STEFAN PRZEWORSKI
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W BLISKIEGO W S C H O D U
W K U L T U R Z E F A T J A N O W S K I E J ROSJI Ś R O D K O W E J *.
( D A S P R O B L E M D E R V O R D E R A S I A T I S C H E N E I N F L Ü S S E IN D E R F A T J A N O W O - K U L T U R CENTRAL-RUSSLANDS). I. Z a g a d n i e n i e w p ł y w ó w a z j a t y c k i e j k u l t u r y m i e d z i n a E u r o p ę p r z e d h i s t o r y c z n ą .1 W y k o p a l i s k a i p o s z u k i w a n i a t e r e n o w e , p r o w a d z o n e n a o b s z a r z e a z j a t y c k i e g o B l i s k i e g o W s c h o d u o s t a t n i e m i l a t y z w i e l k ą i n t e n s y w n o ś c i ą i n a s z e r o k ą b a r d z o s k a l ę , o t w o r z y ł y a r c h e o l o g j i p r z e d h i s t o r y c z n e j nie-o c z e k i w a n e z g nie-o ł a p e r s p e k t y w y b a d a w c z e . P r a c e te s ą p r z e w a ż n i e j e s z c z e w t o k u , a d o t y c h c z a s o w e w y n i k i ich o p u b l i k o w a n e z o s t a ł y n i e m a l w y -ł ą c z n i e w f o r m i e d o r y w c z e j i p r z e d w s t ę p n e j2. A l e n a w e t i te m a t e r j a ł y , k t ó r e m i j u ż r o z p o r z ą d z a m y , w y s t a r c z a j ą , b y sobie o d t w o r z y ć n o w y , a nie-z m i e r n i e b a r w n y o b r a nie-z c y w i l i nie-z a c j i B l i s k i e g o W s c h o d u w okresie m i e d nie-z i . S t a j e o n a p r z e d n a m i w c a ł e m b o g a c t w i e s w e g o d o r o b k u m a t e r j a l n e g o* Rozszerzony i uzupełniony wykład habilitacyjny na Uniwersytecie War-szawskim (Erweiterter und vervollständigter Warschauer Habilitationsvortrag). — Por. „Sprawozdania Tow. Naukowego Warszawskiego" X X I V , 1931, Wydz. II 29—32 (streszczenie).
1 S k r ó t y : Arch. Anz. — Archäologischer Anzeiger; ESA — Eurasia Septentrionalis Antiqua; FUF — Finnisch - Ugrische Forschungen, Anzeiger; IAK — Известия Археологической Коммиссии; l O I O f l — Известия О б щ е с т в а Изучения и Обследования Азербайджана; LArtA—Liverpool Annals of Archaeo-logy and AnthropoArchaeo-logy; M D P — Mémoires de la Délégation en Perse; OAK —-Отчет Археологической Коммиссии; RArch — Revue Archéologique; RV—Reallexi kon der Vorgeschichte; SAIMK — Сообщения Гос. Академии Истории Мате-риальной Культуры; SMYA — Suomen Muinaismustoyhdyistyksen Aikakauskirja;
i pełni doskonałości technicznej, przepychu twórczości artystycznej i
wie-lostronności form wysoko rozwiniętego życia społecznego. Rzecz
pro-sta, iż znaczne i liczne luki, tudzież rozmaite niejasności w tym obrazie
wypełnić, względnie usunąć, będzie mogła dopiero długotrwała praca
badawcza. Ogólne tło kulturowe epoki pozostanie wszakże w swych
za-sadniczych zarysach niezmienione, a to pozwala obecnie podkreślić —
ponownie, lecz z daleko większą precyzją i stanowczością, niż to uczynił
poprzednio O. Montelius
3— wyższość kultury materialnej społeczeństw
azjatyckich wobec europejskich w IV-em i III-em tys. prz. Chr.
Wyko-paliska w Persji, Mezopotamji i Anatolji posiadają zatem dla archeologji
więcej niż czysto lokalne znaczenie: dzięki ich zdobyczom zagadnienie
oddziaływania Bliskiego Wschodu na Europę przedhistoryczną może
zo-stać podjęte teraz w takiej rozciągłości, jaka doniedawna była wogóle
nie do pomyślenia.
Rozczłonowanie kontynentu eurazyjskiego nakazuje szukać trzech
głównych kierunków szerzenia się wpływów wschodnich ku Zachodowi.
Przedewszystkiem K r e t a , gdzie rozkwit kultury miedzi rozpoczyna
się ok. 3000 r. prz. Chr.
4, stanowiła ważny niezmiernie etap
przejścio-wy w procesie recepcji zdobyczy kulturoprzejścio-wych Wschodu przez kraje
nad-śródziemnomorskie. Intymne stosunki świata egejskiego z
mezopotam-skim oczywiste są w świetle relacyj klinowych Sargona, króla Akkadu
( 2 5 2 8 — 2 4 7 3 r. prz. Chr.), donoszących o podboju Kaptâra-Krety
5, oraz
znalezisk mezopotamskich z III-go tys. prz. Chr. w obrębie Egei
e.
W parze z tem idą różnorakie zapożyczenia azjatyckie w najstarszej
cy-1 Rozproszone są one w szeregu czasopism, jak Antiquaries Journal, Museum Journal, Antiquity, British Museum Quaterly, Illustrated London News. Streszczenia najważniejszych wyników (przeważnie bez reprodukcyj) podaje kro-nika Archiv für Orientforschung. — Wyniki poprzednich badań w Mezopotamji przedstawione s ą sumarycznie przez L a n g d o n a , Ausgrabungen in Babylo-nien seit 1918 (Der Alte Orient X X V I ) 1928.
* Chronologie der ältesten Bronzezeit in Norddeutschland und Skandi-navien 1900, 197 i Aeltere Kulturperioden im Orient und Europa II, 1923, 215.
* Według ogólnie przyjętej chronologji, od której odbiega jedynie В о-g a j e w s к i j. SAIMK II, 1929, 27 nn., biorący za punkt wyjścia zbyt wysokie i, skutkiem tego, powszechnie zakwestjonowane daty egipskie B o r c h a r d t a , Die Annalen und die zeitliche Festlegung des Alten Reiches der ägyptischen Ge-schichte 1917.
" Szczegóły: P r z e w o r s k i , Europa und Vorderasien, Reallexikon der Assyriologie (w druku).
' P r z e w o r s k i , Reallexikon der Assyriologie I, 1928, 43 п.; nadto: U η g e r, RV XIII, 1929, 312 nn.
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W B L I S K I E G O W S C H O D U 25 w i l i z a c j i m e t a l u n a K r e c i e 7, k t ó r a , j a k s i ę z a t e m o k a z u j e , m a nie t y l k o E g i p t o w i d o z a w d z i ę c z e n i a s w e p i e r w s z e p o d n i e t y r o z w o j o w e w t y m o k r e s i e . D r u g i „ s z l a k " p r z e n i k a n i a w p ł y w ó w w s c h o d n i c h p r o w a d z i ł p r z e z A η a t o I j ę, g d z i e z a c z a s ó w t e g o ż S a r g o n a k w i t ł y f a k t o r j e m e z o p o t a m -skie, p r o s p e r u j ą c e n a s t ę p n i e j a k o a s y r y j s k i e , a ż d o chwili p o j a w i e n i a s i ę n a d H a l i s e m Hetytów i n d o e u r o p e j s k i c h ( p o c z . X X - g o w . p r z . C h r . ) 8. N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e f a k t o r j e te, z g r u p o w a n e w c e n t r u m p ó ł w y s p u , u t r z y m y w a ł y s t o s u n k i z j e g o z a c h o d n i e m i p e r y f e r j a m i 9. T a m z p o c z ą t -k i e m e p o -k i b r o n z u Troja II b y ł a o ś r o d -k i e m b o g a t e j -k u l t u r y , r o z w i j a j ą c e j s i ę p o d w p ł y w e m w s c h o d n i m , s k ą d d o p i e r o d o r o b e k A z j i p r z e k a z y w a n y b y ł z j e d n e j s t r o n y k r a j o m b a ł k a ń s k i m i d a l e j E u r o p i e ś r o d k o w e j1 0, z d r u g i e j z a ś — p o p r z e z p r o w i n c j e z a c h o d n i o p o n t y j s k i e w k i e r u n k u d o -b a ł t y c k i m
* Niezawodnie dostaly się one tam także przez Syrję, której kultura mie-dzi jest właściwie zupełnie nieznana, ponieważ wykopaliska, z wyjątkiem Sakcze-gözü, nie zostały nigdzie doprowadzone do odpowiedniej głębokości.
* P r z e w o r s k i , WArch X I , 1929, 22 nn., oraz Dzieje i kultura Azji Mniejszej do podboju perskiego (Wielka Historja Powszechna, t. I), W a r s z a w a
1931, 642 nn.
* Brak o tern wprawdzie danych w tabliczkach „kapadockich", ale stosunki Hisarlik II z wnętrzem Anatolji poświadczone są obecnością tam posążka ołowianego: H. S c h m i d t , Katalog der Schtiemann'schen Sammlung 1902, Nr. 6446, należącego do jednej grupy z szeregiem wyrobów anatolijskich: G e-n o u i 11 a c, Syria X , 1929, 1 e-ne-n., P r z e w o r s k i , Archiv Oriee-ntále-ní IV, 1932, 41 nn. Na dalekie koneksje wschodnie za pośrednictwem faktoryj nad Halisem wskazują przedmioty z lapis-lazuli z zach. Azji Mniejszej, mianowicie maczuga w Boz Hüjük: K ö r t e , Mitteilungen des Athenischen Instituts X X I V , 1899, 16, oraz topór z Hisarlik II: H. S с h m i d t, j. w., Nr. 6058, D ö r ρ f e 1 d, T r o i a und Ilion 1902, fig. 326, T a 1 1 g r e η, RV II, 1925, tab. 62b. Kamień ten spro-wadzany był do Mezopotamji z Badachszanu w Afganistanie: B l e i c h s t e i n e r , W i e n e r Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes X X X V I I , 1930, 100 n.
10 G о r d ο η С h i I d e, T h e Most Ancient E a s t 1928, 222 n. Liczne wpływy Hisarlik II w kulturze miedzi w Czechach: S c h r á n i l , Vorgeschichte Böhmens und Mährens 1928, 98 nn., S t о с к ý, Z dějin východní Europy a Slo-vanstwa. Sborník věnovaný J. Bidlovi 1928, 10 nn., wywodzą się, w gruncie rzeczy, z Bliskiego Wschodu. Na to, że nie były to zapożyczenia sporadyczne, ani też przed-mioty importowane ze Wschodu Europy, lecz przejawy prądu kulturowego, idącego ku środkowej Europie przez Bałkany, wskazują wpływy Hisarlik II w ceramice okre-su miedzi na Węgrzech: G o r d o n C h i l d e, Danube in Prehistory 1929, 221.
" Związki kulturowe Azji Mniejszej z krajami zachodniopontyjskiemi są wprawdzie jeszcze nader słabo uchwytne: Τ a 1 1 g r e n, E S A II, 1926, 16, ale stosunki handlowe drogą morską pomiędzy obydwoma obszarami stwierdzić się dają
Trzeci wreszcie i ostatni prąd wpływów azjatyckich szedł przez
A r m e η j ę i K a u k a z , by dosięgnąć wielkiej równiny rosyjskiej.
Był on dotąd daleko słabiej uchwytny od obu poprzednich, chociaż nie
brakło sporadycznych prób podejścia do niezmiernie skomplikowanego
zagadnienia wpływów starożytnego Wschodu na Europę wschodnią
w czasach przedhistorycznych. Wszystkie one ograniczały się do
poru-szenia pewnych oderwanych kwestyj i odnotowania luźnych faktów, bez
wykazania jakichkolwiek związków między niemi
12. Praca niniejsza
jest zatem pierwszem usiłowaniem ujęcia w pewien całokształt historyczny
problematu wpływu azjatyckiej cywilizacji miedzi na środkoworosyjską
13.
W tym celu należy zdać sobie dokładnie sprawę ze stosunków kulturowych
w czasie od 3000—2000 r. prz. Chr. nie tylko na obszarze Bliskiego
Wschodu i Rosji europejskiej, ale przedewszystkiem na terytorjum p o
-średniem, jakiem w danym wypadku jest Kaukaz.
II. Armenja i Transkaukazja w okresie miedzi.
P r z e s m y k k a u k a s k i , spełniający rolę naturalnego
łączni-ka pomiędzy kontynentem azjatyckim a europejskim, nie posiada
jedno-litej struktury geograficznej. Pasmo gór kaukaskich, przecinające go
ukośnie od Anapy nad morzem Czarnem do Baku nad Kaspijskiem
( w kierunku od W N W do ESE), dzieli kraj na dwie pod względem
fizjo-graficznym wyraźnie różne części. Część południowa, zwana
Transkau-kazją,
stanowi północne przedłużenie płaskowzgórza
irańsko-armeńskie-go i jest związana organicznie z Azją. Natomiast partja północna,
Kau-kaz
właściwy, obejmująca również niż pontyjskokaspijsiki, tworzy w y
-w końcu III-go tys. prz. Chr.: P r z e -w o r s k i , Klio XXV, 1932, 22 nn. i La
Po-logne au VII-e Congrès International des Sciences Historiques I, 1933, 75 nn.
Punktem wyjścia żeglugi czarnomorskiej byt właśnie w owych czasach
Hisarlik II.
a
A. S c h m i d t , Древний Восток и Русский Север: Новый Восток
13/14, 1926, 344—350, gdzie wymienione są nieliczne wpływy Mezopotamji na
Ro-sję przedhistoryczną. Również G o r o d c o w , Отчет Исторического Музея
в Москве за 1914 г , 1916, 159 п., 210 nn. odnajduje je w kulturze bronzu Rosji
środkowej. Wreszcie T a 11 g r en, SM Y A XXXII, 2, 1922, 16, wyprowadza styl
zwierzęcy cywilizacji fatjanowskiej z Azji Mniejszej oraz przypuszcza, że wpływ
bronzoplastyki hetyckiej przebija się w posążkach z
Galicza: Studia Orientalia I,
1924, 312 nn., i obszaru permskiego: Suomen Museo XXXV, 1928, 1 nn. = ESA III,
1928, 63 nn.
" Jako osobne zagadnienie nasuwałaby się kwestja ewent. wpływów
Bliskiego Wschodu przez
Turkestan na Syberję, dotychczas nie podjęta.
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W BLISKIEGO W S C H O D U
27
sunięte ku południowi odgałęzienie równiny rosyjskiej, ograniczone z tej
strony stokami masywu górskiego
13a. W ten sposób w przesmyku
kau-kaskim jednoczą się ze sobą, w pewnego rodzaju całość, prowincje
pery-feryczne dwóch zupełnie odrębnych światów.
Ten naturalny podział kraju oddziałać musiał nieraz w ciągu
dzie-jów na kształtowanie się jego stosunków politycznych, etnicznych i
kul-turowych. Tak również działo się, jak się niebawem przekonamy,
w okresie miedzi. Podczas gdy Kaukaz północny zorjentowany był
zu-pełnie wyraźnie w kierunku Rosji, Transkaukazja ciążyła całkowicie ku
ośrodkom Bliskiego Wschodu. O ile jednak pierwszy z tych faktów
na-leży od pewnegc czasu do ustalonych, głównie dzięki licznym pracom
A. M. Tallgrena
14, prawd naukowych, o tyle natomiast drugi z nich nie
został dotąd podniesiony w literaturze archeologicznej.
Tłumaczy się to niezawodnie tem, że doniedawna nie zdawano
so-bie wogóle jasno sprawy z tego, że T r a n s k a u k a z j a musiała
przeżywać (jak sąsiadujące z nią kraje azjatyckie oraz obszar
cyskauka-ski i współcześnie z niemi) okres kultury miedzi
15. Skutkiem tego
mie-liśmy z jednej strony poważną lukę chronologiczną w rozwoju
kulturo-wym samej Transkaukazji
16, z drugiej zaś — terytorjalną, ze względu
na brak ogniwa pośredniego pomiędzy Bliskim Wschodem a
południowo-wschodniemi peryferjami Europy
17. Przyczyny tego stanu rzeczy
dopa-trywać się należy w dużej mierze w tem, że pozostałości przedhistoryczne
Transkaukazji nie są nam znane w swem następstwie warstwowem, lecz
pochodzą wyłącznie z poszukiwań na cmentarzyskach lub ze znalezisk
przypadkowych Ale i ten materjał, jakkolwiek wciąż jeszcze nader
"a Zarys geografji Kaukazu podaje B l a n c h a r d , Géographie
Uni-verselle VIII, 1929, 13 nn.
14
Zwłaszcza SMYA XXV, 1, 1911, 200 nn., SMYA XXXII, 2, 1922, 1 nn.
i Finskt Museum XXXI, 1924, 6 nn., jak również w następnych pracach.
ls
Jeszcze nie tak dawno powoływano się na zupełny brak znalezisk
mie-dzianych z
Transkaukazji: W e s e n d o n k , Arch. Anz. XL, 1925, 46. Także
P a s s e k & Ł a t y n i n , IOIOA III, 1926, 144, nie znajdują żadnych śladów
okresu miedzi w Transkaukazji, jakkolwiek przyznają, że kraj ów musiał przejść tę
fazę, ponieważ trudno sobie wyobrazić, aby, bez wszelkich etapów
przygotowaw-czych, wystąpić tam mogła nagle wysoko rozwinięta cywilizacja bronzu.
" Również w artykule, poświęconym archeologji Kaukazu: E b e r t
-T a 1 1 g r e n, RV VI, 1926, 266 nn., brak jakiejkolwiek wzmianki o epoce miedzi
w Transkaukazji, tak iż autorowie przechodzą wprost od okresu późnokamiennego
do bronzowego.
" R o s t o w c e w , RArch. XI, 1920, 36.
18
Przyszłe badania terenowe wykażą, czy wśród kopców transkaukaskich,
s k ą p y i f r a g m e n t a r y c z n y
1 9, o k a z u j e s i ę p r z y b l i ż s z e m r o z p a t r z e n i u
- o g r o m n i e c e n n y m d l a o b c h o d z ą c y c h n a s z a g a d n i e ń . Z w ł a s z c z a c e r a m i k a
m a l o w a n a , k t ó r ą s t w i e r d z a m y w T r a n s k a u k a z j i , s ł u ż y ć m o ż e , j a k o n i e
-z m i e r n i e d o n i o s ł y d o w ó d j e j ś c i s ł y c h -z w i ą -z k ó w -z k r a j a m i B l i s k i e g o
W s c h o d u w o k r e s i e m i e d z i .
J a k w i a d o m o , b a d a n i a o s t a t n i c h z w ł a s z c z a lat w y k a z a ł y n a o b
s z a r z e a z j a t y c k i e g o B l i s k i e g o W s c h o d u p r z e d h i s t o r y c z n ą c e r a m i k ę m a
-l o w a n ą
2 0, w y s t ę p u j ą c ą n a o l b r z y m i e j p r z e s t r z e n i o d p o g r a n i c z a
Turke-stanu r o s .
2 0 ai Beludżystanu
21. Z n a j d u j e m y j ą n a c a ł y m p ł a s k o w y ż u
i r a ń s k i m
2 1 a, nie w y ł ą c z a j ą c Afganistanu
22. U j a w n i o n o t ę c e r a m i k ę
n a d t o w l i c z n y c h p u n k t a c h Mezopotamji, g d z i e z n a l e z i s k a j e j d o c h o d z ą
w k i e r u n k u p ó ł n o c n y m w o b s z a r Haburu
2 2 ai d o l i n ę Balicha
23, i d a l e j a ż
111 nn., są również formacje osiedlowe, tak jak w innych krajach Bliskiego
Wscho-du, i czy reprezentują one ciągłość zaludnienia danego terytorjum od czasów
przed-historycznych, jaką stwierdzamy np. w środkowej Anatolji dla okresu od neolitu
•do czasów wczesnoosmańskich: P r z e w o r s k i , WArch. XI, 1929, 13 nn.
M
Materjal archeologiczny z Transkaukazji zestawiony został częściowo,
gdyż tylko dla półn. Azerbajdżanu, przez P a s s e k & Ł a t y n i n a , IOIOA
III, 1926, 112 nn. w formie krótkiego zarysu z bibljografją. Uzupełnia go
spra-wozdanie z badań archeologicznych za pięciolecie 1924—1929 г.: M i e s z c z a n
i-n o w, IOIOA VIII, 1929, 44 i-ni-n., oraz A l e k p e r o w , Новый Восток 18, 1927,
218 nn.
" Znaleziska ceramiki malowanej na Bliskim Wschodzie zebrane są
pra-wie kompletnie w pracach F r a n k f o r t a, Studies in Early Pottery of the
Near East II, 1927, 179 nn., RV XIV, 1928, 81 nn. i Archeology and the
Su-merian Problem (Studies in Ancient Oriental Civilization, No. 4) 1932, gdzie
bi-bljografja przedmiotu. Szereg opuszczonych w tych pracach materjałów staram się
tutaj zestawić dla uzupełnienia.
™
aNowe obserwacje, dotyczące Anau i Namazga Tepe, podaje В u k i η i i,
ESA V, 1930, 9 nn.
и
Natomiast ceramika północnych Indyj i Kaszmiru ( F r a n k e , Indian
Antiquary XXXIV, 1905, 203 nn., tab. 4; W11 k e, Kulturbeziehungen zwischen
Indien, Orient und Europa 1913, fig. 60, 65b, 76c i 123,1) reprezentuje odrębny
okrąg kulturowy, który na terenie Beludżystanu wchodzi w styczność z
zachodnio-azjatyckim.
2>a
Niektóre nowe znaleziska z tego terytorjum podane zostaną poniżej. —
Por. nadto H e r z f e 1 d, Deutsche Forschung V, 1928, 38 nn.
a
Leningrad, Muzeum Antropologji i Etnografji, p. W i s z n i e w s k i j,
.Доисторический человек в России w pracy: O s b o r η, Человек
древне-ка-менного век
а, 1924, 483, fig. 10,6.
Н а
O p p e n h e i m , Tell Halaf 1931, tab. 53,9 i 16. Natomiast
publi-kowane tam pozostałe okazy ceramiki malowanej należą niewątpliwie do innego
związku. Pokrewną ceramike znaleziono ostatnio w Tell Arpaczija k. Niniwy:
M a 11 o w a n, Illustrated London Newe 182, 1833, No. 4908, 686.
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W B L I S K I E G O W S C H O D U
29'
do Sakczegözü w północnej Syrji
2*. W Mezopotamji (Gawra, Niniwa,
Warka, Obeid) stwierdzono, iż ceramika malowana sięga początkami swe—
mi okresu neolitycznego
2 1 a. Nie przypuszczam, by z tego okresu d a t o w a ć
miały także wykopaliska z Persepolis
24b. W każdym razie, we
wszyst-kich pozostałych wypadkach, gdzie uzyskaliśmy ją drogą wykopalisk,
ceramika malowana wykryta została w towarzystwie wyrobów z miedzi.
Niezawodnie więc wszelkie znaleziska luźne przedhistorycznej ceramikf
malowanej pokrewnych gatunków na obszarze Bliskiego Wschodu
wią-żą się również z tamtejszą cywilizacją okresu miedzi. Zgodnie z
wywodami Gordon Childe'a , określiliśmy powyżej cywilizację tę jako p e w
nego rodzaju całość, przeciwstawiającą się wyraźnie innym okręgom k u l
-turowym tej epoki, ze względu na ogólnie przyjętą typologję narzędzi,,
broni, ozdób, wspólny repertuar artystyczny, mniej więcej jednakowy
po-ziom techniki, pewien zasadniczy zeskład i charakter materjalny
inwen-tarza kulturowego. Rzecz prosta, że, niezależnie od tego, stwierdzić
się-d a j ą na każsię-dem poszczególnem terytorjum rozliczne, słabsze lub
silniej-sze odrębności lokalne, wynikające z Tozwoju tej samej kultury na
od-miennem podłożu etnicznem i w odmiennych warunkach przyrodzonych.
Faktu tego nie wolno tracić z oczu, pamiętając o pewnych z r ó ż n i c o w a
-niach prowincjonalnych, jakie zachodzić muszą zawsze w obrębie każdej
większej wspólnoty kulturowej. Na obszarze Bliskiego Wschodu w
okre-sie miedzi, tym najbardziej widomym i uchwytnym wykładnikiem jego*
jedności kulturowej w sensie powyższym jest właśnie ceramika malowana,,
reprezentująca tam wszędzie, gdzie ją znajdujemy nawet zupełnie s a
-moistnie, lokalną odmianę zachodnioazjatyckiej cywilizacji miedzi.
W tem właśnie znaczeniu mamy prawo mówić o każdym z wymienionych
krajów, jako o oddzielnej prowincji przedhistorycznej ceramiki
malowa-nej i, co na jedno wychodzi, zachodnio-azjatyckiej cywilizacji miedzL
W ten również sposób rozumieć należy występowanie podobnej ceramiki
w Transkaukazji.
a
A l b r i g h t , Man XXVI, 1926, 25 oraz A l b r i g h t i D o u
-g h e r t y , Bulletin of the American Schools of Oriental Research 21, 1926, 12 nn.
24
G a r s t a η g, LAAA I, 1908, 97 nn., tab. 98.
S p e i s e r , American Journal of Archeology XXXVI, 1932, 471.
Po-twierdzają to badania jaskiń południowego Kurdystanu (Hazar Merd): G a r r o d^
Bulletin of the American School of Prehistoric Research, 6, 1930, 32. Natomiast
ceramika malowana z Tell Billa k. Baszika w pin. Iraku: S p e i s e r , Museum
Jour-nal XXIII, 1932, 249 nn., jest już młodsza od wyrobów z Tepe Gawra.
м
ь H e r z f e 1 d, Steinzeitlicher Hügel bei Persepolis (Iranische
Z n a l e z i s k a c e r a m i k i m a l o w a n e j n a o b s z a r z e t r a n s k a u k a s k i m s ą j e s z c z e n i e z b y t l i c z n e i n i e z o s t a ł y z a p e w n e d l a t e g o n a l e ż y c i e w y z y s k a n e ,
z a r ó w n o p r z e z b a d a c z y m i e j s c o w y c h , j a k i e u r o p e j s k i c h . P o s u w a j ą c się o d p o ł u d n i a , z n a j d u j e m y n a c z y n i a m a l o w a n e n a Gök Tepe ( f i g . 2 ) 26 o r a z Medżikli Tepe 27 к. U r m j i , j a k r ó w n i e ż w Toprak Kale 28 k. W a n w A r -i n e n j -i t u r e c k -i e j . N a s t ę p n -i e u j a w n -i o n o c e r a m -i k ę m a l o w a n ą w Kyzył Wank
( N a c h i c z e w a ń s k a S S R , t a b . I I / I I I ) 29 o r a z w Tazakend ( n a p r a w y m b r z e g u r z . Z a n g i , p o w . e r y w a ń s k i , A r m e ń s k a S S R ; t a b . I i f i g . 3 ) 50.
ω The most Ancient East 1928, 123 nn.
м V i г с h o w, Z E X X X I I , 1900, Verh. 609 п., tab. I X , 5, F r a n k f o r t , Studies in Early Pottery of the Near East II, 1927, 178, fig. 21b, R V X I V , 1928, tab. 43ce i Antiquaries Journal VIII, 1928, 219, Ρ o t t i e r, L'art hittite II, 1931, 26, fig. 15, 1, P r z e w o r s k i , Dzieje i kultura starożytnej Persji (Wielka Hi-storja Powszechna, t. I ) , Warszawa 1932, 716a.
27 M e c q u e n e m , M D Ρ X X , 1928, 127, fig. 32, 3.
28 L e h m a n n - H a u p t , Materialen zur ältesten Geschichte Armeniens und Mesopotamiens (Abhandlungen Göttinger Gesellschaft der Wissenschaften IX, 3) 1907, 116, No. 53, tab. VIII, 1, i Armenien einst und jetzt II, 2, 1931, 570, S c h a c h e r m e y e r , RV X I I I , 1929, tab. 100a.
28 S ρ i с у η, ΙΑΚ 29, 1909, 3 nn., publikuje wyłącznie zabytki z poszu-kiwań Fiodor owa w 1895/6 r. na cmentarzysku i położonej opodal miejscowoici, którą tamten nazwał „ к а п и щ е " (Moskwa, Muzeum Historyczne). Rezultaty po-szukiwań E. Lalajana w 1904 г.: ΙΑΚ 14, 1904,прил., 48, nie są wogóle znane. W 1926 r. kopał cmentarzysko przez sześć dni I. M i e s z c z a n i n o w , SAIjVíK
I, 1927, 233 nn., tudzież A. A. Miller, którzy wydobyli dalsze okazy ceramiki ma-lowanej, znajdującej się obecnie w Azerbajdżańskiem Muzeum Państwowem w Ba-ku. Należy się spodziewać, iż te nowe materjały wydane zostaną w prędkim czasie.
30 R a d d e & U w a r o w a , Museum Caucasicum V, 1902, 119 (Nr. Nr. 2743—2754). Pochodzą one z wykopalisk P. Czarkowskiego w 1896 r. Z α-ϊ h a r o w, Revue Hittite et Asianique I, 1931, tab. 4. — Reprodukowane tutaj ry-sunki zawdzięczam uprzejmości prof. A. A. Zacharowa (Moskwa).
OBJAŚNIENIE M A P Y .
S p i s z n . a I e z i s k ( V e r z e i c h n i s d e r F u n d o r t e ) : • Transkaukaska kultura miedzi z ceramiką malowaną (Transkaukasische Kupferkultur mit bemalter Keramik): 1. Okolice Erywania (Armawir i Kara Cha-raba). 2. Kyzyl W a n k . 3. Danagirt. 4. Kala Tepe. 5. Tazakend. 6. Marmaszen. 7. Wornak. 8. Pow. Kubiński.
• Kultura miedzi Gruzji (Kupferkultur von Georgien): 9. Saguramo. 10. Plawismani.
^ Nadkubańska kultura miedzi i wczesnego bronzu (KubaniscJie Kupfer-und Frühbronzekultur): 11. Kisłowodsk. 12. Konstantinowka. 13. Andrjukowskaja.
14. Psebaiskaja. 15. Carewskaja. 16. Majkop. 17. Kelermes. 18. Kostromskaja. 19. Konstantinowskaja. 20. Stawropol. 21. Letnick. 22. Wozdwiżenskaja. 23. UI. 24.Staromyszastowskaja.
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W B L I S K I E G O W S C H O D U 31 Δ •С
a
•o с 3 α з « э cd M si M 3 ев W ьсS
Z grobu w okolicy Arniawiru (pow. erywański, Armeńska SSR) pochodzi
jedno naczynie malowane (Paryż, Louvre AO 3269)
31, a trzy inne z
cmen-tarzyska koło Kara Churaba w okolicy Erywania
31a. Najdalej ku
pół-nocy wysuniętym punktem z ceramiką malowaną jest, jak dotąd, Wornak
(pow. borczaliriski, Gruzja)
32. W 1927 r. odkryto ją nadto koło Kala
Tepe, w stepie milskim (pow. dżewadski, Azerbajdżańska SSR)
33, jak
również w pow. kubińskim (Azerbajdżańska SSR)
34. Wiadomo
poza-tem o szeregu znalezisk pojedyńczych z całego obszaru Transkaukazji;
brak jednakże bliższych danych, gdzie zostały dokonane
35. W ten
spo-sób porzecze Kury i Araksu okazuje się najdalej ku północy wysuniętą
prowincją przedhistorycznej azjatyckiej
cera-miki malowanej. Granicę tej prowincji w tym
kierunku pozwalają prowizorycznie i z pewnem
przybliżeniem wykreślić wyszczególnione
wła-śnie znaleziska (fig. 1).
Należy zaznaczyć, że ta ceramika
ma-lowana Transkaukazji nie stanowi, ani pod
względem technicznym, ani też stylowym,
ja-kiegoś zwartego, jednolitego kompleksu.
Obja-śnia się to poprostu tem, że poszczególne,
wy-mienione tu znaleziska reprezentują rozmaite
stopnie rozwoju tego produktu w
Transkau-kazji. Związek następczy pomiędzy n!emi na
tle analizy samego materjału lokalnego nie
wy-stępuje zbyt przejrzyście. Dopiero
porówna-nie z odnośnemi wyrobami innych ośrodków
azjatyckich wykazuje, że ceramika malowana
przeszła w Transkaukazji, w zasadniczych
przynajmniej zarysach, te same dwa etapy ewolucyjne, co na całym
Bliskim Wschodzie
3 S, w szczególności w sąsiedniej prowincji irańskiej.
и Ρ o 11 i e r, Mémoires de la Société Nationale des Antiquaires de France L X , 1901, fig. 1 i L'art hittite II, 1931, 26, fig. 15, 2, F r a n k f o r t , Studies in Early Pottery of the Near East I, 1924, 38, tab. V, 1.
" a S ρ i с у η, ΙΑΚ 29, 1909, 2 ; 7, fig. 5; 10, fig. 19, 22. ю P a s s e k & Ł a t y n i n , I O I O A III, 1926, 140'.
" A l e k p e r o w , I O I O A IV, 1927, 242, tab. I, 2, M i e s z c z a n i n o w , I O I O A V, 1927, 278.
" A l e k p e r o w , j. w., 242.
" P a s s e k & Ł a t y n i n , I O I O A III, 1926, 142. — Naczynia te m a j ą przeważnie czerwoną powlokę i czarną dekorację. N a jednem z nich znajdujemy wyobrażenie bociana.
" S p e i s e r , Mesopotamian Origins 1930, 59 nn. Fig. 2.
Gök Tepe к. Urmji. Na-czynie malowane I-go sty-lu. Berlin, Vorgeschichtli-che Abteilung. Wg.
Frank-fcrta.
(Gök Tepe b. Urmia. Be-maltes Gefäss I. Stils. Berlin, Vorgeschichtliche Abteilung. Nach
T A B L I C A I.
C ' r a m i k a malowana z Tazak<ndu w Transkaukazji. Tyflis, Muzeum Gruzji. Nr. 2754—57, 50—52—53—49. W g . rys. prof. Zacharowa. (Bemalte Keramik aus Tasakend. Tiflis, Georgisches Museum. Nr. 2754—51—50—52—53—49. Nach Zeichnungen von Prof. Zacharów) światowit t. X V
Położenie geograficzne wskazuje, że ceramika malowana
Azer-bajdżanu i Armenji winna być jak najściślej spokrewniona z produkcją
warsztatów irańskich. Istotnie naczynie z Gök Tepe (fig. 2 ) , z czerwonej
gliny o matowej dekoracji ciemnobrunatnej, jest technicznie identyczne
z niektóremi fragmentami z Tepe Mohendżo Dżaffar
37w okolicach Suzy.
Ciemnobrunatną geometryczną dekorację wykazuje również ceramika
z Darragaz na pograniczu Turkestanu
37a. Stylizacja kozłów zbliża
na-tomiast naczynia z Gök Tepe do wyrobów z Suzy 1
38. Z pewną grupą,
odosobnioną narazie, ceramiki malowanej z końcowej fazy Suzy I
spo-krewnione jest wreszcie naczynie z pod Armawiru
30. Dowodzi tego
nie-tylko kształt i elementy ornamentacyjne, mianowicie linja piłowata i t. zw.
podwójny topór, ale przedewszystkiem technika. W obu wypadkach
na-czynia posiadają czerwoną powłokę (t. zw. slip), na którą dekoracja
malowana nałożona została czarną błyszczącą farbą. Ta sama technika
znalazła również zastosowanie w naczyniach z Tazakendu, wykonanych
z dobrze wyrobionej jasnoczerwonej gliny, pokrytej czerwoną powłoką.
Czarny ornament geometryczny składa się z linij, kwadratów i trójkątów,
a w trzech wypadkach (tab. I a, d i fig. 3 a) występuje, — zupełnie, jak
na garnku z pod Armawiru, — spirala haczykowata
40. Stwierdzamy,
prócz tego, na naczyniach z Tazakendu inne ornamenty, które znamy
także z garnka z pod Armawiru, mianowicie wspomnianą linję piłowatą
(tab. I a, d) oraz t. zw. podwójny topór (tab. I a, b, e). Wreszcie
czer-wone naczynia z Kara Charaba wykazują czarne ornamenty geometryczne
(trójkąty i czworokąty siatkowe) oraz linję piłowatą i spiralę
haczyko-watą
40a. Niezawodnie wszystkie te znaleziska reprezentują technicznie
i stylowo jedną i tę samą fazę w rozwoju ceramiki malowanej w
Transkau" G a u t i e r & L a m ρ r e, M D P VIII, 1907, fig. 133 п., por. F r a n k -f o r t , j. w., II, 1927, 189 n.
" a S y k e s , History of Persia I, 192Г, 56, 58.
38 Np. Ρ O t t i e r , M D P X I I I , 1912, tab. X I I I , 5, С ο η t e η a u, Manuel d'archéologie orientale I, 1927, 285, fig. 185.
38 Ρ о t t i e r, RArch. X X I I I , 1926, 122, a za nim G e η o u i 1 1 a с, Céramique Cappadocienne 1, 1926, 30 (tutaj miejsce pochodzenia podane nieściśle j a k o „ K u b a ń " ) , datuje naczynie to bez racji na drugą połowę II-go tys. prz. Chr., nawiązując do ceramiki anatolijskiej epoki hetyckiej.
40 R a d d e & U w a r o w a, j. w., 122 ( N r . 2743, 2752, 2754). — Nie mogę się natomiast zgodzić z F r a n k f o r t e n i , j. w., I, 1924, 38', by transkaukaska spirala haczykowata miała być pochodzenia zachodniego. Z a r ó w n o
w Boz Hiijiik: K ö r t e, j. w., tab. III, 5, jak w Hisarlik II: H. S с h m i d t,
T A B L I C A I I .
Ceramika malowana z Kyzył Wank. Moskwa, Muzeum Historyczne. Wg. Spicyna.
(Bemalte Keramik aus Kisił Wank. Moskau, Historisches Museum. Nach Spitsyn).
kazji. Być może, iż należy do niej również znana jedynie ze wzmianki
ceramika o dekoracji jednobarwnej z
Wornak
41.
Nie jest przytem wykluczone, że opisana powyżej technika dostała
się zarówno do Suzy I, jak i do Transkaukazji, mniej więcej równocześnie
z jakiegoś ośrodka w płn. Iranie. Na to wskazywałby fakt, że występuje
ona zarazem w
Tureng Tepe
41a, Damgan
41bi
Mohammedabad w
płn.-wsch. Persji
12oraz w
Anau 1/11 w Turkestanie ros.
43. W tym ośrodku
jest ona najwcześniej uchwytna, ponieważ dopiero Anau III wiąże się
Naczynia malowane z Tazakendu w Transkaukazji. Tyflis, Muzeum Gruzji, Nr. 2743—4. W g . rys. prof. Zacharowa.
(Bemalte Gefässe aus Tasakend in Transkaukasien. Tyflis, Georgisches Museum, Nr. 2743—4. Nach Zeichnungen
von Prof. Zacharów).
" D o tej fazy odnieść niewątpliwie należy wspomniane w uw. 35 znale-ziska przypadkowe ceramiki malowanej, wyróżniające się czarną dekoracją na czerwonej powłoce. Nie rozumiem natomiast, na jakiej podstawie naczynia trans-kaukaskie, które publikuje Ρ o t t i e r, Mémoires de la Société Nationale des An-tiquaires de France L X , 1901, tab. I, 1, 2, 4, F r a n k f o r t , Archeology a n d the Sumerian Problem (Studies in Ancient Oriental Civilization, No. 4) 1932, 32', zalicza do tejże grupy ceramicznej.
4'a W u 1 s i η, Bulletin of the American Institute for Persian Art a n d Archeology II, 1 bis, 1932, 9, tab. X I V C .
41b H e r z f e 1 d, Die vorgeschichtlichen Töpfereien von Samarra (For-schungen zur isländischen Kunst V ) 1930, tab. X L I V . Świeże wykopaliska z Tepe Hisar к. Damgan publikują Ε. F. S c h m i d t i A. U. P o p e , Illustrated
London News 181, 1932, No. 4882, 771 nn., i 182, 1933, No. 4893, 11 nn.
" H a l l , Royal Asiatic Society, Centenary Supplement 1924, 112 п., tab. X V I , 1, F r a n k f o r t , j. w., 1, 1924, 83*, tab. VII, 2, P r z e w o r s k i , Dzieje... Persji..., 716b.
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W B L I S K I E G O WSCHODU 37
wyraźnie z ceramiką Suzy I **. Związki te dowodzą, że wymienioną grupę
ceramiki malowanej z Transkaukazji uważać trzeba za wcześniejsze
stadjum rozwojowe tego produktu w tamtejszej prowincji. Potwierdza
to w całej rozciągłości zestawienie powyższej grupy z ceramiką
malo-waną z
Kyzył Wank (tab. II/III)
44a, która okazuje się, w stosunku do
niej, późniejszą.
Prowadzi do tego wniosku przedewszystkiem porównanie
odnoś-nych wyrobów pod względem technicznym. W Kyzył Wank część
na-czyń posiada jeszcze czerwoną powłokę, jaka charakteryzuje znaleziska
z pod Armawiru i Tazakendu, u reszty natomiast dekoracja nałożona
zo-stała wprost na czerwoną naturalną powierzchnię garnka. Nie jest to
zjawisko przypadkowe, charakterystyczne wyłącznie dla danego
warszta-tu Transkaukazji. Identyczne zupełnie uwagi nasuwa pewien gawarszta-tunek
ce-l arniki mace-lowanej z
Nihawend w zach. Persji, gdzie „the painted wares
have a reddish basic pottery, sometimes without a slip, sometimes with
fine slip varying from red to light buff, according to the firing of the
pot"
45. Współobecność w obu tych znaleziskach, w Kyzył Wank w
Trans-kaukazji i w Nihawend w zach. Persji, tych dwóch sposobów zdobienia
naczyń wskazuje, iż na całym obszarze irańsko-transkaukaskim
wytwór-nie ceramiczne zarzuciły stopniowo dotychczasową technikę, przechodząc
do znacznie prostszej. Przyjęła się ona na Bliskim Wschodzie w okresie
t. zw. drugiego stylu ceramiki malowanej, który reprezentowany jest
przedewszystkiem przez wyroby z
Dżemdet Nasr w Mezopotamji i z
Su-zy II. Garnki tamtejsze pozbawione są zupełnie powłoki, którą
stwierdzi-liśmy w końcowej fazie Suzy I i która cechuje jeszcze niektóre naczynia
z Nihawend i Kyzył Wank. Możnaby na tej podstawie przypuszczać, że
produkcja Kyzył Wank byłaby nieco starsza
46od zupełnie jednolitej,
pod tym względem, ceramiki z
Suzy II (ok. 2800—2400 r. prz. Chr.),
gdyby nie to, że w obu tych wytwórniach przyjęta jest identyczna zasada
zdobienia naczyń, nieznana zupełnie w okresie poprzedzającym.
Mia-nowicie, w sposób charakterystyczny dla pewnej grupy wyrobów
azja-44 H. S c h m i d t , ZE LIV, 1924, 136 п., F r a n k f o r t , j. w., I, 1924, 76 nn.
" a S ρ i с у η, j. w., fig. 40, 46—50, 53—55, 57, 6 0 - 6 3 .
41 W g . łask. informacji p. Dr. S. R. K. Glanville (British Museum). — Por. H e r z f e l d , Illustrated London News 174, 1929, Nr. 4702, 994 п., fig. 12 nn., H a l l , British Museum Quaterly IV, 1929, 4, tab. I, F r a n k f o r t , R V X I V , 1928, 83 п., 84 п.
44 C h r i s t i a n , Reallexikon der Assyrologie I, 1928, 79, niesłusznie łączy naczynie z pod Armawiru z ceramiką z Kyzył Wank w jedną stylową i
tyckiej ceramiki malowanej drugiego stylu, panuje w Kyzył W a n k
bi-chromja, polegająca na równoczesnem użyciu czarnej i bronzowej farby
dla dekoracji naczyń. Skłania to nas do wniosku, że ceramika z Kyzył
W a n k niemogła być wcześniejszą od wyrobów Suzy II, czyli że była im
współczesną. Tem samem reprezentuje ona późniejsze, końcowe stadjum
rozwoju tego produktu w Transkaukazji, przypadające na czas po 2500 r.
prz. C h r .
4 7. Chronologję tę potwierdza zestawienie ceramiki
transkau-kaskiej z anatolijską. Albowiem na obszarze Azji Mniejszej pojawia się
również ceramika malowana dwu- i trójbarwna, którą, abstrahując
roz-maite luźne znaleziska, reprezentują najlepiej okazy z
Aliszar-Hiijiik II
47a. Okres ten kończy się jeszcze przed rozkwitem kolonizacji
asyryjskiej na płaskowyżu środkowej Anatolji, który przypada na X X I w.
prz. Chr., z czego wynika, że ceramika malowana trwa tam mniejwięcej
tak długo, jak w Transkaukazji. Zresztą wyroby ceramiazne tych dwóch
krajów, poza wskazaną cechą wspólną techmiki, dzielą liczne różnice
stylu i form.
Zupełnie podobnie, jak ceramika malowana Transkaukazji
pierw-szego stylu, jest garncarstwo Kyzył Wank ściśle spokrewnione ze
współ-czesną mu produkcją warsztatów irańskich. Tu i tam korzysta wytwórca
z repertuaru artystycznego, przyjętego powszechnie i oddawna na całym
Bliskim Wschodzie. Zaliczają się do tego zasobu zwłaszcza motywy
siatkowe, jak trójkąty, ukośniki i pasy, które ceramika z Kyzył W a n k
prze-jęła z produkcji okresu poprzedzającego, gdzie znajdujemy je na
naczy-niach z Tazakend (tab. I i fig. 3 ) i Kara Charaba.
Transkaukaski styl lokalny polega przedewszystkiem na swoistem
traktowaniu, doborze i ugrupowaniu tych ogólnoazjatyckich elementów
ornamentacyjnych, w ramach narzuconej przez tektonikę naczyń
kompo-zycji. Ale i tutaj przestrzegane są pewne ogólnie przyjęte zasady,
pole-gające na ujęciu dekoracji naczynia we fryz, obiegający górną część jego
brzuśca i zamknięty pasami równoległemi. Pod tym względem ceramika
z Kyzył W a n k -zbliża się najbardziej do wyrobów fabryk
zachodnioirań-" Data nasza pozostaje zatem w zupełnej zgodzie z tą, którą zapropono-wał dla cementarzyska w Kyzyl Wank poprzednio A r n e , Palaeontologia Sinica D , 1, 2, 1925, 23.
" a E. F. S c h m i d t , The Alishar Hüyük, Seasons of 1928 and 1929, I (Oriental Institute Publications X I X ) 1932, 196 nn., tab. X V I nn., z uwzględnieniem poprawki stratygraficznej, którą podaje V o n d e r O s t e n , Arch. Anz. X L V I I , 1932, 210 nn., oraz Discoveries in Anatolia 1930 — 31 (Oriental Institute Commu-n i c a ť o Commu-n s , No. 14) 1933, 21 Commu-nCommu-n., 55. Por także Ε. F. S c h m i d t , ACommu-natolia through the Ages (Oriental Institute Communications, No. 11) 1931, 102 nn., 157 n.
T A B L I C A I I I .
Ceramika i plastyka z Kyzyl W a n k . Moskwa, Museum Historyczne. W g . Spicyiia. (Keramik und Plastik aus Kisił Wank. Moskwa, Historisches Museum. Nach Spitsyr).
s k i c h , r e p r e z e n t o w a n y c h p r z e z z n a l e z i s k a z
Czesme Ali 4 8
i
Raji ( k . T e
-h e r a n u )
4 9o r a z z
Nihawend ( f i g . 4 ) r,
°. Ł ą c z y je n a d t o z e s o b ą n i e z m i e r
n i e c h a r a k t e r y s t y c z n a c e c h a k o m p o z y c y j n a : e l e m e n t y g e o m e t r y c z n e s k u
-p i o n e s ą w ś c i ś l e o g r a n i c z o n y c h -p o l a c h , o d d z i e l a j ą c y c h s i ę w y r a ź n i e o d
t y c h , w k t ó r y c h u m i e s z c z o n e s ą m o t y w y f i g u r a l n e , j a k p o s t a c i e l u d z k i e
( t a b . II с )
5 0 a, p t a k i b r o d z ą c e ( t a b . I I I c )
5 0 b, l u b ż m i j a ( t a b . II e )
C o o z n a c z a z a t e m f a k t , ż e z n a j d u j e m y w T r a n s k a u k a z j i p r z e d h i
-s t o r y c z n ą c e r a m i k ę m a l o w a n ą , k t ó r a r o z w i j a -s i ę w -s p ó ł c z e ś n i e i w t a k
b
Fig. 4.
Ceramika malowana I I - g o stylu z Nihawend w za ch. Persji. W g . Herzfelda.
( B e m a l t e K e r a m i k I I . Stils aus N i h a w e n d in Persien. Nach H e r z f e l d ) .
48
M e c q u e n e m , M D P XX, 1928, 122, fig. 28, 4.
" Ρ o 1 1 i e r, RArch. XXIII, 1926, 17, fig. 3 п., M e c q u e n e m , j. w.,
fig. 30. — P o r . H e r z f e 1 d, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen
Ge-s e l l Ge-s c h a f t LXXX, 1926, 232.
50
H e r z f e 1 d, Illustrated London N e w s 174, 1929, Nr. 4702, 995, fig.
15/6, U n g e r - B o s s e r t , Geschichte des K u n s t g e w e r b e s III, 1930, 383,
fig. 5 i 7.
°°
aS ρ i с y η, j. w., fig. 48, Z a c h a r ó w , Revue Hittite et
Asia-nique I, 1931, t a b . 5, 1. Obecność t e g o motywu, stylowo p o k r e w n e g o m a l a r s t w u
w a z o w e m u Iranu, na naczyniu z Kyzył Wank, w s k a z y w a ł a b y , że przez T r a n s k a u
kazję, a następnie d r o g ą m o r s k ą wzdłuż północnego w y b r z e ż a Anatolji z a w ę d r o
-wały do Rumunji motywy ludzkie, w s p ó l n e ceramice m a l o w a n e j Suzy i Cucuteni В
( p o 2200 r. prz. C h r . ) : D u m i t r e s c u , Notes c o n c e r n a n t l'ornementation
peinte z o o m o r p h e et humaine d a n s les civilisations à c é r a m i q u e peinte de Roumanie
et de la Susiane. 1931.
м
ь S ρ i с y η, j. w., fig. 47.
51
S ρ i с y η, j. w., fig. 40. — N a późne pochodzenie znaleziska z Kyzył
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W B L I S K I E G O W S C H O D U
41
ścisłej łączności z produkcją pozostałych warsztatów Bliskiego W s c h o
-d u ? Zgo-dnie z naszemi poprze-dniemi wywo-dami uważać to musimy za
potwierdzenie, że Transkaukazja należy, jako odrębna p r o w i n c j a ,
do wielkiego kręgu zachodnioazjatyckiej cywilizacji m i e d z i
5 2. Byłby
to dowód już sam przez się wystarczający. Jesteśmy jednakże w tem
położeniu, że możemy słuszność j e g o wzmocnić, wskazując znaleziska
przedmiotów m'edzianych w Transkaukazji, dokonane w niektórych
na-wet wypadkach wespół z opisaną ceramiką malowaną.
Nie znamy coprawda wcale zabytków m i e d z i a n y c h ,
któ-reby wiązały się z transkaukaską ceramiką malowaną wcześniejszego
stylu
3 2 a, wskutek czego jesteśmy pozbawieni sądu o miejscowej kulturze
t e g o okresu. Dopiero przedmioty ze znanego nam już cmentarzyska
w
Kyzył Wank (tab. IV i fig. 5)
5 2 bzaznajamiają nas z transkaukaską
cywilizacją miedzi, ale już w jej fazie schyłkowej, przypadającej na ok.
2 5 0 0 — 2 2 0 0 r . prz. Chr. Jednakowoż inwentarz odkopanych w Kyzył
W a n k grobów wykazuje tak rozwinięte formy, że uważać je trzeba za
rezultat długotrwałego rozwoju, odbytego właśnie w okresie pierwszego
stylu transkaukaskiej ceramiki malowanej. Z drugiej zaś strony jest
in-wentarz ten, pod względem typologicznym, jak najściślej spokrewniony
ze znaleziskami irańskiemi i mezopotamskiemi z końca okresu miedzi,
lub też początku epoki bronzu, która kontynuuje tam wszędzie formy
wcześniejsze
53. Dotyczy to m. in. sztyletów o krótkich dla wpuszczenia
j. w., 12, fig. 33, 35 & 37 ( t a b . H i d ) , pod względem artystycznym bardziey
wykształ-cona od np. p o s ą ż k a z Suzy 1: Ρ o 1 1 i e r, M D P XIII, 1912, fig. I l l , a prócz tego
z d r a d z a j ą c a pewne pokrewieństwo stylowe z niektóremi figurkami glinianemi z
Ali-szar Hiijiik III: E. F. S с h m i d t, j. w., 130, fig. 159.
52
Ogólnikowo wspomina o tem także H e r z f e 1 d, Deutsche F o r s c h u n g
V, 1928, 40 nn., w swem zestawieniu znalezisk ceramiki m a l o w a n e j w Azji
Za-chodniej.
52a
T a k np. u j a w n i o n e w Tazakend wespót z ceramiką m a l o w a n ą p r z e d
-mioty miedziane są nam dotychczas nieznane: R a d d e ά U w a r o w a, j. w.,
120. Z c m e n t a r z y s k a w Kara Charaba: S ρ i с y η, ΙΑΚ 29, 1909, 1 nn., pochodzi
również s z e r e g z a b y t k ó w miedzianych, niewiadomo jednak, czy zostały znalezione
w t o w a r z y s t w i e wymienionej powyżej ceramiki malowanej.
K
b S p i c y n, j. w., fig. 21—32, 34, 3 8 / 9 , 4 1 / 2 , 43—5, 5 1 / 2 , 59.
53
Należy podkreślić, że przejście od okresu miedzi do bronzu jest na
całym Bliskim Wschodzie zupełnie płynne i ścisłe rozgraniczenie nie d a j e się
nie-j e d n o k r o t n i e przeprowadzić. Co się tyczy w y r o b ó w z Kyzył Wank, to nadmienić
t r z e b a , że S ρ i с y η, j. w., określa je (nie p o w o ł u j ą c się na analizę chemiczną)
j a k o miedziane. N a t o m i a s t Ρ a s s e к & Ł a t у η i η, j. w., 139, c h a r a k t e r y z u
-jąc kulturę Kyzyl W a n k na podstawie pracy Spicyna n a z y w a j ą te same zabytki
bronzowemi, lecz nie u z a s a d n i a j ą swego poglądu. Wreszcie M i e s z c z ą η i n o w,
w d r z e w c e rękojeści t r z o n k a c h ( f i g . 5 a, b, d, e )
54, m a j ą c y c h o d p o w i e d
-niki s w e w w y r o b a c h z Kisz
55i Suzy
56. D w a z nich p o s i a d a j ą ż e b e r k o
ś r o d k o w e , który to typ również nie j e s t obcy w Suzie
57i zach. Persji
( f i g . 6 e )
58w okresie b r o n z u , w y w o d z ą c się tam niewątpliwie z w c z e
-śniejszych f o r m miedzianych. O s t r z a s t r z a ł y o długim cienkim t r z o n k u ,
p r z e c h o d z ą c y m w ż e b e r k o ś r o d k o w e ( f i g . 5 g )
59, n a w i ą z u j ą do o k a z ó w
z Babilonji
60i zach. Persji ( f i g . 5 a, d )
61z miedzi lub b r o n z u , różniąc
się od nich jedynie wycięciem dolnem. Również z a w i e s z k a o k u l a r o w a
f>
Fig. 5.
Z n a l e z i s k a z K y z y ł W a n k . M o s k w a , M u z e u m H i s t o r y c z n e . AVer. S p i c y n a . ( F u n d g e g e n s t ä n d e a u s K i s i ł W a n k . M o s k a u , H i s t o r i s c h e s M u s e u m .
N a c h S p i t s y n ) .
SAIMK I, 1927, 237, mówi o u j a w n i o n y c h przez siebie w 1926 r. w t o w a r z y s t w i e
ceramiki m a l o w a n e j w y r o b a c h z bronzu. jMimo, iż w t e j z a s a d n i c z e j kwestji b r a k
pomiędzy archeologami rosyjskimi zgodności, łatwej do osiągnięcia przez d o k o n a
-nie analizy, orzecze-nie Spicyna ma za sobą wszelką słuszność, po-nieważ z a r ó w n o
c h a r a k t e r znalezionej w Kyzył Wank ceramiki m a l o w a n e j , jak i w y r o b ó w
metalo-wych, w s k a z u j e wyraźnie, że należeć one muszą do schyłku okresu miedzi.
* S ρ i с "y η, j. w., 12, fig. 3 8 / 9 i 4 1 / 2 . — Również w 1926 r. u j a w
-niono podobne sztylety: Λ1 i e s z с z a η i η o w, j. w., 238, fig. 18, por. 237.
55
L a n g d o n , E x c a v a t i o n s at Kish I, 1924, 77, t a b . XVIII, 3 & 4 ; XIX, 1.
M
M o r g a n , M D P XIII, 1912, fig. 119.
иM o r g a n , M D P I, 1900, fig. 268.
58
H e r z f e 1 d, Illustr. London News 174, 1929, Nr. 4702, 942, fig. 3.
59S ρ i с у η, j. w., 12, fig. 34; także z wykopalisk 1926 г.: M i
e-s z с z a η i η o w, j. w., 238, fig. 18.
60
M o n t e l i u s , Die älteren Kulturperioden im Orient und E u r o p a II,
1923, fig. 566.
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W B L I S K I E G O W S C H O D U
43
z Kyzyl Wank ( t a b . I V h )
6 2o d p o w i a d a e g z e m p l a r z o m s r e b r n y m t e g o
r o d z a j u z Nihawend w z a c h . P e r s j i ( f i g . 7 )
6 3. P o d o b n i e s z p i l e m i e d z i a
-n e z g ł ó w k a m i z b a r w -n e j m a s y z K y z y ł W a -n k ( t a b . I V η )
6 4s ą t y l k o
s k r o m n i e j s z e m i r e p l i k a m i o k a z ó w z e z ł o t a z Ur
65o r a z z m i e d z i z Al
Ubaid
66, Kisz
67i Aszara ( f i g . 8 )
6 8, z a o p a t r z o n y c h w g ł ó w k i z l a p i s
l a z u l i
6 8 a. M ó g ł b y m p r z y t o c z y ć d a l s z e z e s t a w i e n i a t e g o r o d z a j u
6 9, o g r a
-n i c z a m s i ę w s z a k ż e d o p o d a -n i a t y c h k i l k u -n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z -n y c h
ю
S ρ i с у η, j. w., 13, fig. 43.
wH e r z f e 1 d, j. w., 943, fig. 9.
— Z Mezopotamji z n a n a jest jedynie
f o r m a odlewowa na zawieszkę o k u l a r o w ą
z Niniwy: L а у a r d, Discoveries in the
ruins of Nineveh and Babylon 1853, 597,
P e r r o t - C h i p i e z , Histoire de
l'art d a n s l'antiquité II, 766, fig. 437.
W T r a n s k a u k a z j i b r o n z o w e zawieszki
o k u l a r o w e p o z o s t a j ą w użyciu aż do
koń-c a epoki bronzu, por. znalezisko z ok.
Helenendorfti ( g u b e r n i a jelizawetpolska) :
R ö s s 1 e r, IAK 12, 1904, 51, fig. 13.
Co do przeznaczenia tych przedmiotów,
por. A. U. P o p e , Illustrated
Lon-don N e w s No. 4880, 29.X. 1932, 666,
Fig. 1.
" S ρ i с y η, j. w., 11, fig. 29.
mW o o 1 1 e y, Museum Journal
XVIII, 1927, 144 i XIX, 1928, 12.
" H a 1 I W o o 1 1 e y, U r
-Excavations. I. Al-Ubaid, 1927, tab.
XLVIII, No. 359.
e
' L a η g d о π, j. w „ tab. XIX, 4.
88
T h u r e a u - D a n g i n
& D h о r m e, Syria V, 1924, tab. LX, 7.
№а
· W ł a ś n i e w kulturze miedzi Azji
Zachodniej kamienie półszlachetne
za-s t ę p y w a n e za-są przez odpowiednią maza-sę
b a r w n ą w w y r o b a c h na użytek ludności
mniej zamożnej. Natomiast szpil o skręconym u góry trzonie z otworem pośrodku
(S ρ i с у η, j. w., fig. 28) nie możemy wywodzić z Syrji, jak to uważa H a n g a r ,
ESA VII, 1931, 134 п., fig. !2c, ponieważ najwcześniejsze znaleziska tamtejsze
d a t u j ą dopiero z potowy II tys. prz. Chr.: Τ h o m s e η, RV VIII, 1927, 418, t a b .
136e, f.
ю
Dotyczy to przedewszystkiem paciorków (tab. IVb), w y k a z u j ą c y c h , pod
względem kształtu i m a t e r j a ł u , daleko idące pokrewieństwo ze znaleziskami z ob
szaru Bliskiego W s c h o d u .
Fig. 6.
O s t r z a w ł ó c z n i i s z t y l e t y z b r o n z u . Z a c h . P e r s j a . W g . H e r z f e l d a . ( L a n z e n s p i t z e n u n d D o l c h e a u s B r o n z e . W e s t p e r s i e n . N a c h H e r z f e l d ) .przykładów analogij azjatyckich w transkaukaskiej cywilizacji miedzi.
Nadmienić wreszcie wypada, że zabytki z
Danagilt (pow. ordubadski,
Nachiczewańska SSR)
70, mianowicie klinga sztyletu, ostrze włóczni,
za-usznica i fragment zawieszki okularowej, wykazują ścisłe podobieństwo
z takiemiż wyrobami z Kyzył Wank, co wyraźnie przemawia za
jednoli-tością tej właśnie cywilizacji Nie możemy natomiast wyrokować, na
podstawie powyższych znalezisk, w sposób ostateczny o jej istotnym
charakterze. Jak narazie, przedstawia się nam ona nader ubogo,
zwła-szcza w stosunku do współczesnych jej cywilizacyj miedzi, nie tylko
me-Fig. 7.
Srebrne zawieszki o k u l a r o w e z N i h a w e n d w zaeh. Persji. W g . H e r z f e l d a . ( S i l b e r n e B r i l l e n s p i r a l e n a u s N i h a w e n d i n Westpersieli. N a c h H e r z f e l d ) . Fig. 8. S z p i l a m i e d z i a n a z główką, z l a p i s l a z u l i z A s z a r a w pin. M e z o p o t a m j i . L u w r w P a r y ż u . W g . D h o r m e ' a i T h u r e a u D a n g i n a . ( K u p f e r n a d e l m i t B l a u s t e i n k o p f a u s A s c h a r a in N o r d m e s o p o t a m i e n . N a c h D h o r m e u n d T h u r e a u - D a n g i n ) .
zopotamskiej i nadkubańskiej, lecz również kreteńskiej (np.
Mochlos)
i cykladzkiej. Wszystkie one wprawiają nas w podziw licznemi i
różno-rodnemi, na Wysokim poziomie technicznym i artystycznym stojącemi
,c Wykopaliska Sułtanowa z 1924 г., znane jedynie ze wzmianki przed-wstępnej: P a s s e k & Ł a t y n i n , j. w., 14Г.
" Dalsze znaleziska okresu miedzi z Transkaukazji wspomniane są oko-licznościowo, t. np. pięć naramienników miedzianych i kolczyków, ujawnionych w 1927 r. w Marmaszen (pow. leninakanski) : B e r b é r i a n , Revue des Études
Arméniennes VII, 1927, 295. — Prace: L a 1 a j a η, Dabanneri Petumner Khorhr-tajin Hajastanum (Wykopaliska na cmentarzyskach Armenji) 1931 i S a m u-e 1 j a η, Hin Hajastani Kulturan (Kultury starożytnu-ej Armu-enji) 1931, niu-e są mi znane.
Z A G A D N I E N I E W P Ł Y W Ó W B L I S K I E G O W S C H O D U 45
wyrobami z metali szlachetnych, ze złota, srebra i stopu ich, elektronu.
Co zaś tyczy się Transkaukazji, to wiadomo dotąd tylko o niewielkiej
zausznicy z drutu złotego z
Kyzył Wank
72i o kolczyku srebrnym,
ujaw-nionym w okolicy
Erywania
73. Należy jednakże ten brak przedmiotów
cenniejszych tłumaczyć wyłącznie przypadkiem, jak również
przynależ-nością pochówków w Kyzył Wank i Danagirt do średniozamożnej klasy
ludności. Głos mają w tej sprawie przyszłe wykopaliska. O ile zostaną
one dokonane w umiejętnie obranych punktach, okaże się niezawodnie,
że Międzyrzecze transkaukaskie, obejmujące żyzne doliny Kury i Araksu
i posiadające wszelkie warunki przyrodzone, sprzyjające rozkwitowi
materjalnemu oriadłej w niem ludności, nie ustępowało w okresie
mie-dzi, pod względem bogactwa i przepychu, innym, znanym nam ośrodkom
ówczesnej cywilizacji.
Zmuszeni byliśmy rozwodzić się nieco obszerniej nad
pozostało-ściami okresu miedzi w Transkaukazji, ponieważ, jak zaznaczyliśmy
poprzednio, były one przeważnie zapoznane, albo też istnienie ich
po-dawano wogóle w wątpliwość
7i. Z wywodów naszych wynika, że kraj
ten tworzył odrębną prowincję w kręgu zachodnioazjatyckiej cywilizacji
miedzi, — prowincję, wysuniętą najbardziej w kierunku
północno -
za-chodnim
75. W ten sposób wraz z Transkaukazją kończy się na tym
od-cinku Wschód starożytny. Kraje, położone na północ od niej, pozostają
już tylko w sferze wpływów azjatyckich. Dla tych wpływów stanowi
Transkaukazja ostatni etap wyjściowy na drodze ku Europie
wschod-niej, gdzie wkrótce je wykażemy. O tem, że wpływy te promieniowały
wówczas istotnie z Transkaukazji i poprzez Transkaukazję, przekonać
może wgląd w cywilizację miedzi obszarów kaukaskich, położonych już
poza granicami zasięgu ceramiki malowanej.
III. Gruzja i obszar nadkubański w okresie miedzi.
Cywilizacja miedzi
Gruzji i obszaru nadkubańskiego zdradza daleko
idące pokrewieństwo nietylko z transkaukaską, ale nawet z ówczesnemi
kulturami odleglejszych ośrodków Bliskiego Wschodu. Wskazuje na to
chociażby inwentarz cmentarzyska w
Saguramo, nad Aragwą, 8 kim. od
n S ρ i с y η, j. w., 3.
" B o g h o s s i a n , Armeniaca II, 1927, 126 п., В е г b é г i а η, j. w., 292 п.
т< P. uw. 15 & 16.
ujścia jej do Kury, w G r u z j i
7 6. Lane szpile miedziane
77z piramidalną
główką, zakończoną bocznemi wyrostkami (tab. V a)
7S, mają swe
odpo-wiedniki w Kyzyl Wank (tab. IV e)
79. Tak jak wszelkie ujawnione tam
okazy tej kategorji, posiadają one przekłute trzonki (tab. V f, o)
80, co
znów prowadzi do Kisz w Mezopotamji
8 1. Ciekawe niezmiernie są paciorki
miedziane ze spiralnie zwiniętej blaszki (tab. V b, c, e, h )
82, podobne
zu-pełnie do ozdób, miedzianej i ołowianej z Anau 1
83i I I I
8 4(fig. 9 ) .
Znajdu-jemy nadto w Saguramo paciorki z krwawnika (tab. V g, 1—η)
84a, złota
85i niebieskiej masy
85a, rozpowszechnione w okresie miedzi w całej Azji
zachodniej. Równocześnie spostrzegamy w Saguramo pewne nawiązania
d o kultury mieazi obszaru nadkubańskiego, jak np. wisiorki kościane
tego samego typu (tab. V к)
86, co w Carewskaja (fig. 10)
87. W taki
sposób Gruzja jest, ze swej strony, łącznikiem pomiędzy należącym
je-szcze do Bliskiego Wschodu obszarem transkaukaskim, a
zorjentowa-nym ku Europie wschodniej — Kaukazem północzorjentowa-nym. Oczywista,
i w tym wypadku konieczne jest zastrzeżenie, że cmentarzysko
sagu-" Ρ с z e 1 i η a, Bulletin du Musée de Géorgie III, 1927, 128 nn., tab. VI η. — Poprzednio krótkie wzmianki: W e s e n d o n k , Arch. Anz. X L , 1925, 51 nn. i Praehistorische Zeitschrift X V I I I , 1927, 303, który umieszcza cmentarzysko w okresie przejściowym od neolitu do bronzu.
" Ρ с z e 1 i η a, j. w., 131, powołuje się wprawdzie na analizę prof. Wi-leńskiego, która wykazała, iż wyroby z Saguramo są miedziane, ale j. w., 161, mówi o przedmiotach z bronzu!
™ Ρ с z e 1 i η a, j. w., 133, tab. VI, 45. 19 S ρ i с у η, j. w., 11, fig. 27.
80 Ρ с z e 1 i η a, j. w., 134, tab. V, 44 & 104, jak również w Kyzyl Wank (tab. Ulf, g ) : S ρ i с y η, j. w., 11, fig. 26 i 28/9. — R ó ż n i ą się te szpile między sobą natomiast odmiennem traktowaniem główki.
81 Np. G o r d o n С h i 1 d e„ j. w., 188, fig. 81. 82 Ρ с z e 1 i η a, j. w., 139 п., tab. VI, 76 п., 30, 32. 83 Ρ u m ρ e 1 1 у, j. w., 150, fig. 237 & tab. 36, 1.
" Ρ u m ρ e 1 I y, j. w., 158, fig. 293, tab. 40, 3. — T o ostatnie wykopa-lisko służyć może również jako paralela materjałowa do paciorka ołowianego z Sa-guramo: Ρ с z e 1 i η a, j. w., 139, tab. VI, 79, która podkreśla brak zupełny przed-miotów ołowianych na Kaukazie.
8,a Ρ с z e I i η a, j. w., 137 п., tab. VI, 12, 49—52, 106, 16, 108. 85 Ρ с z e 1 i η a, j. w., 138 п., tab. VI, 26 & 105.
85a Ρ с z e 1 i η a, j. w., П..<
86 Ρ с z e 1 i η a, j. w., 136, tab. VI, 103.
81 O A K , 1898, 35, fig. 52 & 38, fig. 59. — W ś r ó d pozostałych znalezisk z Saguramo zwraca uwagę spiralny naramiennik (tab. V d ) z okrągłego drutu mie-dzianego bez zakończenia spiralnego ( P с z e l i η a, j. w., 133, tab. V, 27). Różni się więc tem od wielozwojowych naramienników z trójgraniastego drutu o spiralnie
TABLICA IV. M ^ ^ ö e i e a i i i a ü ö -" 13 U ,5 tt !• I* *0 2» 31 ·' 11
о
о
?
4 -i ' 1 π ι ηZnaleziska z Kyzyl Wank. Moskwa. Muzeum Historyczne. Wg. Spieyna. (Fundgegenstände aus Kisił Wank. Moskau. Historisches Museum.
ramskie, skupiające mogiły ubogiej ludności góralskiej, nie daje jeszcze
pełnego obrazu kultury miedzi G r u z j i
8 8. 1 tu, jak na innych terenach
Kaukazu, niezbędne są dalsze poszukiwania, dla rozświetlenia i
pogłę-bienia podniesionych przez nas problemów.
Rozpatrzmy teraz, ale już tylko pokrótce, stosunki kulturowe na
terenie Kaukazu północnego w okresie miedzi. Jednolita cywilizacja
obej-muje wówczas porzecze Kubania, jego dopływów oraz górnego biegu
Tereka i Kumy. Jest wielką zasługą M. Rosłuwcewa
89, że drogą
grun-townej analizy zawartości kulturowej trzech kurhanów nadkubańskich,
mianowicie w Majkopie, w stanicy Carewskaja i w Ulskim aule, jak
rów-nież skarbu ze stanicy Staromyszastowskaja
90, rozpoznał właściwy
cha-zwiniętych końcach, których prototypem jest srebrny okaz z Chafadże w Mezopo-t a m j i : F r a n k f o r Mezopo-t , Archeology and Mezopo-the Sumerian Problem, fig. 7,30. Do-piero w epoce bronzu naramienniki bronzowe tego typu występują na Kaukazie U w a r o w a , Материалы п о археологии Кавказа VIII, 1900, 58, fig. 54), oraz w Europie Środkowej, jak np. w Rima Szombat na Węgrzech ( W i 1 k e, R V X I V , 1929, tab. 9c, 6. Być może, że i dla naramiennika z Saguramo, nieposiadają-cego analogji wśród znalezisk z Kaukazu, uzyskamy na Bliskim Wschodzie po-krewne przedmioty.
88 Z innych znalezisk okresu miedzi w Gruzji znamy jedynie ze wzmianki wykopaliska miedziane (tudzież bronzowe) z Plawismani (pow. G o r i ) : W e s e n -d o n k , Arch. Anz. X L , 1925, 49:.
RArch. X I , 1920, 1 nn., tab. IV. — С o η t e η a u, Manuel d'archéolo-gie orientale III, 1931, 1568 nn.
M T a l l g r e n , R V X I I , 1928, 389, tab. 94 i E S A VI, 1931, 141 п., fig. 51 nn. Paciorki miedziane i ołowiane z A n a u I i I I I w Turkesta-nie. W g . Pumpel-ly'ego. Fig. 10.
W i s i o r k i koáciane z Carewt-kaja n a Kau-kazie pin. W g . О А К 1898. ( B e i n a n h ä n g s e l von C a r e w s k a j a ) .
(Kupfer- u. Plomb-perlen von A n a u I u. I I I In T u r k e s t a n ) .
T A B L I C A V .
W y k o p a l i s k a z S a g u r a m o w G r u z j i . T y f l i s H g e u m « ' ^ ^ « ó ^ ^ t a t ( A u s g r a b u n g s g e g e n s t ä n d e a u s S a g u r a m o i n G e o r g i e n T i f l i s , G e o r g i s c h e s
M u s e u m . N a c h P t s c h e l i n a ) . ś w i a t o w i t t. X V
rakter i jednolitość tego kręgu kulturowego, w y k a z a ł j e g o z w i ą z k i z
kra-j a m i Bliskiego W s c h o d u , z M e z o p o t a m kra-j ą , E l a m e m , a nawet E g i p t e m
p r z e d d y n a s t y c z n y m . S t u d j u m Rostowcewa jest przeto p o d s t a w ą dla
wszelkich dalszych r o z w a ż a ń n a d n a d k u b a ń s k ą cywilizacją miedzi,
wo-bec czego, bez p o w t a r z a n i a przytoczonych tam s z c z e g ó ł ó w ,
przyjmuje-m y tu rezultaty j e g o j a k o ustalone. Dzięki teprzyjmuje-mu, w i a d o przyjmuje-m o obecnie, iż
n a r z ę d z i a , broń, o z d o b y n a d k u b a ń s k i e j cywilizacji miedzi n a w i ą z u j ą
ty-pologicznie zupełnie w y r a ź n i e d o znalezisk irańskich i m e z o p o t a m s k i c h .
N a l e ż y ona w zupełności do III-go tys. prz. Chr., co w y k a z a ł p o p r z e d n i o
M. Rostowcew, a ostatnio podkreślił, w z w i ą z k u z nowemi odkryciami
na terenie Bliskiego W s c h o d u , A. W. Schmidt
91. R ó ż n i c a z d a ń dotyczyć
m o ż e w y ł ą c z n i e d a t o w a n i a poszczególnych znalezisk, w czem głos
s t r z y g a j ą c y p r z y p a d a archeologji orjentalnej. N i e w ą t p l i w i e p o n o w n e
roz-patrzenie p ó ł n o c n o k a u k a s k i e g o materjału k u l t u r o w e g o w zestawieniu z
po-zostałościami ciwilizacyj azjatyckich, które, dzięki ostatnim b a d a n i o m ,
co-raz ściślej d a j ą się uszeregować w następstwie chronologicznem, pozwoli
o s i ą g n ą ć dokładniejsze d a t y i dla obszaru n a d k u b a ń s k i e g o . Kwestja ta
jest w s z a k ż e dla r o z p a t r y w a n e g o przez nas z a g a d n i e n i a p o n i e k ą d
dru-g o r z ę d n e j w a dru-g i . N a s o b c h o d z i tu wyłącznie, kiedy d o k o n a ł o się na
Kau-kazie p ó ł n o c n y m przejście od epoki miedzi d o b r o n z u . Jest to
dotych-czas s p r a w ą sporną, g d y ż w e d ł u g A. W. Schmidta p r z y p a d a ć b y m i a ł o
n a ok. 2300 r. prz. C h r .
9 1 a, natomiast p o d ł u g A. M. Tallgrena
02—
do-piero na ok. 2 0 0 0 r. prz. C h r . Sprecyzowanie tej d a t y zależne jest
prze-dewszystkiem od w y n i k u analizy inwentarza k u r h a n u Ulskiego,
należą-cego j u ż d o p o c z ą t k u epoki b r o n z u . Szereg a n a l o g i j azjatyckich, z a w s z e
n a j b a r d z i e j miaiodajnycih d l a zrozumienia s t o s u n k ó w kulturowych na
K a u k a z i e , n a k a z u j e , naszem z d a n i e m , odnieść k u r h a n Ulski d o czasu po
2 2 0 0 r. prz. Chr.
Nie m a m na myśli charakterystycznych szpil zgiętych o g ł ó w k a c h
g u z o w a t y c h
9 3, pokrewnych o k a z o m z nekropoli w Amarna i Hammam
" E S A IV, 1929, 8 ηπ.
" a D a t o w a n i e to potwierdza, w g . G . С h i 1 d e' a, M a n X X X I , 1931, 128 п., topór kamienny z Hagios Mamos w Macedonji ( H e u r t 1 e y, A n n u a l of the British School at Athens X X I X , 1927/28, 147, fig. 2 6 / 7 ) , pokrewny ujawnio-nemu w Konstantinowce. R ó w n i e ż M e η g h i η, Weltgeschichte der Steinzeit 1931, 79 i 453 nn., tab. X L I X , p r z y j m u j e zbliżoną datę (ok. 2600—2200 r. prz. C h r . ) dla starszego okresu kultury nadkubańskiej.
K E S A IV, 1929, 22 nn., Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in W i e n X L I , 1931, 94 i E S A VI 1931, 144.
