RECENZJE
717
I. W. B e s t u ż e w , B o r b a w R o s sü po w o p r o s a m w n i e s z n i e j
p o l i t i k i 1906— 1910, Izd a tielstw o A k a d em ii N a u k S S SR ,, M osk w a 1961,
s. 406.
H isto ria p o lity k i za gran icznej n a leży n ie w ą tp liw ie do słab iej zb ad an ych d zie dzin d ziejó w R osji. W o sta tn ich la ta c h o b serw u jem y jed n ak w zro st z a in te r e so w a n ia h isto ry k ó w ra d zieck ich za g a d n ien ia m i d yp lom acji r o sy jsk iej, czego d ow od em są m o n o g ra fie D r u ż y n i n e j , R o m a n o w a , R e w u n i e n k o w a i in.
T em a tem m o n o g ra fii Igora B e s t u ż e w a je s t p o lity k a zagran iczn a R osji w o k resie r ea k cji sto ły p in o w sk ie j. A u tor p o sta w ił przed sobą a m b itn y c e l w y k a za n ia w z a je m n y c h zw ią z k ó w m ięd zy k ieru n k iem p o lity k i zagran icznej a s y tu a cją w e w n ę tr z n ą R osji, o d tw o rzen ie jej a k cji d y p lo m a ty czn y ch jako w y p a d k o w y c h in te r e só w p o szczeg ó ln y ch u g ru p o w a ń p o lity czn y ch r o sy jsk ieg o sp o łe c z e ń stw a . T rzeba p rzyzn ać, że cel ten udało s ię a u torow i osiągnąć. S zczeg ó ln ie p la s ty c z n ie zo sta ł o m ó w io n y ce n tr a ln y p rob lem ó w czesn ej p o lity k i zagran icznej: w a lk a z w o le n n ik ó w zb liżen ia p o lity czn eg o z A n g lią z rep rezen ta n ta m i u tr z y m a n ia tra d y c y jn e g o so ju szu z N iem ca m i i A u stro -W ęg ra m i. A u tor w y k o r z y sta ł b a r dzo b o g a ty m a te r ia ł a rch iw ó w ra d zieck ich (akta m in iste r stw a sp ra w za g ra n icz n ych , sp ra w w o jsk o w y c h , D u m y P a ń stw o w e j, p a rtii k a d etó w , p a źd ziern ik o w có w , so cja ld em o k ra tó w , p a p iery czo ło w y ch p o lity k ó w i d y p lo m a tó w ro sy jsk ich tego okresu), źró d ło w e w y d a w n ic tw a za ch o d n io eu ro p ejsk ie do d ziejó w p o lity k i z a g ra n iczn ej, sten o g ra m y p o sied zeń p len a rn y ch D u m y P a ń stw o w e j, w sp ó łc z e sn ą prasę rosyjsk ą, p a m iętn ik i, w r e sz c ie ra d ziec k ie p u b lik a cje, d ru k o w a n e w w y d a w n ic tw ie „K rasnyj A r c h iw “.
P e w n e za strzeżen ia b u d zi sam a k o m p o zy cja k sią żk i. W jej p ie r w sz y m roz d zia le au tor o m a w ia k la s o w e p od łoże p o lity k i zagran icznej R osji ok resu im p e r ia lizm u i k r e śli w sp o só b sy n te ty c z n y sto su n ek p o szczeg ó ln y ch u g ru p o w a ń i p a rtii p o lity c z n y c h R osji do w ę z ło w y c h za g a d n ień p o lity k i zagran icznej. N a to m ia st w rozd ziałach n a stę p n y c h za g a d n ien ia te zo sta ły o m ó w io n e w p orząd k u ch ron o lo g iczn y m : u k ład z A n g lią w roku 1907, k ry zy s b o śn ia ck i z w ią za n y z a n ek s ją B o śn i i H e rc eg o w in y p rzez A u str ię , p rób y n o w eg o so ju szu ro sy jsk o -n ie m ie c k ie g o (sp otk an ie M ik ołaja II z W ilh elm em II w P oczd am ie). D op row ad ziło to do p o w tó rzeń , co było w ta k iej sy tu a c ji rzeczą n ie do u n ik n ięcia. Z a ch o w a n ie ram ch ro n o lo g iczn y ch n a d a ło b y p racy w ię k sz ą p rzejrzy sto ść i czy teln o ść.
M onografia B e stu ż e w a p rzy ta cza w ie le n o w eg o m a teria łu n ie ty lk o do d z ie jó w d y p lo m a cji carsk iej R osji, a le ró w n ie ż do słab o d o ty ch cza s zbadanej h istorii r o sy jsk ich p artii p o lity czn y ch . A c z k o lw ie k w o sta teczn y m w y p a d k u p o g lą d b u r- żu a zy jn y ch p a rtii r o sy jsk ich n a p o lity k ę zagran iczną p a ń stw a b ył zgod n y z in t e resa m i b iu ro k ra cji ca rsk iej, to je d n o cześn ie w y s tę p o w a ły m ięd zy n im i różnice zdań i ro zb ieżn o ści co do jej k ieru n k ó w . P a rtia k a d e tó w d ążyła do m a k sy m a ln eg o zb liżen ia R o sji z A n g lią , F ran cją i A m ery k ą , i p ro w a d zen ia a k ty w n ej p o lity k i na D a lek im W sch od zie i P ó łw y sp ie B a łk a ń sk im . O bok d ążen ia do u zy sk a n ia n o w y c h r y n k ó w zb y tu dla R osji, zagrożonej p rzez N ie m c y i Jap on ię, k ad eci lic z y li rów n ież, że śc iśle jsz e w sp ó łd z ia ła n ie R osji z F ran cją i A n g lią b ęd zie sp rzyjało e w o lu c ji u stro jo w ej caratu w k ieru n k u m on arch ii k o n sty tu c y jn e j. S ta n o w isk o p a ź d z ie r n ik o w c ó w w y k a z y w a ło w ie le a n alogii, z tą je d y n ie różnicą, że bardziej w s tr z e m ię ź liw ie o d n o sili się do a k ty w iz a c ji p o lity k i zagran icznej R osji. S ta n o w is k o t o k o lid o w a ło z in teresa m i sk ra jn ej p ra w icy , która ze w z g lę d ó w go sp o d a r czych i p o lity czn y ch d ążyła do z w y c ię stw a k u rsu p ro n iem ieck ieg o . Z teg o w zg lęd u koła te z w a lcza ły p ro fra n cu sk ą lin ię p o lity k i m in istra sp ra w zag ra n iczn y ch — Izw o 'sk ieg o . N ie zgad zał się z nią ró w n ież p rezes R ady M in istró w — P io tr S to l i
718
R ECENZJEły p in , k tó ry u w a ża ł, że R osja po k lę s c e z Jap on ią i r e w o lu c ji je s t zb y t osłab ion a, b y m ogła fo rso w a ć zd ecy d o w a n y k u rs a n ty n ie m ie c k i. C arat o b a w ia ł się w o jn y , p o n iew a ż m ogła ona sp o w o d o w a ć n a w ró t fa li rew o lu cy jn ej.
W sposób p r z ek o n y w u ją cy w y k a z a n y z o sta ł w z g lę d n y ch arak ter op o zy cy jn o ści p a rtii b u rżu a zy jn y ch w o b ec rządu. A u to r p rzy to czy ł n ie z n a n e d o ty ch cza s m a te ria ły a rch iw a ln e, d o ty czą ce sp otk ań S to ły p in a i Izw o lsk ie g o z lea d era m i b u rżu a zy jn y c h fra k cji d u m sk ich . P od czas n ich b y ły u sta la n e w y ty c z n e ich w y stą p ie ń na m ó w n icy d u m sk iej. W ty m k o n te k śc ie n a le ż y zu p ełn ie inaczej o cen ia ć w z n io słe m o w y ek sp erta k a d e tó w do sp r a w zag ra n iczn y ch — M ilu k ow a. Jak że o d m ien n y ch arak ter m ia ły w y stą p ie n ia p o słó w so cja ld em o k ra ty czn y ch , szczeg ó ln ie b o lsz e w ik a P o k ro w sk ieg o , d y sk red y tu ją ce zaborczy ch arak ter p o lity k i zagra n iczn ej carsk iej R osji.
W ydaje się, że au tor zb yt m a łe zn a czen ie p rzy p isa ł za g a d n ien iu n e o sla w iz m u , k tó ry w la ta c h 1907— 1909 p r z e ż y w a ł sz c z y to w y ok res rozw oju . A c z k o lw ie k g łó w n i m atad orzy n e o sla w iz m u p o d k r e śla li bardzo m o cn o jeg o a p o lity c z n y ch arak ter,
de f a c t o b y ł on z w ią za n y z e sp ra w a m i r o sy jsk iej p o lity k i zagran iczn ej, jak o p rze
ja w n a ra sta ją cy ch sp rzeczn o ści m ięd zy R osją a N iem ca m i i A u str o -W ęgram i. W p raw d zie rząd ca rsk i u c h y la ł s ię p rzed o fic ja ln y m fir m o w a n ie m p rzed sięw zięć n eo sla w izm u , le c z z e z w a la ł n a d zia ła ln o ść sto w a r z y sz e ń n e o sło w ia ń sk ic h w R osji, aprobując ty m sa m y m ich lin ię g en era ln ą . U w z g lę d n ie n ie ty c h zagad n ień , z w ła szcza zw ią z a n y c h z a k cją o d czy to w ą w o k resie k ry zy su b o śn ia ck ieg o (in terp ela c je w D u m ie po za k a zie o d c z y tó w A . P o g o d in a ), p ro b lem a ty k i p rzy g o to w a n ia lin ii p rogram ow ej zjazd u sło w ia ń sk e ig o w P rad ze, p o z w o liło b y le p ie j zrozu m ieć u sto su n k o w a n ie się k ó ł p o lity c z n y c h R o sji d o za g a d n ień b a łk a ń sk ich oraz do sto su n k ó w z A u s t r ią 1. P o m in ię to r ó w n ież g ło śn ą sp ra w ę p ro jek tu sp rzed a ży K r ó le stw a P o lsk ie g o N iem co m , zg ło szo n eg o n a ła m a ch o fic ja ln e j „R ossii“ p rzez p u b lic y stę W itm era. S p raw a ta — p r z e ja w te n d e n c ji sk rajn ej p r a w ic y do z a cie śn ien ia so ju szu z N iem ca m i — w y w o ła ła w ó w czesn ej p u b lic y sty c e ro sy jsk iej w ie lk ą w rza w ę. P o m in ię c ie ty ch s p r a w n ie u m n ie jsz a w y b itn y c h w a lo r ó w cen n ej p ra cy B e stu żew a , opartej n a su m ie n n ie i w sz e c h str o n n ie p rzea n a lizo w a n y m b o g a ty m m a te riale źród łow ym .
M iro sła w W ie r z c h o w s k i
S ta n isła w W a s y l e w s k i , Ż y c i e p o ls k ie w X I X w i e k u . O praco w a ł, p rzed m o w ą i p rzyp isam i op atrzył Z b ig n iew J a b ł o ń s k i , W y d a w n ictw o L itera c k ie, K ra k ó w 1962, s. 683.
P rzed w czesn a śm ierć w y b itn y c h u czon ych i p isarzy sta w ia n ie k ie d y sp a d k o b iercó w i p rzy ja ció ł w p o zy cji bardzo tru d n ej. P ie ty z m dla zm arłego sk ła n ia ich do ogła sza n ia z tek i p o śm iertn ej d zieł n iew y k o ń czo n y ch , rzadko k ied y d o ra sta ją cy ch do p oziom u czo ło w y ch o sią g n ięć autora. P roced er u sp r a w ie d liw io n y w w y p ad k u d zieł lite r a c k ic h sta je się ry zy k o w n y , gd y w ch o d zi w grę tw ó rczo ść n a u k ow a. W 1946 r. o trzy m a liśm y z te k i p o śm iertn ej A lek sa n d ra B r i i c k n e r a tom IV „D ziejów k u ltu r y p o ls k ie j“ , o b ejm u ją cy cza sy p orozb iorow e — n ie s te ty , dużo sła b szy od zn a k o m ity ch to m ó w pop rzed n ich . O becnie uk azało się, w zb y tk o w n ej,
i Neoslawizm przyczynił się do wzrostu zainteresowania publicystyki rosyjskiej sprawą polską. Zwłaszcza w artykułach kn. E. Trubeckiego i A. Pogodina podkreślano doniosłą rolę sprawy polskiej jako czynnika międzynarodowego. Uregulowanie sprawy polskiej w Rosji uwa żali oni za akt konieczny, który z jednej strony doprowadziłby do zerwania niekorzystnego dla Rosji związku z Niemcami, z drugiej wzmocnił pozycję Rosji wśród Słowian austriackioh.
