3 5 6
S to su n ek P iu sa IX do w y d a rzeń p o lsk ich zo sta ł u ję ty c o k o lw ie k jed n ostron n ie. P o sta w a d y p lo m a cji r o sy jsk ie j w o b ec in te r w e n c ji m o ca rstw , są d zą c z op ra co w a n ia R e w u n i e n k o w a , b y ła m n iej zd ecyd ow an a, n iż w y sz ło to w sk ró to w y m u jęciu om a w ia n ej k siążk i.
T om ik zo sta ł zaop atrzon y w 2 m a p y . N a p ierw szej (s. 10) zazn aczon o g ra n ice a d m in istr a c y jn ie oraz k o le je żelazn e. N a d ru giej oznaczono m ie jsc a p o ty czek sto czo n ych w K r ó le stw ie i w ok ręgu b ia ło sto ck im . Z dobi k sią żk ę 5 rep ro d u k cji z G rott g era i 8 fo to g ra fii czo ło w y ch działaczy p o w sta n ia . Z d jęcie n a s. 59 n ie p rzed sta w ia pogrzebu 5 p o leg ły ch , a pogrzeb a rcy b isk u p a F ija łk o w sk ie g o . P o g rzeb 5 p o leg ły ch na w id o czn y m tu od cin k u P la cu S a sk ieg o sz e d ł w o d w ro tn y m k ieru n k u .
D rob n e u w a g i n in ie jsz e m o g ą przydać się au to ro w i w w y p a d k u p o n o w n eg o w y d a n ia . W o góln ości k sią żk a sp r a w ia na c z y te ln ik u p o lsk im sy m p a ty c z n e w ra żen ie i m oże odegrać p o ży teczn ą ro lę zapoznając p u b liczn ość ra d zieck ą z p ro b lem a ty k ą .polskich w a lk n a ro d o w o w y zw o leń czy ch .
S te fa n K ie n ie w ic z
К o y à с s E ndre, A z 1863. é v i le n g y e l f e lk e lé s é s a m a g y a r e m i- grâciô. „T ô rtén elm i S zem te” 1960, nr 2— 3, s. 241— 280.
B o r o d o v c â k V ik tor, O h la s p o ls k é h o p o v s ta n ia ro k u 1863 na S lo v e n s k u . S lo v e n s k i p o lo n o fïli a s p o lu p râ c a d e m o k r a tic k ÿ c h sil R a k û s k a v b o ji p r o ti p e tr o h r a d s k é m u a b s o lu tiz m u , S lo v e n s k â A k ad ém ia V ied, B r a tis la v a 1960, s. 198, nlb. 2.
Z a słu żo n y w ę g ie r sk i s la w ista -h isto r y k , z n a w ca n a szy ch d z ie jó w i litera tu r y , ■o k tó ry ch n a p isa ł ju ż szereg p o w a żn y ch prac, p rof. A nd rzej К o v â c s o głosi! na lam ach g łó w n e g o organ u h is to r y k ó w n a W ęgrzech , ta m te jsz e g o „C zasopism a H i sto ry czn eg o ”, w a r to śc io w y p rzy czy n ek d o d z ie jó w sto su n k ó w m ięd zy n a szy m i n aro d am i w X I X w . J e st to o m ó w ie n ie w sp ó łp ra cy m ię d z y p o lsk im i czy n n ik a m i po w sta ń c z y m i a em ig r a c ją w ę g ie r sk ą , gru p u ją cą s ię w o k ó ł K o s su th a i K la p k i — co p ra w d a w ła ś n ie w te d y , w la ta ch 60 rozb itą n a d w a obozy, k ie r o w a n e p rzez n ie ch ętn y ch so b ie ty ch d w u p rzy w ó d có w r e w o lu c ji 1848/9 r. T em at ten n ie sta ł się je s z c z e p rzed m iotem m o n o g ra ficzn eg o o p racow an ia, p oru szali go je d y n ie w r a m ach szerszy ch u jęć h isto ry cy w ę g ie r sc y , A. D i v é k y i I. L u k i n i c h , u nas zaś J. D ą b r o w s k i , J. J a r z ę b o w s k i 1, A. L e w a k i W. R u d z k a .
A u tor p rzejrza ł o d n o śn e m a te r ia ły a rch iw a ln e w B u d a p eszcie i K ra k o w ie oraz ■wykorzystał b o g a tą lite r a tu r ę w szereg u języ k ó w , p rzed e w sz y stk im w ęg iersk ą , p o lsk ą i n iem ieck ą , d alej czesk ą, fra n cu sk ą itd . N a tej p o d sta w ie p o w sta ł bardzo bo g a ty w treść i dobrze sk o n str u o w a n y p rzeg lą d teg o c ie k a w e g o za gad n ien ia, da ją cy o c z y w iśc ie o w ie le w ię c e j, niż z w ię z łe u ję c ia p o p rzed n io w y m ie n io n y c h a u to ró w , k tórzy zresztą nie zw ra ca li u w agi n a lite r a tu r ę w in n y ch języ k a ch sło w ia ń
skich.
U z y sk u je m y w ię c sz c z e g ó ło w y opis z a b ie g ó w K o ssu th a w 1863 r. d la sk ło n ien ia rządu p o w sta ń czeg o , b y w y s tą p ił r ó w n ie ż p r z e c iw A u strii, co p rzyw ód ca w ę g ie r sk i za m ierza ł sk o m b in o w a ć z ró w n o le g ły m i d zia ła n ia m i n a te r e n ie w ło sk im . K ossu th o fe r o w a ł stro n ie p o lsk iej w y s ta w ie n ie L eg io n u W ęgiersk iego, o fia r o w y w a ł broń itd. J ed n a k że k o n se r w a ty w n e k ie r o w n ic tw o p ie r w sz e g o ok resu p o w sta n ia , z w ła szcza zaś
i M a ło z n a n y p r z y c z y n e k J . J a r z ę b o w s k i e g o , Węgierska p o lityka T ra u g u tta (Na podstawie zn a n ych i n iezn a n ych d o k u m en tó w), w y s z e d ł n a j p i e r w w t y g o d n i k u „ P r o s t o z m o s t u ' w r . 1938, n r 55— 56, p o c z y m w 1939 r. J a k o b r o s z u r a . W a a to s ć p r z e d s t a w i a j ą t a m t y l k o d o k u m e n t y .
R E C E N Z JE
g łó w n y p r z e d sta w ic ie l d y p lo m a ty c z n y za g ra n icą , k s. W ła d y sła w C zartoryski, od-, r zu ca li t ę k o n cep cję. L icząc b o w ie m n a p o p a rcie m o ca rstw zach od n ich , sp odziew ali, się ró w n ież, ż e i A u stria d o nich s ię p rzy łą cz y w a k cji n acisk u n a R osję. D op iero ту d ru giej p o ło w ie 1863 r, w o b ec coraz riiep rzych yln iejszej w sto su n k u do P olak ów , p o lity k i W ied n ia z a in tereso w a n o się b liżej m o ż liw o śc ią z w ią za n ia się z r e w o lu c y jn ą em ig ra cją w ę g ie r sk ą , c a łk o w icie zaś p o d ją ł tę m y śl, o b ją w szy k ie r o w n ic tw o p o w sta n iem , T ra u g u tt. S ta ło s ię to n a p r z e ło m ie 1863 i 1864 r., r ó w n o le g le do podjęcia- p e w n y c h bard ziej zd ecy d o w a n y ch a k c ji w sto su n k u do C zech ów i S ło w ia n p o łu d n io w y c h oraz w z m o ż e n ia d z ia ła ln o ś c i. n a te r e n ie w ło sk im . O sta teczn y m e fe k te m tej p o lity k i b y ł u k ła d o w sp ó łp r a c y p o d p isa n y p rzez J. O rd egę i J. K la p k ę 8 m a rca 1864 r.
G łó w n y ciężar g a tu n k o w y p racy K o v â csa le ż y w p r z e d sta w ie n iu w y s iłk ó w p o d ejm o w a n y ch w 1864 r. d la sk o o r d y n o w a n ia d z ia ła ln o śc i r e w o lu c jo n istó w p o l sk ich , w ę g ie r sk ic h , czesk ich , ch o rw a ck ich i w ło s k ic h 2. Z e str o n y w ę g ie r sk ie j w y stę p o w a li tu p rzed e w sz y stk im K la p k a , T iirr i F r ig y e sy , rep r e z e n ta n c i b ard ziej b o jo w e g o sk rzy d ła em ig ra cji (sam i zresztą w s z y sc y p rzecież w o jsk o w i), p odczas gdy K o ssu th p o z o sta w a ł b ard ziej w cien iu . B y ło to zro zu m ia łe ta k że d la teg o , że je ś li w c ią g a ło się d o ak cji ró w n ie ż narod y sło w ia ń sk ie w A u strii, to n a leża ło pam iętać» że ich p r z e d sta w ic ie le m u s ie li od n osić s ię do K o ssu th a z n ieu fn o ścią , p rzez p a m ię ć o jeg o p ogląd ach w 1848 r., podczas g d y K la p k a n ie m ia ł ta k ich ob ciążeń . P r z y p om n ieć trzeb a, że stro n a p olsk a, za w iera ją c ó w w y ż e j w sp o m n ia n y u k ład , siln ie u ję ła s ię za C h orw atam i, S ło w a k a m i itd., u zy sk u ją c od W ęgrów od p o w ied n ie u s tę p stw a d la ty c h n arod ów , id ą ce aż do u zn a n ia p ra w a C h o rw a tó w n a w e t do c a ł k o w ite j n ieza leżn o ści. M o m en t ten n ie z o sta ł zresztą dotych czas, n a le ż y c ie ocen ion y p rzez h is to r y k ó w ty ch n a ro d ó w sło w ia ń sk ich .
D o p iero d z ię k i sz c z e g ó ło w e m u w sp a rciu naszych w ia d o m o śc i o sto su n k a c h p o w sta ń czy ch z W ęgram i p rzez lic z n e c y ta ty z a r c h iw a lió w b u d a p eszteń sk ich (g łó w n ie k o resp o n d en cji K o ssu th a i K la p k i, w ty m ta k że np. lis t ó w W ła d y sła w a M ick ie wicza)' za g a d n ie n ie to r y su je s ię w y r a ź n ie i tu le ż y p rzed e w sz y stk im z a słu g a k o v â c s a , ż e p o w a ż n ie t e n a sze w ia d o m o ści w zb o g a cił. D a n e, k tó re d otąd z a w d z ię cza liśm y L e w a k o w i i J a rzęb o w sk iem u , u zy sk a ły tera z r ó w n o le g łe n a ś w ie tle n ie ód d ru giej stro n y z a in te r e so w a n e j. Z a sa d n iczy ch zm ia n w n a szej o c e n ie w y p a d k ó w praca ta w p r a w d z ie n ie p rzy n o si, a le d op iero ona p o zw a la całość za g a d n ien ia poznać w e w sz y stk ic h ju ż n ie m a l szczeg ó ła ch . In n a, ju ż przed k ilk u la t y w y d a n a k siążka L. L u k â s c a o w ię g ie r sk ic h ru ch a ch r e w o lu c y jn y c h la t 50 i 60 3 n ie z a w iera ła w 'zasad zie żad n ych p o lo n ik ó w , n a to m ia st ro zp ra w k a K o v â csa p rzy n o si p ow ażn y Wkład ze stro n y h isto rio g ra fii w ę g ie r sk ie j do d ziejó w r. 1863.
W zasad n iczej o c e n ie p o lity k i zagran iczn ej p o w sta n ia h isto ry k w ę g ie r s k i p rzy j m u je p o g lą d y o b e c n ie u n as p a n u ją ce p o w o łu ją c s ię n a K i e n i e w i c z a i K o -
b e r d o w ą ; w y k o r z y sta ł ró w n ie ż m ój z w ię z ły w stę p do k o resp o n d en cji d y p lo m a tyczn ej ' M iłk o w sk ieg o .
U ta k d ob rego z n a w cy sp r a w p o lsk ich , ja k im je s t K ovâcs, zn a leźć m ożn a p arę ty lk o d robnych u sterek . Tak w ię c np. na s. 269 w śró d w y lic z o n y c h n o w y ch w y s ła n n ik ó w rządu p o w sta ń czeg o z k oń ca 1863 i początk u 1864 w y m ie n io n y je s t a g en t 2 O s p r a w i e t e j p is a ł u n a s g łó w n ie A. L e w a k w e W s tę p ie d o t . I p u b l i k a c j i d o k u m e n t ó w d y p lo m a ty c z n y c h p o w s t a n i a s ty c z n io w e g o ; o a s p e k c ie s ł o w i a ń s k i m n a d t o z o b . w s t ę p d o m o je g o w y d a n i a d o k u m e n t ó w m i s j i M a łk o w sk ie g o , „ Z e s z y ty N a u k o w e U J “ , n r 7 , 1956. W r . 1963 w y jd z ie m ó j d a l s z y p iz y c z y ra e k (w p u b l i k a c j i s p e c j a l n e j p a z y g o to w y w a n e j n a V M iędzynarodowy Z j a z d e ia w l s tó w ) p t . R ew olucyjna współpraca Słow ian zachodnich i południow ych w r. 1863(4.
s L . L u к à с s . Magyar függetlenségi és aïkotm ànyos m ozgałm ak 1849- 1861', B u d a p e s z t 1955 ( g łó w n ie p o l i t y k a w e w n ę t r z n a ) .
13
358 R E C E N Z JE
w P rad ze S z t e j n ik a 4 o ty le n ie ś c iśle , ż e d z ia ła ł on ju ż w c z e śn ie j, od sa m eg o po czątk u p o w sta n ia i w s z e d ł je d y n ie d o sia tk i zreo rg a n izo w a n ej p rzez P r z y b y lsk ie g o słu ż b y d y p lo m a ty c z n e j. C y to w a n y w p rzyp . 56 n a s. 274 lis t d o p łk F rig y e sy e g o z 10 gru d n ia 1863, o c z y w iśc ie n ie je s t lis te m sa m eg o R ząd u N a ro d o w eg o (N e m z e ti K o r m â n y ), le c z lis te m k o m isa rza R . N . w R u m u n ii M. M ro zo w ick ieg o (jest to ty lk o la p s u s ca la m i, g d y ż w sa m y m te k ś c ie au tor p isz e o p ełn o m o cn ik u R . N .: m e g b iz o tt) T u dod ać w a rto , że b y ło b y s ię a u to ro w i p rzy d a ło z a z n a jo m ien ie s ię z o b szern iej szym o m ó w ie n ie m d z ia ła ln o śc i F r ig y e sy e g o w R u m u n ii i je g o k o n ta k tó w z P o la k a m i — w p racy r u m u ń sk ie g o h isto r y k a p o lo n isty Ch. D u z i n c h e v i c i a „C uza- V o d a ęi r e v o lu |ia p o lo n a d in 1863” (B u k a reszt 1935, s. 83 n). S ą d zić trzeb a , że autor p r z ecen ia r o lę cz e sk ie g o r e w o lu c jo n isty F rića, j e ś li chodzi o je g o ja k iś tw órczy u d z ia ł p rzy m isji M iłk o w sk ieg o d o S e r b ii; c zy n i to pod w p ły w e m w y w o d ó w p isz ą cego w ty m d u ch u c zesk ieg o h isto ry k a V. Z aćka. k tó ry w ła śn ie jed n a k n ie znał ogłoszon ych p rzeze m n ie m a te r ia łó w o w ej m isji* .
*
S ło w a c k a m o n o g ra fia B o r o d o v ô â k a je s t w p e w n y m sto p n iu — ja k k o l w ie k zn a czn ie o b sz e r n ie jsz a tr e śc io w o — u z u p e łn ie n ie m ro zp ra w y K o v â csa , m ia n o w ic ie od stro n y w e w n ę tr z n e j teren u w ę g ie r sk ie g o . P o n ie w a ż S ło w a c ja sta n o w iła w o w y m c za sie część W ęgier, au tor ro zp ra w y m u s ia ł w zn a czn y m sto p n iu op rzeć s ię ró w n ie ż n a w ę g ie r sk im m a te r ia le a rch iw a ln y m i o m a w ia ć sto su n k i p a n u ją ce w ty m k raju , g łó w n ą u w a g ę zw ra ca ją c o c z y w iśc ie n a k w e s tie sło w a c k ie .
Z n an a ju ż od d a w n a czesk a praca Z a ć k a o sto su n k u C zech ów d o p o w sta n ia sty c z n io w e g o o tr z y m a ła o b ecn ie sw ój sło w a c k i o d p o w ied n ik . Z g ó ry trzeb a za zn a czyć, że p o d ty tu ł k sią ż k i za p o w ia d a w ię c e j, niż w n iej z n a jd u jem y : o ty c h m ię d z y n a ro d o w y ch p o w ią za n ia ch p ro p o lsk ich autor d ał w g ru n cie rzeczy b ardzo n ie w ie le Już je d n o z p o czą tk o w y ch tw ie r d z e ń (w e W stęp ie), m ó w ią c e , że o d a n ej sp ra w ie d otąd w o g ó le n ie p isa n o — n ie je s t ca łk iem ścisłe, a lb o w ie m w sw o im c z a sie d o tk n ą ł te g o tem atu , choć ty lk o bardzo zw ię ź le , Wł. S e m k o w i c z (pracy jeg o BorodovCâk n ie z n a ) e. O czy w iście sp e c ja ln a m on ografia, k tó r ą te n sło w a c k i autcr nam d aje, m o że p rzy n ieść sporo n ow ego.
A u to r n a jp ie r w o g ó ln ie in fo r m u je c z y te ln ik a sło w a c k ie g o o p o w sta n iu sty c z n io w y m , o p iera ją c się n a n a jn o w szej lite r a tu r z e p o lsk iej i ro sy jsk ie j. In fo rm a cje te n a ogół są p o p ra w n e, n ie k ie d y jed n a k n ie śc isłe , np. tw ierd zen ie, że A u stria jak ob y z a ję ła w o b e c p o w sta n ia sta n o w isk o n eu tra ln e (s. 21), co o c z y w iśc ie je s t n iezg o d n e z fa k tem n e g a ty w n e g o sto su n k u W ied n ia do sp r a w y p o lsk iej ju ż od p o ło w y 1863, a cóż d o p iero w 1864 r.
N ie śc isło ś c i i la p s u só w je s t w ię c e j. T ak w ię c w ro zd zia le II p t, .N arod ow o w y z w o le ń c z a w a lk a n a ro d ó w A u str ii w o b ec p o w sta n ia p o lsk ieg o ” — ju ż sam ty tu ł o b ie c u je w ię c e j zn a czn ie, n iż autor d a je, g d y ż k sią żk a o g ra n icza s ię w zasadzie d o teren u W ęgier i p rzed e w sz y stk im S ło w a c ji. A le in fo rm a cje w ła ś n ie z te g o t e ren u , op arte n a n iezn a n y ch d otąd a rch iw a lia ch , są is to tn ie ciekaw ie i cen n e. G dyby au tor og ra n iczy ł s ię do n ich , za m ia st z a k reśla ć so b ie zb y t szero k ie ram y, k sią żk a n ic b y n a ty m n ie str a c iła . S ą różn e n iep o ro zu m ien ia , np. w p r z y p isie 83 n a s. 45 autor, p o w o łu ją c s ię na A . L e w a k a w stę p d o I tom u „ P o lsk iej d zia ła ln o ści d y p lo
i O n i m n a j w i ę c e j w d a w n i e j s z e j p r a c y c z e s k ie g o b a d a c z a t e j клуевШ : V . Z i c e k , OhUu polskćho povstâni т. 1863 v Cechach, R r a h a 1935.
5 O t y m s z c z e g ó le m ó w ię o b s z e r n i e j w p o z y c j i, k t ó r a w y jd z ie w r . 1963 (a o b . p r z y p . 3).
t W П t o m i e p r a c y z b io r o w e j p t . Słowacja i Słowacy, K raik ó w 1938, n a в. 235—в: p u b l i k a c j ę t ę n a u k a s ł o w a c k a J a k o ś p o m ija .
359
m a ty czn ej w 1863/4 г.”, w y w o d z i, że ja k o b y M iłk o w sk i m iat działać „na p o łu d n io w ej S ło w a c c z y ź n ie ”, co B orodovC âk p ro stu je, że ch od zi tu z a p ew n e o S ło w ia ń szczyzn ę. Otóż L ew a k w ła śn ie p is z e o S ło w ia ń sz c z y ź n ie (s. X X X II), a n ie o S ło w a c czyźn ie, w ię c c y ta t b łęd n y , a sp r o sto w a n ie zb y teczn e. N ie zn ając mojiego w y d a n ia d o k u m en tó w m isji b elg ra d zk iej M iłk o w sk ieg o , B orod ovcâk , w op arciu o w a r to ś c io w e zresztą stu d iu m Z śćk a 7, z n a c z n ie p r z e c e n ia r o lę F rića w zw ią zk u z tą sp raw ą. .B y ło b y o c z y w iśc ie r ó w n ie ż pożytecznie u w z g lę d n ie n ie d zien n ik a ch o rw a ck ieg o r e - .w o lu c jo n isty K v a tern ik a , k tó r y je s t n iezb ęd n y m źró d łem d la tej sp r a w y . P od ob n ie a lu zje d o rzek o m y ch „ a n ty sło w ia ń sk ic h p o su n ię ć ”, k tó r y c h ja k o b y m ie li s ię P o la c y • dop u ścić n a W ęgrzech w 1848/9 r. (s. 52 n), p o d a n e bez ja k ie g o ś p rzy p isu w y ja ś n ia
jącego, są n ie fo r tu n n e i b łę d n e i św ia d c z ą o n iezn a jo m o ści o d n o śn ej p o lsk iej li t e ra tu ry , c a łą t ę s p r a w ę sz c z e g ó ło w o w y ja śn ia ją c e j 8. N a to m ia st to w sz y stk o , co autor p od aje n a p o d sta w ie w ę g ie r sk ic h i. sło w a c k ic h a r c h iw a lió w i p ra sy , p osiad a znaczną w a r to ść . B a rd zo cen n e je s t np. o b szern e o m ó w ie n ie a n ty d em o k ra ty czn eg o i w ob ec teg o p rzeciw n eg o p o w sta n iu p o lsk iem u sta n o w isk a p ra w icy sło w a c k ie j z obozu J. M. H urbana.
Ś c iera n ie s ię p o g lą d ó w w sp o łe c z e ń stw ie sło w a ck im w zw ią zk u z p o w sta n iem p o lsk im i w sto su n k u do p o w sta n ia p r z e d sta w ia III rozd ział k sią żk i, w p racy tej n a jciek a w szy . J e s t on n ie m a l w ca ło ści op a rty n a m a teria ła ch p ra so w y ch z teg o ok resu . Z n a jd u jem y tu m . in. ob szern e d an e o sąd ach zn an ych ó w c z e sn y c h p isarzy sło w a ck ich : J. P a lśr ik a , L. K u b â n ieg o , J. Z â b o rsk ieg o i J. V ik to r in a 0. Jak się ■okazuje, p o w sta n ie p o lsk ie p rzy czy n iło s ię do sk r y sta liz o w a n ia w sp o łe c z e ń stw ie sło w a ck im obozu o d em o k ra ty czn ej o rien ta cji sło w ia ń sk ie j, p rze c iw sta w ia ją c e j się rea k cy jn em u ru so filsk ie m u p a n sla w izm o w i.
K o ń co w y rozd ział, r ó w n ie ż b ard zo c ie k a w y , p rzed sta w ia sz c zeg ó ło w o fa k ty a k ty w n e g o p o p a rcia d la p o w sta n ia p o ls k ie g o z e str o n y S ło w a k ó w w różn ych fo r m ach. P rzed e w s z y stk im w ch o d zi tu w g rę u d zia ł o so b isty gru p y o ch o tn ik ó w s ło w a ck ich , ja k np. J. B . B e lla i J. L e h o tsk ÿ (p isa ł o n ich ju ż S em k o w icz) i in n ych . B o ro d o v câ k z n a la z ł k ilk a cie k a w y c h d o k u m en tó w , n a w e t fo to g r a fię B e lli w m u n d u rze p o w sta ń czy m , d o ta r ł do in te r e su ją c y c h w sp o m n ień (m. in. o b itw ie pod G ro ch o w isk a m i).
D o d a n y n a k o ń cu k sią ż k i w y k a z lite r a tu r y z a w ie r a tro ch ę n ieścisło ści i la p s u - só w . N p. p rzy poz. 8: „J. V . F rić v d o p isech a d e n ic ic h ” (1955) b ra k u je n a zw isk a w y d a w c y K . C v e j n a ; p rzy poz. 27, tj. cyt. a r ty k u le L ew a k a , n ie m a w zm ia n k i, ż e ch od zi tu o w s tę p do I to m u w y d a w n ic tw a k o r esp o n d en cji d y p lo m a ty czn ej R ządu N arod ow ego; p rzy roz. 13 „ J a rzęb o w sk i” (!) t y t u ł n ie p e łn y i b rak in fo rm a cji, że rzecz ta w y s z ła w „ P ro sto z m o s tu ” w 1938 r.
N ie m n ie j, m im o o w y c h u ste r e k , stw ie r d z ić trzeb a , że m a m y tu d o c z y n ie n ia z p o zy cją c ie k a w ą i m a ją c ą s w o ją w a r to ść . N ie p o tr z e b n ie a u to r z a k r e ślił k sią ż c e w p o d ty tu le sz e r o k ie ra m y m ięd zy n a ro d o w e: g d y b y o g ra n iczy ł s ię d o te r e n u S ło w a cji i W ęgier, rzecz b y ła b y b a rd ziej z w a rta , a za p o w ied zia n eg o szerszeg o tła w ła ś c iw ie n ie zn a jd u jem y . N a to m ia st ja k o p rzy czy n ek d o h isto r ii sto su n k ó w p o ls k o -sło w a c k ic h k sią żk a za słu g u je n a u w a g ę.
H e n r y k B a to w s k i ’ C h o d z i t u o n o w s z ą p iracę Z & с к a , B evo lu cn i spoluprace cesko-polska v sedesatych leleeh X I X st,, w t o m i e p t . C esko-polsky s b o m ik vedeckych prąci, I , E r a h a 1955.
8 A u t o r w i n i e n z n a ć p r a c e F e l d m a n a 1 R u s s j a n a , a ziw laszo za o d p o w ie d n i r o z d z ia ł m o n o g r a f i i H a n d e l s m a n a o C z a r t o r y s k i m .
