Impulsywność - definicje, teorie, modele

Review

© 2009 Instytut Psychiatrii i Neurologii

Impulsywnoœæ uwa¿ana jest za objaw licznych zaburzeñ psychicznych i wymienia siê j¹ w kryteriach diagnostycz-nych wielu jednostek chorobowych. Obecnoœæ tej cechy stanowi niezwykle wa¿ny czynnik ryzyka rozwoju uzale¿-nienia od substancji psychoaktywnych, a tak¿e wyst¹pienia próby samobójczej. Impulsywnoœæ jest tak¿e wymieniana jako przyczyna zachowañ agresywnych, uwa¿a siê j¹ za istotn¹ cechê osobowoœci dyssocjalnej, czêsto rozpoznawa-nej u osób uzale¿nionych, dopuszczaj¹cych siê przestêpstw i umieszczanych w zak³adach karnych [1, 2].

Impulsywnoœæ uwzglêdniana jest w kategoriach diagno-stycznych najnowszych systemów klasyfikacyjnych, jednak znaczenie tej cechy jako wa¿nego elementu osobowoœci dostrzeg³ ju¿ w staro¿ytnoœci w II wieku przed nasz¹ er¹ Claudius Galenus (znany jako Galen) [3], który w swojej typologii osobowoœci wyodrêbni³ rodzaje temperamentów ze wzglêdu na iloœæ jednego z czterech, opisywanych przez Hipokratesa soków. Jedn¹ z cech ró¿nicuj¹cych poszcze-gólne typy charakterologiczne by³a w³aœnie impulsywnoœæ. Z kolei pracuj¹cy na pocz¹tku XVIII wieku Matthias Bernard Braun [3] w swoim sk³adaj¹cym siê z 14 rzeŸb studium temperamentów i zaburzeñ psychicznych znalaz³ równie¿ miejsce dla pracy przedstawiaj¹cej impulsywnoœæ.

Cykl Brauna jest uwa¿any za jedno z najwiêkszych dzie³ barokowej rzeŸby w Europie Œrodkowej, a prace wykonane zosta³y na terenie kompleksu szpitalnego, w którym próbo-wano leczyæ choroby psychiczne za pomoc¹ metod, które dzisiaj zaliczylibyœmy do medycyny alternatywnej. POJÊCIE IMPULSYWNOŒCI

Chocia¿ impulsywnoœæ uwa¿ana jest za objaw licznych zaburzeñ psychicznych i wymienia siê j¹ w kryteriach dia-gnostycznych wielu jednostek chorobowych [4, 5], nie ma jednoznacznej, powszechnie akceptowanej jej definicji [1]. Cechê tê mo¿na jednak¿e rozpatrywaæ równie¿ jako element osobowoœci prawid³owo funkcjonuj¹cych osób, u których nie stwierdza siê zaburzeñ sfery psychicznej [6].

DEFINICJE IMPULSYWNOŒCI

W teorii osobowoœci Eysencka impulsywnoœæ definio-wana jest jako cecha okreœlaj¹ca sta³¹ sk³onnoœæ do po-dejmowania ryzyka, dzia³añ niezaplanowanych, szybkiego

ImpulsywnoϾ Рdefinicje, teorie, modele

Impulsiveness – definitions, theories, models ANDRZEJ JAKUBCZYK1, 2_{, MARCIN WOJNAR}1, 2, 3

1. Katedra i Klinika Psychiatryczna Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2. Szpital Nowowiejski w Warszawie

3. University of Michigan, Department of Psychiatry, Ann Arbor, MI, USA STRESZCZENIE

Cel. Impulsywnoœæ uwa¿ana jest za objaw wielu zaburzeñ psychicznych, jednak nie ma jednoznacznej, powszechnie akceptowanej jej definicji. W artykule zaprezentowano ró¿ne teorie i modele dotycz¹ce impulsywnoœci.

Pogl¹dy. Opisano próby stworzenia jednolitej, uniwersalnej definicji oraz trudnoœci wynikaj¹ce ze z³o¿onoœci konstruktu impulsyw-noœci. Przedstawiono koncepcjê impulsywnoœci behawioralnej i poznawczej, funkcjonalnej i dysfunkcjonalnej. Omówiono zaburzenia psychiczne zwi¹zane z wysokim poziomem impulsywnoœci, zaprezentowano koncepcjê impulsywnoœci jako stanu chwilowego, przemijaj¹-cego. W odniesieniu do ró¿nych modeli psychologicznych omówiono zagadnienie impulsywnoœci jako sta³ej cechy osobowoœci oraz zapre-zentowano metody pomiaru nasilenia tej cechy.

Wnioski. Nieskutecznoœæ prób jednoznacznego zdefiniowania impulsywnoœci oraz fakt, ¿e elementy tego zjawiska obecne s¹ w wielu obszarach psychopatologii t³umaczyæ mo¿na wielowymiarowoœci¹ i z³o¿onoœci¹ konstruktu impulsywnoœci.

SUMMARY

Objectives: Although impulsiveness (or impulsivity) is considered to be an important symptom of many psychiatric disorders, it lacks a univocal and commonly accepted definition. The article presents different theories and models of impulsivity.

Background. Attempts at producing a consistent and universal definition of impulsivity, as well as difficulties resulting from complexity of the phenomenon are described. The concepts of behavioural and cognitive, functional and dysfunctional impulsivity are outlined. Moreover, psychia-tric disorders associated with high levels of impulsivity and the idea of transient, state-related impulsiveness are discussed. The issue of impulsivity as a stable personality trait is analyzed in terms of various psychological models, and methods to measure impulsiveness are briefly presented. Conclusions. The failure to produce a univocal definition of impulsiveness along with the fact that elements of this phenomenon are present in so many areas of psychopathology may be explained by heterogeneity and complexity of the construct.

S³owa kluczowe: impulsywnoœæ poznawcza / impulsywnoœæ behawioralna / osobowoœæ Key words: cognitive impulsivity / behavioural impulsivity / personality

podejmowania decyzji [7]. Daruna i Barnes [8] mówi¹ o wy-stêpowaniu zachowañ nieprzemyœlanych, przedwczesnych, nadmiernie ryzykownych i nieadekwatnych do sytuacji. Inne definicje impulsywnoœci zwracaj¹ uwagê na niezdolnoœæ do odroczenia gratyfikacji, lub opisuj¹ impulsywnoœæ jako prze-ciwieñstwo opanowania czy samokontroli [9].

Wed³ug Moellera i wsp. [1] impulsywnoœæ nale¿y uznaæ za konstrukt wielowymiarowy, okreœlaj¹cy predyspozycjê do szybkich, niezaplanowanych reakcji w odpowiedzi na bodŸ-ce zewnêtrzne i wewnêtrzne bez zwracania uwagi na poten-cjalne negatywne konsekwencje tych zachowañ. Moeller i wsp. podkreœlaj¹, ¿e dzia³anie impulsywne podejmowane jest zbyt szybko, aby prawid³owo oceniæ jego konsekwen-cje. Jest to dzia³anie podejmowane bez oceny sytuacji i bez oceny konsekwencji – niejako poza œwiadomoœci¹ czy te¿ odruchowo [1, 10]. Tak¿e Eysenck [11] podkreœla ró¿nice pomiêdzy impulsywnoœci¹ (impulsiveness) a ryzykanctwem (venturesomeness), za nieod³¹czny element ryzykanctwa uznaj¹c œwiadomoœæ podejmowanych dzia³añ. Behawioralna manifestacja powy¿szych cech mo¿e byæ jednak bardzo po-dobna [12]. W œwietle powy¿szych definicji trafne wydaje siê zdanie Loewensteina, który pisa³, ¿e impulsywnoœæ to zagubione ogniwo pomiêdzy wiedz¹ a dzia³aniem („lost chain between knowledge and action”) [13]. W odniesieniu do zachowañ typowych dla populacji ogólnej, osobê impul-sywn¹ definiowano jako podejmuj¹c¹ dzia³ania po krótszym zastanowieniu ni¿ inne jednostki dysponuj¹ce tak¹ sam¹ wiedz¹ i mo¿liwoœciami intelektualnymi [14].

IMPULSYWNOŒÆ JAKO CHWILOWY STAN Brunner i Hen (1997) wyodrêbniaj¹ impulsywne zacho-wanie i impulsywnoœæ jako cechê osobowoœci [15]. Wybór natychmiastowej, ale mniejszej przyjemnoœci i rezygnacja z du¿ej, odroczonej nagrody niekoniecznie wynika z nie-zdolnoœci do opóŸniania gratyfikacji. Przyczyn¹ tego typu zachowania, które nazwiemy impulsywnym, mo¿e byæ na przyk³ad niezdolnoœæ do trafnej oceny wartoœci propono-wanych nagród [14]. Niektóre modele opieraj¹ siê na za³o-¿eniu, ¿e wysoki poziom impulsywnoœci mo¿e byæ zarówno sta³¹ cech¹ osobowoœci, jak i chwilowym stanem emocjo-nalnym, wystêpuj¹cym w przebiegu zespo³u maniakalnego, jako nastêpstwo silnego stresu lub nadu¿ywania substancji psychoaktywnych [10]. Pod³o¿em zachowañ impulsywnych w tym rozumieniu by³oby chwilowe zaburzenie funkcjono-wania oœrodków odpowiedzialnych za analizê odpowiedzi na bodziec zewnêtrzny.

UNIWERSALNA DEFINICJA IMPULSYWNOŒCI W poszukiwaniu uniwersalnej, ³¹cz¹cej ró¿ne modele, definicji impulsywnoœci Moeller i wsp. [1] wyodrêbnili kil-ka czynników, które wed³ug nich powinny zostaæ uwzglêd-nione w ka¿dej ogólnej koncepcji impulsywnoœci. Wœród tych czynników wymienili: 1) ma³¹ wra¿liwoœæ na mo¿liwe negatywne konsekwencje w³asnych zachowañ, 2) gwa³tow-ne, niezaplanowane reakcje, rozpoczynaj¹ce siê przed zakoñ-czeniem analizy bodŸca zewnêtrznego, oraz 3) nieuwzglêd-nianie d³ugoterminowych konsekwencji dzia³añ.

PSYCHOLOGICZNE MODELE IMPULSYWNOŒCI Wœród psychologicznych modeli impulsywnoœci najwa¿-niejsze znaczenie przypisuje siê hierarchicznej teorii Hansa Eysencka, który zaproponowa³ ekstrawersjê i neurotyzm jako dwie g³ówne cechy osobowoœci („superczynniki”), w sk³ad których wchodziæ mia³y bardziej specyficzne struktury [16]. Na przeciwleg³ych biegunach dwóch osi osobowoœci znalaz³y siê ekstrawersja i introwersja, oraz neurotycznoœæ i emocjonalna stabilnoœæ. W teorii Eysencka podkreœla siê znaczenie równowagi pomiêdzy hamuj¹c¹ funkcj¹ oœrod-ków korowych, a wzbudzeniami pochodz¹cymi ze wstêpuj¹-cego uk³adu siateczkowatego (ekstrawersja) oraz z uk³adu limbicznego (neurotyzm).

W pierwotnej wersji teorii Eysencka impulsywnoœæ defi-niowana by³a jako element ekstrawersji [16], jednak w po-prawionej wersji modelu [17], w której wprowadzono trzeci wymiar osobowoœci – psychotycznoœæ, impulsywnoœæ zali-czono w³aœnie do tego wymiaru. Umiejscowienie impul-sywnoœci w tym schemacie pozostawa³o jednak z³o¿one, poniewa¿ obecnoœæ tej cechy korelowa³a dodatnio z wy-sokim poziomem nie tylko psychotycznoœci, ale równie¿ neurotyzmu i ekstrawersji [11].

Zmagania Hansa Eysencka z odpowiednim umiejscowie-niem impulsywnoœci w jego modelu s¹ tylko przyk³adem i dowodem na ogromne trudnoœci z jednoznacznym zdefinio-waniem i opisaniem tej cechy. W wielu modelach impul-sywnoœæ nie jest zaliczana do g³ównych kategorii struktury osobowoœci, ale podobnie jak u Eysencka jest kombinacj¹ cech zaliczanych do ró¿nych wymiarów [6]. W psychobiolo-gicznej koncepcji osobowoœci Cloningera zak³ada siê istnie-nie czterech wymiarów temperamentu: poszukiwania no-woœci (novelty seeking), unikania szkody (harm avoidance), zale¿noœci od nagrody (reward dependence) oraz wytrwa-³oœci (persistence) [18]. Impulsywnoœæ jest cech¹ nie tylko nie mieszcz¹c¹ siê w ¿adnym z wy¿ej wymienionych wy-miarów, ale wrêcz obejmuj¹c¹ wszystkie cztery. Osoba impulsywna charakteryzuje siê wysokim poziomem poszu-kiwania nowoœci, niskim poziomem unikania szkody i zale¿-noœci od nagrody, oraz niskim poziomem wytrwa³oœci [19].

Z kolei w piêcioczynnikowym modelu osobowoœci Costy i McRae definiuj¹cym 5 domen, które reprezentuj¹ obszern¹ taksonomiê osobowoœci (neurotycznoœæ, ekstra-wersja, otwartoœæ, sumiennoœæ oraz ugodowoœæ) impulsyw-noœæ jest wyrazem ma³ej sumiennoœci i równoczeœnie wy-sokiego poziomu neurotyzmu [20]. W regulacyjnej teorii temperamentu Jana Strelaua szczególne znaczenie przypi-suje siê aspektom czasowym i energetycznym osobowoœci. Wra¿liwoœæ sensoryczna, reaktywnoœæ emocjonalna, wytrzy-ma³oœæ i aktywnoœæ s¹ w tym ujêciu wyk³adnikami funkcji energetycznych, natomiast ¿wawoœæ i perseweratywnoœæ okreœlaj¹ funkcje czasowe. Tak¿e w tym ujêciu trudno za-kwalifikowaæ impulsywnoœæ do jednej kategorii. W tym modelu osobê impulsywn¹ charakteryzuje przede wszyst-kim du¿a ¿wawoœæ oraz aktywnoœæ [21].

Inne podejœcie przedstawi³ Gray, który zmodyfikowa³ koncepcjê Eysencka i uzna³, ¿e impulsywnoœæ (i lêk) s¹ pod-stawowymi cechami temperamentu i to za ich pomoc¹ nale-¿y opisywaæ inne cechy, a nie odwrotnie [22]. Wed³ug Graya ekstrawertyk charakteryzuje siê niskim lêkiem oraz du¿¹ impulsywnoœci¹, introwertyk wysokim lêkiem oraz nisk¹

impulsywnoœci¹. Z kolei neurotyk: du¿ym lêkiem i impul-sywnoœci¹, natomiast osoba stabilna emocjonalnie niskim poziomem lêku i równie¿ nisk¹ impulsywnoœci¹. W kon-cepcji Graya za poziom impulsywnoœci odpowiada aktyw-noœæ nerwowych szlaków odpowiedzialnych za poszuki-wanie przyjemnych bodŸców (BAS – behavioral approach system), natomiast za poziom lêku – aktywnoœæ szlaków odpowiedzialnych za unikanie nieprzyjemnoœci (BIS – be-havioral inhibition system) [22]. Warto podkreœliæ, ¿e pier-wotnym celem stworzenia popularnej dziœ Skali impulsyw-noœci Barratta by³o oddzielenie impulsywimpulsyw-noœci od objawów lêku [23]. Jednoczeœnie opisany przez Kagana styl poznaw-czy refleksyjnoœæ-impulsywnoœæ zak³ada zwi¹zek przy-czynowo-skutkowy pomiêdzy lêkiem a impulsywnoœci¹. Wed³ug Kagana wystêpuj¹cy w sytuacji rozwi¹zywania problemu lêk mo¿e przejawiaæ siê reakcj¹ impulsywn¹. W tym modelu podkreœla siê fakt, ¿e u osób impulsywnych zani¿ona jest samoocena [24].

W swojej redukcjonistycznej teorii poszukiwania doz-nañ Zuckerman wykazywa³ z kolei, ¿e ludzie zasadniczo ró¿ni¹ siê pod wzglêdem zapotrzebowania na stymulacjê, a wszystkie inne cechy s¹ wtórne do tej nadrzêdnej [25]. Zapotrzebowanie na stymulacjê Zuckerman okreœli³ termi-nem poszukiwania doznañ (sensation seeking). Analiza tej teorii pozwoli³a jednak¿e na stwierdzenie, ¿e poszukiwanie doznañ jest konstruktem podobnym do modelu impulsyw-noœci w teoriach Eysencka i Clonigera [26].

PODEJŒCIE BEHAWIORALNE

W kontekœcie eksperymentów behawioralnych przyjmu-je siê, ¿e osoby impulsywne wybieraj¹ mniejsz¹, ale natych-miastow¹ nagrodê przedk³adaj¹c j¹ nad wiêksz¹, odroczon¹ gratyfikacjê [27]. Problem percepcji czasu w odniesieniu do impulsywnoœci wydaje siê wa¿ny w kontekœcie pytania, czy nieodpowiednie dostosowanie akcji do bodŸca jest jed-nym z elementów impulsywnoœci [6], czy te¿ jest to przyczy-na zachowania, które opisywane jest jako impulsywne [15]. Arce i wsp. postuluj¹, aby zaburzenie percepcji czasu uznaæ za czynnik wywo³uj¹cy zachowanie impulsywne (precipita-ting factor) natomiast zachowanie agresywne za konsekwen-cjê impulsywnoœci [14]. Wed³ug tego podejœcia zachowa-nia impulsywne i agresywne nie s¹ elementem tego samego konstruktu, choæ mog¹ stanowiæ swojego rodzaju kontinuum [28, 29]. Próba wyraŸnego rozdzielenia tych dwóch elemen-tów stanowi wa¿ny punkt Karolinskiego kwestionariusza osobowoœci (Karolinska Scale of Personality) [30].

Ho i wsp. [31] w swojej definicji impulsywnoœci podkreœ-laj¹ tak¿e znaczenie stosunku do kary. Osoba impulsywna wybiera wiêc ma³¹, szybko osi¹galn¹ nagrodê, a du¿¹, odro-czon¹ karê przedk³ada nad wiele drobnych natychmiasto-wych nieprzyjemnoœci. Brak kary by³by, w tym przypadku, swoistym rodzajem nagrody. W eksperymentalnych mode-lach impulsywnoœci podkreœla siê powtarzalnoœæ zachowañ mimo faktu, ¿e s¹ one karane lub nie s¹ nagradzane [32]. PODEJŒCIE POZNAWCZE

W ujêciu poznawczym zwraca siê uwagê na wystêpuj¹-cy u osób impulsywnych brak umiejêtnoœci planowania oraz przewidywania konsekwencji w³asnych zachowañ.

Podkreœla siê rolê pamiêci operacyjnej oraz funkcji uwagi dla czêstoœci wystêpowania zachowañ impulsywnych [14]. Pacjenci z trudnoœciami w koncentracji uwagi [33] oraz z mniej sprawn¹ pamiêci¹ operacyjn¹ [34] charakteryzuj¹ siê wiêksz¹ sk³onnoœci¹ do zachowañ impulsywnych. Trud-noœci w koncentracji uwagi oraz s³abo rozwiniêta pamiêæ operacyjna mog¹ powodowaæ trudnoœci w analizie dostêp-nych informacji i planowaniu dalszego postêpowania.

Z perspektywy uwarunkowañ rozwojowych impulsyw-noœæ uwa¿a siê za wyuczone w œrodowisku rodzinnym za-chowanie, którego celem jest szybkie osi¹ganie gratyfikacji [35]. Wyniki przeprowadzonych badañ prowadz¹ do wnio-sku, ¿e w œrodowisku szkolnym dziecko uczy siê planowaæ i ukierunkowywaæ uwagê na przysz³oœæ [36]. Wysoki poziom impulsywnoœci wi¹¿e siê u dzieci z tendencj¹ do zachowañ ryzykownych [37], przy czym taki wzorzec zachowañ jest zazwyczaj bardzo podobny u rodziców i dzieci [38]. IMPULSYWNOŒÆ BEHAWIORALNA

A IMPULSYWNOή POZNAWCZA

W literaturze z ostatnich lat autorzy wyró¿niaj¹ impul-sywnoœæ motoryczn¹ (behawioraln¹) i poznawcz¹ [6, 14, 39, 40]. Ta pierwsza jest zazwyczaj badana na modelach zwierzêcych i jest równoznaczna ze zdolnoœci¹, czy te¿ nie-zdolnoœci¹ do zahamowania odpowiedzi na bodziec. Impul-sywnoœæ poznawcz¹ definiuje siê jako niezdolnoœæ do pra-wid³owej oceny konsekwencji teraŸniejszych i przysz³ych wydarzeñ i dzia³añ [41]. Tym m.in. nale¿a³oby t³umaczyæ wspomniane powy¿ej powtarzanie zachowañ, które s¹ ka-rane oraz brak umiejêtnoœci odroczenia gratyfikacji. Moeller i wsp. [1] podkreœlaj¹ spo³eczny kontekst tego wymiaru impulsywnoœci zwracaj¹c uwagê, ¿e osoba impulsywna nie jest w stanie przewidzieæ konsekwencji w³asnych dzia³añ nie tylko dla samej siebie, lecz tak¿e dla otoczenia .

W kontekœcie impulsywnoœci behawioralnej mo¿na mówiæ o impulsywnym dzia³aniu (impulsive action), nato-miast w przypadku impulsywnoœci poznawczej – o impul-sywnej decyzji (impulsive choice) [42].

NEGATYWNE I POZYTYWNE ASPEKTY IMPULSYWNOŒCI

Amerykañskie Towarzystwo Psychiatryczne [5] definiu-je impulsywnoœæ w klasyfikacji DSM-IV jako niezdolnoœæ do kontrolowania pojawiaj¹cej siê chêci podjêcia dzia³ania, które jest szkodliwe dla danej jednostki lub innych osób. Warto zwróciæ uwagê, ¿e ta definicja ogranicza siê do zacho-wañ negatywnych i patologicznych, stawiaj¹c w³aœciwie znak równoœci pomiêdzy zachowaniem impulsywnym i agre-sywnym [14]. Na przeciwleg³ym biegunie znalaz³aby siê bar-dziej pozytywna w swym wydŸwiêku koncepcja Dickmana [43], który obok impulsywnoœci dysfunkcjonalnej opisa³ tzw. impulsywnoœæ funkcjonaln¹, przejawiaj¹c¹ siê szybkim, zdecydowanym podejmowaniem decyzji i korzystaniem z nadarzaj¹cych siê mo¿liwoœci. Wed³ug Dickmana w nie-których sytuacjach ¿yciowych wysoki poziom impulsyw-noœci mo¿e byæ czynnikiem korzystnym. W przypadku bar-dzo prostych zadañ szybka reakcja nie zwiêksza praktycznie iloœci b³êdów [44], a gdy wyznaczony czas na decyzje jest bardzo krótki, osoby bardziej impulsywne reaguj¹ z wiêksz¹

precyzj¹ [45]. Odnosz¹c siê do oceny zachowañ impulsyw-nych nie sposób pomin¹æ kontekstów kulturowych. I tak podró¿uj¹cego po terytorium Kaukazu przedstawiciela kul-tury zachodnioeuropejskiej z pewnoœci¹ zdziwi i zaniepo-koi wyryte w kamieniu przy drodze w Giumry w Czeczenii zdanie: „nie bêdzie bohaterem ten, kto myœli o konsekwen-cjach” [46]. Daruna i Barnes [8] zwracaj¹ jednak uwagê, ¿e gdy zachowanie impulsywne przynosi pozytywne konse-kwencje, jest raczej uznawane za wynik œmia³oœci, odwagi czy spontanicznoœci, a nie impulsywnoœci.

MODEL IMPULSYWNEGO DZIA£ANIA

Podsumowaniem powy¿szych teoretycznych rozwa¿añ mo¿e byæ skonstruowanie modelu sytuacji, w której podej-mowana jest decyzja. Wed³ug stworzonego przez Evendena modelu [6], informacja otrzymywana z danego otoczenia podlega analizie trwaj¹cej od 0,2 do 0,5 sekundy, przebie-gaj¹cej poza œwiadomoœci¹. Potem nastêpuje akt dzia³ania. Wed³ug Evendena impulsywnoœæ mo¿e wp³ywaæ na po-dejmowanie decyzji na 3 etapach opisywanego procesu, co najlepiej bezpoœrednio przeanalizowaæ na konkretnym, prostym przyk³adzie eksperymentu ze szczurem. Zwierzê uczone jest, ¿e zielony sygna³ œwietlny oznacza zbli¿aj¹c¹ siê porê posi³ku, natomiast sygna³ czerwony zwi¹zany jest z kar¹, która nastêpuje jeœli szczur zareaguje tak, jak na sygna³ zielony (pobiegnie do drzwi, gdzie dostarczany jest pokarm). Osobnik impulsywny, pomimo powtarzaj¹cych siê kar, bêdzie wielokrotnie reagowa³ na sygna³ czerwo-ny. Wed³ug teorii Evendena mo¿e byæ to spowodowane: 1) dzia³aniem przed dokonaniem analizy informacji z oto-czenia (jaki jest kolor zapalonego œwiat³a?), 2) dzia³aniem przed dokonaniem analizy potencjalnych konsekwencji (co siê stanie, je¿eli pobiegnê do drzwi?). Impulsywnoœæ mo¿e równie¿ spowodowaæ impulsywny „akt dzia³ania”, który obejmuje: k³opoty z wykonaniem instrukcji, trudnoœæ w czekaniu na swoj¹ kolejkê, przeszkadzanie innym itp. Wg Evendena te 3 etapy impulsywnego zachowania s¹ prawdopodobnie zwi¹zane z funkcjonowaniem ró¿nych oœrodków w mózgu i z aktywnoœci¹ ró¿nych substancji neuroprzekaŸnikowych [6].

IMPULSYWNOŒÆ JAKO OBJAW ZABURZEÑ PSYCHICZNYCH

Chocia¿ impulsywnoœæ mo¿e byæ cech¹ osobowoœci pra-wid³owo funkcjonuj¹cej jednostki, wydaje siê, ¿e czêœciej wystêpuje u osób z ró¿nego rodzaju zaburzeniami psychicz-nymi [1]. Przede wszystkim nale¿y zwróciæ uwagê na te zaburzenia, które zwi¹zane s¹ z brakiem kontroli zachowañ, a wiêc cech¹ bêd¹c¹ istot¹ impulsywnoœci. W tym rozu-mieniu impulsywnoœæ by³aby wskaŸnikiem, czy te¿ bezpo-œrednim odzwierciedleniem upoœledzonej kontroli behawio-ralnej. Zaburzenia psychiczne, takie jak niektóre zaburzenia osobowoœci, zespó³ maniakalny, zespó³ nadpobudliwoœci psychoruchowej czy uzale¿nienie od substancji psycho-aktywnych mo¿na by wiêc (pamiêtaj¹c o innych istotnych objawach tych zaburzeñ) w pewnym sensie uznaæ za ró¿ne manifestacje impulsywnoœci. Jak wykazano powy¿ej,

impul-sywnoœæ jest konstruktem wielowymiarowym i te w³aœnie ró¿ne wymiary mog¹ w poszczególnych zaburzeniach ule-gaæ szczególnemu wyeksponowaniu.

W najnowszej wersji kwestionariusza Barratta, stworzo-nego miêdzy innymi w celu oceny nasilenia impulsywnoœci w zaburzeniach psychicznych [23, 47], autorzy wyró¿nili 3 aspekty impulsywnoœci: impulsywnoœæ motoryczn¹, de-ficyt uwagi oraz upoœledzenie planowania. W zespole ma-niakalnym na plan pierwszy wysuwa siê wzrost aktywnoœci motorycznej, w ADHD – deficyt uwagi, w zaburzeniach osobowoœci – zaburzenia planowania.

ZABURZENIA PSYCHICZNE ZWI¥ZANE Z WYSOKIM POZIOMEM IMPULSYWNOŒCI

Do zaburzeñ psychicznych, w których wysoki poziom impulsywnoœci stanowi jedn¹ z cech obrazu klinicznego, za-liczyæ mo¿na niektóre zaburzenia osobowoœci (osobowoœæ dyssocjalna oraz chwiejna emocjonalnie typu borderline) [2, 12, 48, 49], zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne [50], ze-spó³ nadpobudliwoœci psychoruchowej (ADHD: Attention Deficit Hyperactivity Disorder) [51] oraz zaburzenia tywne dwubiegunowe [10, 52]. W przypadku zaburzeñ afek-tywnych dwubiegunowych impulsywnoœæ uwidacznia siê nie tylko w trakcie epizodu maniakalnego. Wykazano, ¿e w okre-sach wyrównanego nastroju obserwuje siê równie¿ podwy¿-szony poziom impulsywnoœci [53]. Doœæ liczn¹ grupê jednos-tek chorobowych zwi¹zanych z impulsywnoœci¹ stanowi¹ zaburzenia kontroli impulsów: uzale¿nienie od hazardu, kleptomania, piromania oraz trichotillomania [6, 50, 54].

Impulsywnoœæ jest cech¹, która wyj¹tkowo czêsto to-warzyszy u¿ywaniu substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu i nikotyny [55, 56, 57, 58, 59, 60]. Niezdolnoœæ do odroczenia gratyfikacji i brak mo¿liwoœci oceny konse-kwencji w³asnych dzia³añ, które s¹ zasadniczymi sk³ado-wymi impulsywnoœci, wydaj¹ siê byæ jednoczeœnie kluczo-wymi objawami uzale¿nienia. Wyniki niektórych badañ œwiadcz¹ nawet, ¿e te same oœrodki w mózgu odpowiadaj¹ za odczuwanie g³odu alkoholowego i poziom impulsyw-noœci [61]. Wykazano, ¿e wymienione wy¿ej zaburzenia psychiczne zwi¹zane z wysokim poziomem impulsywnoœci (zaburzenia osobowoœci, ADHD, zaburzenia afektywne dwubiegunowe) równie¿ zwiêkszaj¹ ryzyko rozwoju uza-le¿nienia i pogarszaj¹ rokowanie co do wyników jego lecze-nia [62, 63, 64, 65].

Warto równie¿ podkreœliæ, ¿e impulsywnoœæ jest czêsto wa¿n¹ przyczyn¹ zachowañ samobójczych [66, 67, 68, 69, 70]. Wed³ug Rzewuskiej podjêcie próby samobójczej jest nastêpstwem dwóch stanów psychopatologicznych: suicy-dalnoœci i impulsywnoœci. Osoby charakteryzuj¹ce siê du-¿ym nasileniem impulsywnoœci czêœciej próbuj¹ pope³niæ samobójstwo [71, 72]. Kwesti¹ sporn¹ pozostaje wp³yw impulsywnoœci na skutecznoœæ próby samobójczej. W pracy Swanna i wsp. [73] wykazano, ¿e wœród pacjentów z za-burzeniem afektywnym dwubiegunowym najwiêkszym po-ziomem impulsywnoœci charakteryzowa³y siê osoby z wy-wiadem najciê¿szych pod wzglêdem medycznym prób samobójczych. Wyniki innych analiz mówi¹, ¿e oko³o 25% powa¿nych prób samobójczych to próby impulsywne [74]. Z kolei wyniki badañ Baca-Garcia i wsp. [67] wydaj¹ siê

wskazywaæ, ¿e próby impulsywne obarczone s¹ mniejszym ryzykiem œmiertelnoœci. W porównaniu z osobami po-dejmuj¹cymi zaplanowane próby samobójcze, „samobójcy impulsywni” rzadziej przewiduj¹ swoj¹ œmieræ w chwili podjêcia próby, czêœciej natomiast stosuj¹ tzw. metody gwa³towne [74]. Fakt ten pozostaje w zgodnoœci z charak-terystycznym dla impulsywnoœci rozdŸwiêkiem pomiêdzy dzia³aniem a intencjami. Wydaje siê, ¿e próba samobójcza mo¿e byæ wynikiem zarówno impulsywnoœci jako sta³ej ce-chy temperamentu, jak i chwilowego stanu. W pracy Wyder i wsp. [75] nie wykazano ró¿nic w nasileniu impulsywno-œci pomiêdzy osobami z histori¹ impulsywnych i nieimpul-sywnych prób samobójczych. Z kolei w polskim badaniu Wojnara i wsp. [70] przeprowadzonym w grupie osób uza-le¿nionych od alkoholu przy u¿yciu metody stop signal task, uwidoczniono wy¿szy poziom impulsywnoœci moto-rycznej u osób z histori¹ impulsywnych prób samobójczych w porównaniu z osobami z wywiadem nieimpulsywnej próby samobójczej.

POMIAR IMPULSYWNOŒCI

Bior¹c pod uwagê ró¿norodnoœæ definicji impulsywnoœci oraz iloœæ czynników, które mog¹ wp³ywaæ na jej nasile-nie ³atwo przewidzieæ, ¿e istnasile-nieje wiele ró¿nych koncepcji dotycz¹cych sposobu pomiaru impulsywnoœci. Tradycyjne metody kwestionariuszowe uwzglêdniaj¹ ocenê subiektyw-n¹, dokonywan¹ przez pacjenta. Najpowszechniej stosowan¹ ankiet¹ jest Skala impulsywnoœci wg Barratta (Barrat’s Im-pulsiveness Scale – BIS-11) [23, 47], w której wyró¿nia siê 3 aspekty impulsywnoœci: impulsywnoœæ motoryczn¹, defi-cyt uwagi oraz upoœledzenie planowania. Ze wzglêdu na prostotê zastosowania i krótki czas wype³niania kwestiona-riusz ten jest szeroko stosowany w badaniach nad zaburze-niami afektywnymi dwubiegunowymi, zaburzezaburze-niami osobo-woœci oraz uzale¿nieniami od substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu [14].

Wœród innych wa¿nych kwestionariuszy oceniaj¹cych poziom impulsywnoœci nale¿y wymieniæ skale bêd¹ce opera-cjonalizacj¹ poszczególnych teorii osobowoœci, a wiêc: Kwe-stionariusz osobowoœci Eysencka [76], inwentarz NEO-FFI [20] (piêcio-czynnikowy model osobowoœci Costa-McRae), skala BIS/BAS [77] (teoria osobowoœci Graya), Trójwymiaro-wy kwestionariusz osobowoœci [18] (typologia Cloningera), Skala poszukiwania doznañ [78] (model Zuckermana). Warto podkreœliæ, ¿e w przeprowadzonych ostatnio bada-niach, metod¹ obrazowania funkcjonalnego rezonansu mag-netycznego wykazano, ¿e wysokie wskaŸniki impulsyw-noœci uzyskiwane w ró¿nych kwestionariuszach wi¹za³y siê ze zwiêkszon¹ aktywnoœci¹ kilku ró¿nych oœrodków w korze mózgowej [42]. I tak impulsywnoœæ uchwycon¹ przy po-mocy Kwestionariusza Eysencka powi¹zano z aktywacj¹ (rejestrowan¹ w trakcie wykonywania testu stop signal task) prawego zakrêtu czo³owego dolnego, prawego p³acika ciemieniowego dolnego oraz wyspy. Z kolei impulsywnoœæ stwierdzona w Skali Barratta korelowa³a dodatnio z aktyw-noœci¹ lewego zakrêtu skroniowego górnego i zakrêtu czo-³owego œrodkowego w trakcie testu [42]. Wydaje siê wiêc, ¿e poszczególne skale oceniaj¹ ró¿ne elementy z³o¿onego konstruktu, jakim jest impulsywnoœæ.

EKSPERYMENTALNA OCENA IMPULSYWNOŒCI NA MODELACH ZWIERZÊCYCH

W badaniach na modelach zwierzêcych wykorzystuje siê w praktyce cechy impulsywnoœci wynikaj¹ce z jej definicji. W badaniach nad impulsywnoœci¹ poznawcz¹ testuje siê wiêc sk³onnoœæ do przedk³adania ma³ej, ale natychmiastowej na-grody nad du¿¹, ale odroczon¹ (DDT – delay discounting task) [9, 14]. W teœcie DRLR (differential reinforcement for low rate responding) wynagradzana jest tylko czynnoœæ (wciœniêcie guzika) nastêpuj¹ca po up³ywie okreœlonego czasu od poprzedniego dzia³ania. Reakcja wczeœniejsza powoduje wyzerowanie czasu koniecznego do uzyskania nagrody. Nieumiejêtnoœæ zahamowania impulsu wskazuje na upoœledzenie kontroli zachowania, a wiêc na obecnoœæ impulsywnoœci motorycznej (behawioralnej) [9, 79].

Trzeci¹ metod¹ stosowan¹ w badaniach nad impulsyw-noœci¹ na modelach zwierzêcych jest tzw. „auto-shaping”, czyli obserwacja zachowañ pojawiaj¹cych siê bez ewident-nego pozytywewident-nego wzmocnienia. Za przyk³ad mo¿e pos³u-¿yæ sygna³ œwietlny informuj¹cy o zbli¿aj¹cym siê posi³ku. Impulsywny osobnik zapala œwiat³o i nadal powtarza to za-chowanie mimo braku nagrody. „Auto-shaping” jest metod¹ s³u¿¹c¹ ocenie impulsywnoœci behawioralnej [9].

OCENA IMPULSYWNOŒCI U LUDZI

Próby przeniesienia modelu zwierzêcego do badañ ludzi zaowocowa³y stworzeniem testów neuropsychologicznych, s³u¿¹cych do pomiaru zarówno impulsywnoœci motorycznej, jak i poznawczej. Do oceny impulsywnoœci behawioralnej stosuje siê wiêc wersjê komputerow¹ testu DRLR oraz ró¿ne programy wykorzystuj¹ce algorytm go/no go, badaj¹cy zdol-noœæ do zahamowania wyuczonej reakcji na bodziec przy pojawieniu siê dodatkowego impulsu [80, 81]. Przyk³adem ta-kiego testu mo¿e byœ stop signal task – program komputerowy oceniaj¹cy umiejêtnoœci powstrzymania siê od wciœniêcie klawisza w momencie pojawienia siê sygna³u dŸwiêkowego [81]. W ocenie impulsywnoœci poznawczej u¿yteczny jest test polegaj¹cy na dopasowywaniu podobnych figur (MFFT – matching familiar figures test) [82], stosowany przede wszystkim w badaniach dotycz¹cych impulsywnoœci u dzieci. W badaniach nad impulsywnoœci¹ u osób z zaburzeniami osobowoœci oraz zachowaniami agresywnymi w wywiadzie wykorzystywany by³ test labiryntów Porteusa [83], polega-j¹cy na narysowaniu linii prowadz¹cej do wyjœcia z labi-ryntu. Test ten sprawdza umiejêtnoœæ planowania i bywa równie¿ wykorzystywany do oceny inteligencji.

W najnowszych testach celem oceny wp³ywu nasilenia impulsywnoœci na jakoœæ ¿ycia proponuje siê odgrywanie zaaran¿owanych sytuacji, zwi¹zanych z ¿yciem codziennym. W teœcie Iowa Gambling Task [41] uczestnicy otrzymuj¹ zestawy kart, z których niektóre oznaczaj¹ natychmiastow¹, du¿¹ nagrodê pieniê¿n¹, natomiast w d³u¿szej perspektywie czasu wi¹¿¹ siê z przegran¹. Osoby charakteryzuj¹ce siê du¿¹ impulsywnoœci¹ poznawcz¹ graj¹, pomimo posiadanej wiedzy, w sposób ukierunkowany na szybk¹ nagrodê [39]. Tak¿e test CARROT (Card Arranging Reward Responsi-veness Objective) zosta³ skonstruowany celem oceny wra¿-liwoœci na obecnoœæ nagrody pieniê¿nej [84].

PODSUMOWANIE

Impulsywnoœæ jest objawem licznych zaburzeñ psychicz-nych i zrozumienie istoty tego zjawiska wydaje siê byæ nie-zwykle wa¿ne w kontekœcie badañ nad etiologi¹ i leczeniem wielu jednostek chorobowych. Wytrwa³e próby jednoznacz-nego zdefiniowania i sklasyfikowania tej cechy, czy te¿ ob-jawu, wydaj¹ siê wiêc wynikaæ nie tylko z ciekawoœci po-znawczej, ale przede wszystkim z chêci poprawy rokowania w leczeniu zaburzeñ psychicznych zwi¹zanych z wysokim poziomem impulsywnoœci. Nieskutecznoœæ wspomnianych prób oraz fakt, ¿e elementy impulsywnoœci obecne s¹ w tak wielu obszarach psychopatologii t³umaczyæ mo¿na wielowy-miarowoœci¹ tego konstruktu. Wieloœæ definicji i klasyfika-cji, heterogennoœæ obrazu klinicznego, a przede wszystkim ró¿norodnoœæ metod oceny poziomu impulsywnoœci ka¿e jednak¿e zadaæ pytanie, czy impulsywnoœæ jako jednolity objaw nie jest tylko i wy³¹cznie konstruktem teoretycznym. W tym rozumieniu krokiem w dobrym kierunku wydaje siê oddzielne zdefiniowanie impulsywnoœci poznawczej i moto-rycznej. W kontekœcie wspomnianych w¹tpliwoœci wa¿ne jest postawienie pytania o podstawy neurobiologiczne impul-sywnoœci, a wiêc o to, czy u pod³o¿a ró¿nych aspektów tej cechy le¿¹ ró¿ne, czy te¿ jednolite mechanizmy obejmuj¹ce okreœlone oœrodki mózgowe i uk³ady neuroprzekaŸnikowe. PIŒMIENNICTWO

1. Moeller FG, Barratt ES, Dougherty DM, Schmitz JM, Swann AC. Psychiatric aspects of impulsivity. Am J Psychiatry. 2001; 158 (11): 1783–93.

2. Barratt ES, Stanford MS, Kent TA, Felthous A. Neuropsycho-logical and cognitive psychophysioNeuropsycho-logical substrates of impul-sive aggression. Biol Psychiatry. 1997; 41 (10): 1045–61. 3. Encyklopedia Powszechna. Warszawa: PWN; 1983. s. 11, 354. 4. WHO. The ICD-10 Classification of Mental and Behavioral Disorders. Clinical descriptions and diagnostic Guidelines. Geneva: WHO; 1992.

5. APA. Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 4th _{ed, Text Revision. Washington, DC: American Psychiatric}

Association; 2000.

6. Evenden J. Impulsivity: a discussion of clinical and experimen-tal findings. J Psychopharmacol. 1999; 13 (2): 180–92. 7. Eysenck HJ, Eysenck MW. Personality and individual

differen-ces: a natural science approach. New York: Plenum Press; 1985. 8. Daruna JH, Barnes PA. A neurodevelopmental view of impulsi-vity. Washington, DC: American Psychological Association; 1993. 9. Monterosso J, Ainslie G. Beyond discounting: possible experi-mental models of impulse control. Psychopharmacology. 1999; 146 (4): 339–47.

10. Swann AC, Dougherty DM, Pazzaglia PJ, Pham M, Moeller FG. Impulsivity: a link between bipolar disorder and substance abuse. Bipolar Disord. 2004; 6 (3): 204–12.

11. Eysenck SB, Eysenck HJ. Impulsiveness and venturesomeness: their position in a dimensional system of personality descrip-tion. Psychol Rep. 1978; 43 (3 Pt 2): 1247–55.

12. Eysenck S. The I7: development of a measure of impulsivity and its relationship to the superfactors of personality. Washing-ton, DC: American Psychological Association; 1993.

13. Loewenstein G. Out of control: visceral influences on behaviour. Organ Behav Hum Decis Process. 1996; 65: 272–92.

14. Arce E, Santisteban C. Impulsivity: a review. Psicothema. 2006; 18 (2): 213–20.

15. Brunner D, Hen R. Insights into the neurobiology of impulsive behavior from serotonin receptor knockout mice. Ann NY Acad Sci. 1997; 836: 81–105.

16. Eysenck HJ. Sense and nonsense in psychology. London: Pen-guin; 1957.

17. Eysenck SB, Eysenck HJ. The place of impulsiveness in a dimen-sional system of personality description. Br J Soc Clin Psychol. 1977; 16 (1): 57–68.

18. Cloninger CR. A systematic method for clinical description and classification of personality variants. A proposal. Arch Gen Psychiatry. 1987; 44 (6): 573–88.

19. Evenden JL. Varieties of impulsivity. Psychopharmacology. 1999; 146 (4): 348–61.

20. Costa P, McCrae RR. NEO PI-R Professional manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources; 1992.

21. Doliñski D. Psychologia. Podrêcznik akademicki. Gdañsk: Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2008.

22. Gray JA. The psychophysiological basis of introversion-extra-version: A modification of Eysenck’s theory. New York: Aca-demic; 1972.

23. Barratt ES. Anxiety and impulsiveness related to psychomotor efficiency. Percept Motor Skills. 1959; 9: 191–8.

24. Strelau J. Psychologia ró¿nic indywidualnych. Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe „Scholar”; 2006.

25. Zuckerman M. Sensation seeking: A comparative approach to a human trait. Behav Brain Sci. 1984; 7: 413–71.

26. Zuckerman M, Cloninger CR. Relationships between Clonin-ger’s, Zuckerman’s, and Eysenck’s dimensions of personality. Pers Individ Dif. 1996; 21: 283–5.

27. Ainslie G. Specious reward: a behavioral theory of impulsive-ness and impulse control. Psychol Bull. 1975; 82 (4): 463–96. 28. Barratt ES, Stanford MS, Dowdy L, Liebman MJ, Kent TA.

Impulsive and premeditated aggression: a factor analysis of self-reported acts. Psychiatry Res. 1999; 86 (2): 163–73.

29. Seroczynski AD, Bergeman CS, Coccaro EF. Etiology of the impulsivity/aggression relationship: genes or environment? Psy-chiatry Res. 1999; 86 (1): 41–57.

30. Schalling D, Asberg M, Edman G, Oreland L. Markers for vulnerability to psychopathology: temperament traits associa-ted with platelet MAO activity. Acta Psychiatrica Scand. 1987; 76: 172–82.

31. Ho MY, Al-Zahrani SS, Al-Ruwaitea AS, Bradshaw CM, Szabadi E. 5-hydroxytryptamine and impulse control: prospects for a behavioural analysis. J Psychopharmacol. 1998; 12 (1): 68–78.

32. Matthys W, van Goozen SH, de Vries H, Cohen-Kettenis PT, van Engeland H. The dominance of behavioural activation over behavioural inhibition in conduct disordered boys with or without attention deficit hyperactivity disorder. J Child Psychol Psychiatry. 1998; 39: 643–51.

33. Nigg JT. On inhibition/disinhibition in developmental psycho-pathology: views from cognitive and personality psychology and a working inhibition taxonomy. Psychol Bull. 2000; 126 (2): 220–46.

34. Hinson JM, Jameson TL, Whitney P. Impulsive decision making and working memory. J Exp Psychol Learn Mem Cogn. 2003; 29: 298–306.

35. L’Abate L. A family theory of impulsivity. Washington, DC: American Psychological Association; 1993.

36. Godoy R, Byron E, Reyes-Garcia V, Leonard WR, Patel K, Apaza L, Perez E, Vadez V, Wilkie D. Patience in a foraging-horticultural society: a test of competing hypotheses. J Anthro-pol Res. 2004; 60: 179–202.

37. Levin IP, Hart SS. Risk preferences in young children: early evidenceof individual differences in reaction to potential gains and losses. J Beh Dec Making. 2003; 16: 397–413.

38. Dougherty DM, Bjork JM, Moeller FG, Harper RA, Marsh DM, Mathias CW, Swann AC. Familial transmission of Continuous Performance Test behavior: attentional and impulsive response characteristics. J Gen Psychol. 2003; 130 (1): 5–21.

39. Bechara A, Damasio H, Damasio AR. Emotion, decision making and the orbitofrontal cortex. Cereb Cortex. 2000; 10 (3): 295–307.

40. Bechara A. The neurology of social cognition. Brain. 2002; 125 (8): 1673–5.

41. Bechara A, Damasio AR, Damasio H, Anderson SW. Insensiti-vity to future consequences following damage to human pre-frontal cortex. Cognition. 1994; 50 (1–3): 7–15.

42. Congdon E, Canli T. A neurogenetic approach to impulsivity. J Pers. 2008; 76 (6): 1447–84.

43. Dickman SJ. Functional and dysfunctional impulsivity: persona-lity and cognitive correlates. J Pers Soc Psychol. 1990; 58 (1): 95–102.

44. Dickman S. Impulsivity and perception: individual differences in the processing of the local and global dimensions of stimuli. J Pers Soc Psychol. 1985; 48 (1): 133–49.

45. Dickman SJ, Meyer DE. Impulsivity and speed-accuracy trade-offs in information processing. J Pers Soc Psychol. 1988; 54 (2): 274–90.

46. Jagielski W. Wie¿e z kamienia. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.; 2008.

47. Patton JH, Stanford MS, Barratt ES. Factor structure of the Bar-ratt impulsiveness scale. J Clin Psychol. 1995; 51 (6): 768–74. 48. Fossati A, Barratt ES, Carretta I, Leonardi B, Grazioli F, Maffei C. Predicting borderline and antisocial personality dis-order features in nonclinical subjects using measures of impulsi-vity and aggressiveness. Psychiatry Res. 2004; 125 (2): 161–70. 49. Dougherty DM, Bjork JM, Huckabee HC, Moeller FG, Swann AC. Laboratory measures of aggression and impulsivity in women with borderline personality disorder. Psychiatry Res. 1999; 85 (3): 315–26.

50. Chamberlain SR, Sahakian BJ. The neuropsychiatry of impul-sivity. Curr Opin Psychiatry. 2007; 20 (3): 255–61.

51. Winstanley CA, Eagle DM, Robbins TW. Behavioral models of impulsivity in relation to ADHD: translation between clinical and preclinical studies. Clin Psychol Rev. 2006; 26 (4): 379–95. 52. Cassidy F, Murry E, Forest K, Carroll BJ. Signs and symptoms

of mania in pure and mixed episodes. J Affect Disord. 1998; 50 (2–3): 187–201.

53. Swann AC, Anderson JC, Dougherty DM, Moeller FG. Measure-ment of inter-episode impulsivity in bipolar disorder. Psychiatry Res. 2001; 101 (2): 195–7.

54. Goudriaan AE, Oosterlaan J, De Beurs E, Van Den Brink W. The role of self-reported impulsivity and reward sensitivity versus neurocognitive measures of disinhibition and decision-making in the prediction of relapse in pathological gamblers. Psychol Med. 2008; 38 (1): 41–50.

55. Moeller FG, Dougherty DM, Barratt ES, Oderinde V, Ma-thias CW, Harper RA, Swann AC. Increased impulsivity in cocaine dependent subjects independent of antisocial persona-lity disorder and aggression. Drug Alcohol Depend. 2002; 68 (1): 105–11.

56. Verdejo-Garcia AJ, Perales JC, Perez-Garcia M. Cognitive im-pulsivity in cocaine and heroin polysubstance abusers. Addict Behav. 2007; 32 (5): 950–66.

57. Allen TJ, Moeller FG, Rhoades HM, Cherek DR. Impulsivity and history of drug dependence. Drug Alcohol Depend. 1998; 50 (2): 137–45.

58. Clark L, Robbins TW, Ersche KD, Sahakian BJ. Reflection im-pulsivity in current and former substance users. Biol Psychiatry. 2006; 60 (5): 515–22.

59. Mitchell SH. Measuring impulsivity and modeling its associa-tion with cigarette smoking. Behav Cogn Neurosci Rev. 2004; 3 (4): 261–75.

60. Coffey SF, Gudleski GD, Saladin ME, Brady KT. Impulsivity and rapid discounting of delayed hypothetical rewards in coca-ine-dependent individuals. Exp Clin Psychopharmacol. 2003; 11 (1): 18–25.

61. Li CS, Luo X, Yan P, Bergquist K, Sinha R. Altered Im-pulse Control in Alcohol Dependence: Neural Measures of Stop Signal Performance. Alcohol Clin Exp Res. 2009; 33 (1): 1–11.

62. Groman SM, James AS, Jentsch JD. Poor response inhibition: At the nexus between substance abuse and attention deficit/ hyperactivity disorder. Neurosci Biobehav Rev. 2009; 33 (5): 690–8.

63. Miller L. Predicting relapse and recovery in alcoholism and addiction: neuropsychology, personality, and cognitive style. J Subst Abuse Treat. 1991; 8 (4): 277–91.

64. Weiss RD. Treating patients with bipolar disorder and substan-ce dependensubstan-ce: lessons learned. J Subst Abuse Treat. 2004; 27 (4): 307–12.

65. Wilens TE, Biederman J, Mick E. Does ADHD affect the course of substance abuse? Findings from a sample of adults with and without ADHD. Am J Addict. 1998; 7 (2): 156–63.

66. Mann JJ, Waternaux C, Haas GL, Malone KM. Toward a clinical model of suicidal behavior in psychiatric patients. Am J Psy-chiatry. 1999; 156 (2): 181–9.

67. Baca-Garcia E, Diaz Sastre C, Garcia Resa E, Blasco H, Braquehais Conesa D, Oquendo MA, Saiz-Ruiz J, de Leon J. Suicide attempts and impulsivity. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci. 2005; 255 (2): 152–6.

68. Dougherty DM, Mathias CW, Marsh DM, Papageorgiou TD, Swann AC, Moeller FG. Laboratory measured behavioral im-pulsivity relates to suicide attempt history. Suicide Life Threat Behav. 2004; 34 (4): 374–85.

69. Rzewuska M. Impulsywnoœæ a samobójstwa. Farm Psych Neur. 2005; 2: 131–42.

70. Wojnar M, Ilgen MA, Czy¿ E, Strobbe S, Klimkiewicz A, Jakubczyk A, Glass J, Brower KJ. Impulsive and non-impulsive suicide attempts in patients treated for alcohol dependence. J Affect Disord. 2009; 115: 131–39.

71. Koller G, Preuss UW, Bottlender M, Wenzel K, Soyka M. Impulsivity and aggression as predictors of suicide attempts in alcoholics. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci. 2002; 252 (4): 155–60.

72. Witte TK, Merrill KA, Stellrecht NE, Bernert RA, Hollar DL, Schatschneider C, Joiner Jr TE. “Impulsive” youth suicide attempters are not necessarily all that impulsive. J Affect Disord. 2008; 107 (1–3): 107–16.

73. Swann AC, Dougherty DM, Pazzaglia PJ, Pham M, Steinberg JL, Moeller FG. Increased impulsivity associated with severity of suicide attempt history in patients with bipolar disorder. Am J Psychiatry. 2005; 162 (9): 1680–7.

74. Simon OR, Swann AC, Powell KE, Potter LB, Kresnow MJ, O’Carroll PW. Characteristics of impulsive suicide attempts and attempters. Suicide Life Threat Behav. 2001; 32 (suplement 1): 49–59.

75. Wyder M, De Leo D. Behind impulsive suicide attempts: Indica-tions from a community study. J Affec Disord. 2007; 104 (1–3): 167–73.

76. Eysenck HJ, Eysenck SBG. Manual of the Eysenck Personality Questionnaire. London: Hodder & Stoughton; 1975.

77. Carver CS, White TL. Behavioral inhibition, behavioral activa-tion, and affective responses to impending reward and punishment: The BIS/BAS Scales. J Pers Soc Psychol. 1994; 67: 319–33. 78. Zuckerman M, Link K. Construct validity for the

sensation-seeking scale. J Consult Clin Psychol. 1968; 32 (4): 420–6. 79. Rubio G, Jimenez M, Rodriguez-Jimenez R, Martinez I, Avila C,

Ferre F, Jimenez-Arriero MA, Ponce G, Palomo T. The role of behavioral impulsivity in the development of alcohol depen-dence: a 4-year follow-up study. Alcohol Clin Exp Res. 2008; 32 (9): 1681–7.

80. Drewe EA. Go – no go learning after frontal lobe lesions in humans. Cortex. 1975; 11 (1): 8–16.

81. Logan GD, Cowan WB, Davis KA. On the ability to inhibit simple and choice reaction time responses: a model and a me-thod. J Exp Psychol Hum Percept Perform. 1984; 10 (2): 276–91.

82. Kagan J, Rosman BL, Kay D, Albert J, Philips W. Information processing in the child: signifance of analytic and reflective attitudes. Psychol Monogr. 1964; 78: 1–37.

83. Porteus S. Thirty-five year’s experience with Porteus maze. J Abnorm Social Psychol. 1950; 45: 396–401.

84. White MJ, Morris CP, Lawford BR, Young RM. Behavioral phenotypes of impulsivity related to the ANKK1 gene are in-dependent of an acute stressor. Behav Brain Funct. 2008; 4: 54. Wp³ynê³o: 20.05.2009. Zrecenzowano: 23.06.2009. Przyjêto: 23.06.2009.

Adres do korespondencji: Prof.. Marcin Wojnar, Katedra i Klinika Psychiatryczna WUM, ul. Nowowiejska 27, 00-665 Warszawa; e-mail: marcin.wojnar@wum.edu.pl