Permokarbońska fauna martwicy
karniowickiej.
(Permo-Carboniferous animal fossils from the travertine o f Karniowice).
(Tablica I — Plate I).
Jedyną wzm iankę o w ystępow aniu fau n y w m artw icy karniow ickiej znajdujem y u S t. Z a r ę c z n e g o [5], gdzie autor n a str. 87, 88 i 90 w spom ina o znachodzeniu się skoru pek ślim aków słodkowodnych.
Na ciekawe to w ystępow anie jednych z najpierw szych ślim aków płucodysznych do tej pory nie zwrócono żadnej uw agi pomimo, że za granicą istniała już odpow iednia lite ratu ra.
Roku ubiegłego podczas katalogow ania zbiorów Muzeum Fizjograficznego P. Ak. Um. w K rakowie, natrafiłem na oka zy m artw icy w apiennej zaw ierającej liczne skorupki ślim a ków z notatką „K arniow icer K alk“. Bliższych danych, skąd pochodzi zebrany m ateriał, p rzy okazach nie było, jed n ak w zm ianka u Zaręcznego na str. 89—90 pozw ala przypuszczać* że zebrany on został w t. zw. dolinie Charehołów, leżącej m iędzy Filipow icam i i Karniowicam i.
Jak w idać z m apy Z a r ę c z n e g o , m artw ica karnio- w icka w ystępuje n a przestrzeni ok. 4 km licząc w kierunku równoleżnikowym , tw orząc oderw ane p ła ty położone na wschód od Krzeszowic w okolicy Filipow ie i Karniowic. W e dług spostrzeżeń Z a r ę c z n e g o spoczyw a ona na p ia skowcach i iłach dolno-permskich, strop zaś stanow i t. zw. zlepieniec myślachowicki, zaliczany ostatnio do cechsztynu na podstaw ie analogii z podobnym i utw oram i w Kieleckim, w których znaleziono charakterystyczną dla tego p ię tra faunę.
— 37 —
Sam a m artw ica zaw iera doskonale zachow aną florę, [któ ra. ostatnio b y ła zeb ran a i o p raco w an a przez M. R a c i b o r s k i e g o [4]. N a podstaw ie określonych przez siebie g a tu n ków b adacz ten zaliczył m artw icę k arn io w ick ą do dolnego, starszego p iętra perm okarbonu.
Po żm udnym preparow aniu udało mi się w ydobyć ze skały 3 m niej lub więcej całe okazy oraz kilkanaście ułam ków. K ilka w ycieczek na teren K arniow ic pozwoliło mi stwierdzić, że fau n a malakologiczna w ystępuje tam bardzo obficie i należy conajm niej do trzech gatunków . Z zebranego tam m ateriału na razie opisuję gatunek, o dkryty pierw otnie przez Zaręcznego, pośw ięcając go pam ięci tego nader sum ien nego i zasłużonego pracow nika na polu geologii. Pozostałe gatunlki opracuję w najbliższej przyszłości.
D e n d r o p u p a Z a r ę c z n y i s p. n o v.
Testa cylindrica, ad apicem eonie a, subobtusa. A n frac-
tus 7, piano eonvexi, costulis m inutis, radiantibus, paido obli-
quis ornati. Ultimo et ante-ultim o anfractu non ascendente; ultim o totius longitudinis 1h pàulo minore, ante-ultim o 1h latitudinis praestante. Sutura impressa. A pertura edentata, oblique semiooalis, margine reflexa.
Skorupa w alcow ata, ku wierzchołkowi stożkow ata, tępo zakończona, składa się z 7 drobno żeberkow anych, lekko n a brzm iałych zwojów, z których 5 pierw szych tw orzą stożek. Wysokość ostatniego zw oju wynosi praw ie, że połowę w yso kości skorupy; wysokość przedostatniego zw oju przew yższa połowę średnicy. Szwy w yraźne. Ujście półkoliste, lekko sko śne, bez zębów, z w yw iniętą kraw ędzią. Rzeźba składa się z bardzo delikatnych prom ienistych żeberek, p rzebiegają cych trochę skośnie.
P oczątkow o m iałem do rozp orząd zenia tylko k ilk a sko ru p ek , któ re w y p rep aro w ałem z m ateriału zebranego przez Z a r ę c z n e g o w doi. C harchołów .
P a rę w ycieczek n a teren m artw ic, w y stę p u ją c y ch n a w zgórzu na w schód od K arniow ic, pozwoliło m i zebrać bo g a ty m ateriał z k ilk u n a stu m niej lu b w ięcej dobrze zach ow a n y ch sk oru p ek tego g atu n k u , nie licząc kilkudziesięciu u ła m ków. S k o ru pki n a ogół d a ją się łatw o w y p re p aro w a ć z o ta c za jące j je skały, p rz y czym je d n a k ujście zaw sze ulega uszkodzeniu.
W y m ia ry w min. — Dimensions in mm.
I II III IV V VI VII VIII
Numer okazu na tablicy. —
N um ber o f fig . on the plate. 1 4 3 5 6
W ysok ość skorupy. —
Altitude of the shell. 10,5 9,9 9,7 9,5 9,4 9,3 — —
Średnica skorupy. — D ia
meter o f the shell. 4,0 3,9 3,9 3,9 3,9 4,0 3,7 4,1 W y sok ość ostatniego z w o
ju. — Altitude of the last whorl.
4,7 — — 4,6 — — — —
W ysok ość przedostatniego zwoju. — Altitude o f the
last but one whorl.
2,2 2,1 2,2 2,2 2,2 2,2 2,1 2,2 Kąt szczytow y. — A ngle of the apex. o O in 41° 49° 49° 43° 45° 43° 46°
U w a g a : okazy, za wyjątkiem I, m ają ostatni zwój uszkodzony, wskutek czego ich wysokość jest mniejsza od rzeczywistej. — N o t e : the last whorl of all shells, No I excepting, is damaged: therefore the altitude of the shells is smaller, as it was in reallyty.
W edług m ych obserwacyj, co zresztą w idać z dołączonych fotografii oraz tabel w ym iarów , poszczególne okazy D. Za- ręcznyi odznaczają się m ałą zmiennością za w yj. k ą ta szczy towego, który ulega w ahaniom w obrębie od 41° do 50°.
Początkowo stożkow ata skorupa od 6. zw oju przechodzi w w alcow atą. U niektórych okazów d a je się zauw ażyć zmniejszenie średnicy ostatniego 7. zwoju, dzięki czemu sko ru p a przybiera kształt beczułkow aty. Rzeźba częstokroć do brze zachowana, jest w idoczną tylko p rzy zastosow aniu bocz nego oświetlenia. Składa się ona z drobniutkich żeberek p rz e biegających radialnie, lekko skośnie w nie ze w szystkim je d nakow ych odstępach, w ynoszących przeciętnie 0,21 mm.
Cza-sein między żeberkam i pojaw ia się w tórne delikatniejsze że berko. Wysokość ostatniego zw oju pom ierzona na jedynym kopletnym okazie wynosi 0,45. wysokości skorupy. M ając na względzie zniszczenie zazw yczaj ostatniego zw oju w ykona łem pom iary przedostatniego zwoju. Wysokość jego wynosi 0,56 średnicy, a więc przew yższa połowę. Pow yższa cecha w ybitnie odróżnia nasz gatunek od dotychczas znanych D endropup.
Z pomiędzy znanych do te j pory paleozoicznych ślim a ków płucodysznych 2 gatunki należą niew ątpliw ie do rodz. Dendropupa. Są to D. vetusta Dawson z górnego karbonu Nowej Szkocji [2], oraz D. W alchiarum Fischer pochodząca z dolnego perm u F ran cji [3j.
Od D. vetusta nasze okazy różnią się w ybitnie m niejszą ilością zwojów (7 w miejsce 9), w iększą ich stosunkową w y sokością, w iększym i odstępam i pomiędzy żeberkam i, w yno szącymi u naszych okazów przeciętnie 0,21 mm, zaś u D. ve tusta Vsoo cala (= 0,05 mm), wreszcie ogólnym kształtem .
Większe podobieństwo okazują nasze okazy do D. W al chiarum. Szczegółowe porów nanie zebranych okazów z opisem
i ryciną u F i s c h e r a skłoniło mię do uznania naszej Den- dropupy za odrębny gatunek. Nasze okazy nie dorów nują wielkością D. W alchiarum, gdyż tam ta osiągała 12 mm, nasze natom iast nie p rzek raczają 10,5 mm. Poza tym ogólny kształt, m niejsza stosunkowo wysokość przedostatniego zwoju, o ile to można w yw nioskow ać z nieszczególnego rysunku, gdyż F i s c h e r niestety nie podaje poszczególnych w ym iarów , wreszcie ch arak ter żeberkow ania u D. W alchiarum (assez fortes, serrées, saillantes) przem aw iają przeciw ich połą czeniu.
Co się tyczy trzeciego gatunku zaliczanego do rodz. Dendropupa, mianowicie D. Bigsbyi D awson znalezionego razem z D. vetusta, to je j kształt ta k odrębny i ch arakter zwo jów pozw alają pow ątpiew ać w przynależność do powyższego rodzaju, na co zresztą już zwrócił uw agę C o x przy oma w ianiu k lasy fik acji paleozoicznych P u p i 1 1 i d ([6], str. 406).
Jak wiadomo z p racy R a c i b o r s k i e g o [4], roślin ność rosnąca obok źródeł osadzających m artw icę odznaczała się w ielką bujnością. Obok lepidofitów i kordaitów rosły tam
liczne paprotnikow ate. P rzy zbieraniu skorupek ślim aków zauw ażyłem , że się ich. nigdy nie spotyka tam, gdzie są liście Taeniopieris. W idocznie skórźaste liście nie były odpowied nim pokarm em ; natom iast m ięczaki są częste tam, gdzie zn aj d u ją się szyszki Lepidostrobus oraz p artie przepełnione ja kimiś nieoznaczalnym i szczątkam i, w śród których można w y różnić tylko łodygi. Nie jest w ykluczonym , że jest to detritus roślinny, wśród którego ślim aki znajdow ały schronienie oraz w aru n k i sp rzyjające ich rozwojowi, na co w skazuje ich m a sowe w ystępowanie.
Z Zakładu Geologii ogólnej i Paleontologii A kadem ii Górniczej.
L I T E R A T U R A . — L I T E R A T U R E .
1. L y e 1 1 Ch., D a w s o n J. W. On the Remains of a Reptile (Dendrerpreton Acadianum, Wyman and Owen) and of a Land Shell discovered in the Interior of a Erect Fossil Tree in the Coal Measures of Nova Scotia. Quarterly Journ. of the Geol. Soc. Yol. IX, Lon don, 1855.
2. D a w s o n J. W. Revision of the Land Snails of the Paleozoic era, with Descriptions of New Species. Américain Journ. of Science. Vol. XX. New Haven, 1880.
5. F i s c h e r P. Description d’une nouvelle espèce de Dendropupa, du terrain permien de Saône-et-Loire. Journal de Conchyl. Volume
XXXIII. Paris, 1885.
4. R a c i b o r s k i M. Permokarbońska flora karniowickiego wapie nia. Rozpr. Wydz. mat.-przyr. P. Ak. Um. XXI. Kraków. 1891.
5. Z a r ę c z n y St. Atlas Geologiczny Galicyi. Tekst do zeszytu trzeciego. Kraków, 1894.
6. C o x L. R. Anthracopupa britannica sp. nov. a Land Gastropod from the Red Beds of the Uppermost Coal-Measures of Northern Worcestershire. Quarterly Journ. of the Geol. Soc. Vol. LXXXII. London. 1926.
S U M M A R Y .
The author describes a land snail belonging to the order P ulm onata found in the calcarsous travertine of Karnio- w ic e 1). The flora embeded in this travertine was described
*) The village Karniowice lies 34 km west from Cracow (Kraków) in South-West Poland.
Rocznik Pol. Tow. Geol. T. XII. Ann. Soc. Geol. de Pologne T. XII.
Tabl. I. PI. I.
O b ja ś n ie n ie ta b lic y . — E x p l a n a t io n of th e p la te .
1. Dendropupa Zaręcznyi sp. nov. ( X 4,5). Holotyp.—Holotype.
2. Dendropupa Zaręcznyi sp. nov. ( X 8,2). Rzeźba.—Surface-ornament. 3—6. Dendropupa Zaręcznyi sp. nov. ( X 2,3). Paratypy.—Paratype.
7—8. Dendropupa vetusta Dawson (X 8. Kopia z Dawsona [2], — After Dawson [2].
9. Dendropupa Walchiarum Fisclier. (X 2). Kopia z Fischera [3]. — After
by M. Raciborski [4] who, on the basis of the investigated species, determ ined the age of th e mentioned travertine as low er Perm o-Carboniferous.
Numerous shells found once b y St. Zar^czny and at pre sent b y the author of this note, belong to the genus Dendro p u p a Owen, and the species is dedicated by the author to St. Zar^czny.
D e n d r o p u p a Z a r ^ c z n y i sp. nov.1). Shell cy* lindrieal, at the apex ab ru p tly conical, obtuse. W horls 7, fla t tened- convex, ornam ented w ith fine axial riblets slightly obli que. F irst 5 whorls form a cone. The last w horl does not attain the half of the total lenght. A nte-last w horl surpasses the half of the diam eter of the shell. Sutures impressed. A perture to othless, slightly oblique, semioval. M argin of the peristome reflected. Angle of the apex varies from 41° to 50° -)•
D endropupa Zarqcznyi differs from D. vetusta D aw son [21 and from D. W alchiarum Fischer [3] b y the general shape, sm aller dimensions and greater height of the whorls. Moreover it differs from D. vetusta and probably from D. W alchiarum b y the more rare and fine ornam ent: spaces betw een the ridge approach average 0,21 mm.
*) Pronounciation: ,,Z“—,,s“ in „sagen“ in germain; ,,ar“—„are“; .,e“—„in“ french; „cz“—„ch“; „y“—,,i“ in „if“.
