrzo n y p ieczęcią z daw nym ty tu łe m z a n ied o stateczn ą gw arancję, — w y ­ staw iono w ięc nioiwyi jprzyctzem stan a pieozlęć m iała św iadczyć p ro preterito, pow a zaś odzwienciiadłala w spółczesny s ta n rzeczy.

2g UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I ΚΑΖΙΜΙΕΚΖΑ W IELKIEGO.

dokumentach Łokietka, o „sigillum regni Polonie ‘, a tylko o „sigillum ducale", — tak jak w intytulacji układu klęckiego nie ma już tytułu „dux regni Polonie", ale są to zagadnienia, bardzo w ażne i interesujące, tyczące się historji politycznej polsko-czeskiej tych czasów.

W idzim y z pow yższego rozbioru, że omawiana pieczęć W ładysław a Łokietka nie mogła pow stać prędzej, jak po 30 w rześnia 1288 r„ t. j. po śmierci Leszka Czarnego, i że najpóźniej w r . 12911) b yła już w u ży­ ciu. Mimo w szelkie zm iany w tery tor jalnem w ładaniu Łokietka w cią­ gu lat następnych, mimo zm iany bardzo poważne i głębokie w jego tytule, p ieczęć ta ma zastosow anie w tego księcia kancelarji aż do sa­ m ego końca 1299 r. Ostatni znany nam z autopsji jej egzem plarz wisi przy dokumencie d. d. K alisz 1299, 15 czerw ca2), ale niew ątpliw ie i do­ kum enty późniejsze, ostatni z 10 w rześnia t. r.3), opatrzone pieczęcią z godłem kujawskim, noszą tę samą pieczęć. J e s t to tem bardziej p e­ wne, gdyż jak zobaczym y to dalej, ta sama pieczęć m iała zastosow anie jeszcze dużo później, w r. 1306. M amy praw o sądzić, że w początkach r. 1299 zam yślano o zmianie tej pieczęci na nową pieczęć „regni Po­ lonie”, — zm ianę na -,sigillum ducale" obiecyw ał W ła d y sła w Łokie­ tek Wiacławowi czeskiem u układem klęckim.

P ieczęć przez nas omówiona jest w yjątkow o pięknym okazem. P o­ równując ją z 'innymi w spółczesnym i pieczęciam i książęcym i polskimi, np. Leszka Czarnego czy Przem yśla I I 1). trzeba przyznać jej w yższość. J e st wykonana starannie, z pewną dozą artystyczności, co bije w oczy przy porównaniu z grubą robotą tam tych pieczęci. N ie sądzę, by ustę­ pow ała dużo wielkiej pieczęci królewskiej P rzem yśla5), M ożna by z te ­ go stanu rzeczy w ysnuć wniosek, że w owych czasach ani w Krakowie ani w Poznaniu nie było dostatecznie wyrobionych rzem ieślników, zd o l­ nych do wykonania artystycznej pieczęci monarszej. N ie b yło ich więc niew ątpliw ie ani w Brześciu ani w Sieradzu, tak iż przypuszczać należy, że omawiana pieczęć jest zapew ne dziełem zagranicznego rytownika może: z pobliskich ziem Zakonu, Z Brześcia b yło nie daleko do Torunia. Tam zapew ne Łokietek, jak i inni książęta kujaw scy zam awiali sw e pieczęcie.. A rtystyczną jest pieczęć P rzem ysła kujawskiego, mniej piękną, ale lep szą od przeciętnej, jest pieczęć Leszka kujawskiego, jak

!) K DP I. Ж η К D W P. II. 811. s) K D W P. II. 814, 821.

4) F .r. P i e -к o s i ń s k i , P ie 'zecie, n. 165, fi.g. 129; n, il82) îiig. l'40, n. 201. fig. 152, n. 205. fig. 153.

2 0 UW AGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A Ł O K IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO . 2O

innych książąt tej linii1). Zapewne i on,e nie na Kujawach lecz w po- blizkich ziemiach zakonnych b yły wykonane.

Czy w okresia tym do końca r. 1299 istniała jeszcze jaka inna p ie ­ częć, obok wykazanej powyżej, oto jeszcze jedno pytanie. które się nasuwa. „Consuetum sigillum" czyli pieczęć publikowana u Fr- Pie- kosińskiego, 1. c. n. 215. fig. 159, ma, jak w idzieliśm y, tak powszechne zastosow anie, że spotykam y się na całej tej przestrzeni czasu z wy- łącznem używ aniem tej tylko pieczęci, żadnej innej. Jeżeli jednak istn iała obok niej jakaś jeszcze pieczęć W ład ysław a Łokietka, to mu­ siała być nadzwyczaj rzadko używ aną przez kamcelarję, skoro nie do­ chow ał się ani jeden egzem plarz odmienny od omawianej pieczęci2) , Ma­ m y prawo sądzić, że ta pieczęć, którą kancelarja Łokietkowa powszech­ nie pieczętow ała dokumenty, b yła uważana za piieozęć główną, „sigillum maius". Takie w yrażenie rzeczyw iście spotykam y raz w dokumentach tego czasu W ładysław a Łokietka· mianowicie w dokumencie d. d, P y ­ zdry 1298, 15 m aja3), przechowanym w kopji, gdzie w korroboracji po­ wiedziano: „presens scriptum nostri maioris sigilli munimine fecimus ro­ borari". W yrażenie takie m ogłoby jednak także w skazyw ać na istn ie­ nie „sigillum m inus“. Czy przypuszczenie takie ma za sobą coś bar­ dziej realnego, trudno powiedzieć. — pozytyw nej z teigo okresu nie

posiadam y wskazówki, prócz antytezy sigillum maius i sigillum minus. Za to w okresie następnym , w r. 1305 i 1306, spotkam y się z pewnym śladem , że m oże rzeczyw iście istniało już obok omawianej pieczęci, także sigillum mimus.

F r. P i e k o s i ń s k i , Pieczecie, r . 226, Mg. 167, η. 233, fig. 169 η. 275. f'ig. 19.1, η. 313, fig. 205. J eszcze w XV w., w r. 1469, k a p itu ła wä'oetawsika pragnąc zam ów ić pfecizęć, s z u k a z ło tn ik a nie u siebie lecz w T oruniu, cf. AC. 1 1204.

*) K D P. 88. dokum ent Władysław;·. Ł okietka d. d. Kaitiisz 1298. 4 m arca, daw niej u Rzyszczewslkilcih, ipiosiada, w ed le opisu w ydaw cy, pieczęć z godłem k u jaw - skiem i napisem : „S, W ladisdai D... Lanciicie... uavie e t Siiradiie". Fołoglrlaf ja tegoż dokum entu, z n a jd u ją c a się w G abinecie n a u k pom ocniczych U niw ersytetu J a g ie llo ń ­ skiego, -wykazuje, j.ak t o łaskaw ie sp raw d ził p ra ł. dir. W ładysław Sem.kowi.cz, tę sam ą pieozęćJ k tó rą stw ierdziliśm y p rz y mi mych d o k u m en tach tego o kresu W ła d y ­ sław a Ł okietka. O pis zate m K D P I. 88. jest b łędny, a podejrzenie, n asu w ające się na jego podlstarwiie, że Ikancelàrja dysponow ała jeszcze jednym tłokiem , o d F r. P i e i k o s i ń s k i e g o , 1. c. u. 215, .159, odm iennym , zo staje drogą autops-ji usunięte.

2 1 UWAGI O PIECZĘCIACH W Ł A D Y SŁ A W A ŁOK IETK A I KAZIMIERZA W IELKIEGO. _{2 1}

II.

P i e c z ę c i e W ł a d y s ł a w a Ł o k i e t k a p r z e d r. 1 3 2 0.

■ Przechodzę obecnie do rozpatrzenia pieczęci następnego okresu, oid r. 1305 do 1320, od restauracji do koronacji W ła d ysław a Łokietka. J eżeli poprzednio zbadany okres, ostatni dziesiątek lat XIII w. jest w cale bogaty w dokumenty, jeżeli z czasu czterech lat pierw szych rzą­ dów wielkopolskich W ład ysław a Łokietka przechow ało się średnio rocznie 18 dokumentów tego w ładcy, z tego poważna ilość w orygina­ łach i z zachowanym i pieczęciam i, to trzeba zaznaczyć, że okres na­ stępn y jeist ubogi i w dokumenty i tem w ięcej w pieczęcie. Od r. 1305 do 1333 średnia roczna dokumentów wynosi tylko 9 na dwa lata, z te ­ go jest nieznaczna ilość oryginałów, a mniej jeszcze takich, które mogą się pochw alić zachowanymi pieczęciam i. Zasób zatem zabytków sfra- gistycznych jest bardzo niewielki, a jeżeli do tego dodam y fakt. że dopiero koronacja Łokietka w r, 1320 u sta liła używ anie pieczęci, że przed r. 1320 pieczęcie zm ieniają się często, zrozum iem y łatw o i za­ mieszanie, jakie, panuje na polu oceny p ieczęci Łokietkow ych tego okre­ su, i trudności, jakie się spotyka, by znane nam p ieczęcie ściśle określić i chronologicznie uszeregować. J est to zatem okres p ełen w ątpliw ości, niepewności i niejasności, których n ik ły m aterjał, którym rozporządza­ my, nie jest w stanie rozśw ietlić. W każdym razie jest to okres p ełen niespodzianek, i nie jest w ykluczone że nowe odkrycia mogą zaw ierać również niespodzianki.

Do rzędu niespodzianek zaliczyć n ależy też zaraz dwie pierw sze pie­ częcie W ład ysław a Łokietka. Przy dokumencie Łokietka d. d. B y- szewo, 1306, 1— 6 grudnia1), wisi, jak w ykazuje autopsja, znana nam debrze p ieczęć sieradzko-kujaw ska W ład y sła w a Łokietka, z la t 1291 do 1299, Fr. Piekosiński, I. c. n. 215, fig. 159. W ynika z tego, że w la­ tach początkowych restauracji używ ał Łokietek w dalszym ciągu da­ wnej pieczęci, nie zm ieniając je.j na nową. Rozbieżność, jaką zao­ bserw ow aliśm y poprzednio m iędzy tytułem księcia i jego p ieczęcią trwa dalej, w tych, tak przecież zmienionych, warunkach. W idocznie, że pieczęć ta przetrw ała burzę r. 1300 i wygnanie Łokietka, p rzech o­ wana bądź przez księcia, bądź przez kogoś z jego kancelarji. W pa­ rę dni po pow yższym dokumencie w ystaw ić m iała kancelarja dokument dla katedry w łocław skiej, d. d, Gdańsk, 1306, 17 grudnia2],

Doku-1) K D W P. II, 906 (KDP. II, 194). Stw ierdził to las,karmie dir. К, K a c z m a rc z y k d y rek to r A rchiw um Państw ow ego w Poznaimiu.