Pascha żydowska a chrześcijańska ofiara eucharystyczna

Roman Bartnicki

Pascha żydowska a chrześcijańska

ofiara eucharystyczna

Studia Theologica Varsaviensia 18/1, 97-124

Studia Theol. Vars. 18 (1980) nr 1

ROMAN BARTNICKI

PASCH A ŻYDOWSKA A CHRZEŚCIJAŃSKA OFIARA EUCHARYSTYCZNA

Zarys historii obrzędu

T r e ś ć : I. Ostatnia wieczerza ucztą paschalną?; II. Geneza, św ięta paschy; III. Pascha w czasach Chrystusa; IV. Pożegnalny posiłek Je­ zusa w ramach żydow skiego obrzędu; V. Sens paschy Jezusa; VI. C hrześcijań skie uczty eucharystyczne.

N iektóre obrzędy i ry ty religijne m ają długą historię ulega­ jąc na przestrzeni wieków ewolucji i różnym przeobrażeniom, zm ieniając swą treść. Także chrześcijaństwo przyswoiło sobie pew ne praktyki żydowskie, a naw et pogańskie. Spraw owaną w Kościele Eucharystię wiążemy z wielkoczwartkowym w yda­ rzeniem w wieczerniku. Odpowiedź na pytanie, czy w poszu­ kiw aniu genezy samego obrzędu nie należy cofnąć się jeszcze dalej, będzie zależała od tego, czy ostatnią wieczerzę uzna się za ucztę paschalną. W w ypadku pozytywnego rozstrzygnięcia interesującą spraw ą będzie prześledzenie na ile Jezus posłużył się starym , izraelskim rytem i jaki mu nadał sens, a także jak Nowy Testam ent in terp retu je chrześcijańskie uczty euchary­ styczne. Niniejszy szkic pragnie wskazać n a związki pomiędzy żydowską paschą i chrześcijańską ucztą eucharystyczną pod­ kreślając zarazem nowość tej ostatniej.

I. OSTATNIA WIECZERZA UCZTĄ PASCHALNĄ?

Zgodnie z Ewangeliam i synoptycznym i ostatnia wieczerza m iała miejisce w dniu, w którym należało spożyć wieczerzę pa­ schalną (Mk 14, 12; Mt 26, 17; Łk 22, 8). W ysuwane są jednak wątpliwości, czy rzeczywiście odbyła się właśnie wtedy, a po­ wodem tych trudności jest przede wszystkim stw ierdzenie

9 8 R O M A N B A R T N IC K I

czw artej Ewangelii, że w piątek rano Żydzi „nie weszli do pre- terium , aby się nie ękalać, lecz aby móc spożyć paschę” (J 18,. 28). Z tego wynikałoby, że posiłek paschalny spożywano w ty m roku dopiero w piątek wieczorem, wobec czego ostatnia wiecze­ rza, spożyta dzień wcześniej nie byłaby ucztą paschalną.

Czyniono wiele wysiłków, by rozwikłać tę trudność. Nie­ kiedy przyznawano rację synoptykom twierdząc, że słowo pascha z J 18, 28 nie oznacza baranka paschalnego, lecz świą­ teczne ofiary paschalne, zjadane podczas siedm iodniowych św iąt paschy i przaśników (15—21 Nisan). Święto przaśników obchodzono "w dniach bezpośrednio następujących po święcie paschy. Te dwie uroczystości były tak ściśle ze sobą powią­ zane, że z czasem obu nazw używano zamiennie. Członkowie sanhedrynu nie weszli do pretorium , aby nie zaciągnąć nieczy­ stości rytualnej, uniemożliwiającej spożywanie tych ofiar. P rzy takim tłum aczeniu chronologia Jana zgadzałaby się z synopty­ kam i.1 W yjaśniano też, że Jan opóźnił paschę o jeden dzień z racji teologicznych chcąc, by Jezus um ierał jako „praw dziw y baranek paschalny” (por. J 19, 36; 1, 29; 1 Kor 5, 7) w mo­

1 W przekonaniu, że ostatnia w ieczerza była ucztą paschalną, K ościół katolicki używ a do konsekracji chleba niekwaszonego. Zwolennicy te j intepretacji u siłow ali odwołać się do tekstu 2 Krn 30, 22 i zwrot fagein to pascha z J 18, 28 tłum aczyć w sensie „obchodzić siedm iodniow e święto paschy”. Por. Th. Z a h n , D as E v a n g e li u m d e s Johannes, Leip­ zig 51921 s. 631—633; C. C. T o r r e y , T h e D a t e of th e C r u c if ix io n

a c c o r d i n g to th e F o u rth G ospel, JBL 50 (1931) s. 239 n. Poniew aż jednak brzm ienie 2 Krn 30, 22 nie jest pew ne z punktu widzenia k rytyk i tekstu, trudno posługiwać się z nim jako argumentem. Opierając się na w ypow iedziać Talmudu, zwrot fa g ein to p a sch a tłum aczono „spożywać ofiarę św iąteczną”. Taką m ożliwość w idzieli: J. L i g h t f o o t , H orae

h e b r a i c a e et t a l m u d i c a e z u Joh. 18, 28, W: O p e r a om n ia, t. 2, R otter­ dam 1686 s. 670 n.; C. C. T o r r e y , art. cyt. s. 237—239; tenże, In th e

F o u rth G o sp e l t h e L a s t S u p p e r w a s t h e P a sc h a l Meal, JQR 42 (1951/52) s. 244 i inni. Istnieją rzeczyw iście dowody na to, że św iąteczne ofiary

hag ig ah, spożyw ane podczas siedm iodniowych św iąt w ielkanocnych (15—21 Nisan) były czasem nazyw ane p e s a h w nawiązaniu do P w t 16, 2 i 2 Krn 35, 7. Zob. H. L. S t r a c k — P. B i l l e r b e c k , K o m m e n t a r

z u m N e u e n T e s t a m e n t au s T a l m u d u n d M id ra sch , t. 2, München 31961 s. 837 n. Jest jednak w ątpliw e czy poganochrześcijanie, dla których pi­ sał Jan, m ogli w yczuw ać tego rodzaju niuanse językowe. Zwrot, „spo­ żyw ać paschę” z J 18, 28 rozum ieli oni raczej w jego zw ykłym znacze­ niu, zachodzącym np. w Łk 22, 15 i m ieli na m yśli baranka paschal­ nego. R elację Jana rozum ieli w tym sensie, że Jezus już spoczywał w grobie, gdy w tym roku spożywano wJerozodimie baranka paschalnego. Por. G. D a l - m a n , J esu s — Jeschua, Leipzig 1922 s. 81 n.; J. J e r e ­ m i a s , Die A b e n d m a h l s w o r t e Jesu, G öttingen Ч-Эб.О s. 15.

[ 3 ] P A S C H A A O F I A R A E U C H A R Y S T Y C Z N A 9 9

mencie, gdy w św iątyni zabijano baranka.2 Czasem przyzna­ wano rację Jamowi w ysuw ając opinię, że Jezus spożył ucztę paschalną o jeden dzień wcześniej niż wszyscy, a więc w dniu 14 Nisan (zaczynającym się od zachodu słońca), gdyż przew idy­ w ał bliską śmierć, która uniemożliwiała Mu wzięcie udziału w święcie w piątek wieczorem.3

Niekiedy przyznawano rację obu stronom twierdząc, że isto­ tnie paschę spożywano w dwóch term inach: faryzeusze czynili to w czw artek, saduceusze w piątek.4 Hipoteza w ysunięta przez

2 Por. P. B e n o i t , L es r é c its d e l’in s titu tio n d e l’E u ch aristie et leur

p o r t é e , w: E xégèse et Théologie, t. 1, Paris 1961 s. 214; tłum .: O p is y

u s t a n o w i e n i a E u c h a r y s t ii , W: B ib lia d zisia j, Kraków 1969 s. 336. 3 Por. np. B. I. R i i c k e r t , D a s A b e n d m a h l . Leipzig 1856 s. 45; H. E. D. B la k i s to n , T h e L u ca n A c c o u n t of th e In s tit u ti o n of th e L o r d ’s S u p p e r , JTS 4 (1902/3) s. 548—-555; P. J o i i o n , L ’Ê v a n g ü e d e N o tr e - - S e i g n e u r J é s u s - C h r i s t (V e r S a l 5), Paris 1930 s. 432; J. S c h n i e w i n d , D a s E v a n g e l i u m nach M a r k u s (N T D 1), Göttingen 71956 s. 179 п.; K. H. R e n g s t о r f , D a s E v a n g e li u m n ach L u k a s (N T D 3), G öttingen s1958 s. 241. Zgodnie z tym poglądem K ościół w schodni używ a kwaśnego chleba podczas spraw ow ania Eucharystii. Taka prywatna antycypacja w ieczerzy paschalnej byłaby ciężkim naruszeniem Prawa (zob. StrB ill t. 2 s. 844 п.; t. 4 cz. 1 s. 49) i dlatego uważana jest za niem ożliwą. Por. G. D a 1 m a n, Jesu s — Jesch u a, dz. cyt. s. 82 п.; tenże, D ie W o r te

Jesu, t. 1, Leipzig 21930 s. 38. Interpretacja ta rozbija się o w yraźne stw ierdzenie Mk 14, 12 par.

4 Hipoteza ta ma dw ie odmiany. D. С h w o 1 s o n, a za nim inni przy­ puszczają, że w czasach Jezusa zachow yw ano jeszcze dokładnie prze­ p isy z Wj 12, 6; Kpł 23, 5; Lb 9. 3. 5 i baranki paschalne zabijano z na­ staniem zm ierzchu z 14 na 15 N isan. Poniew aż w roku śm ierci Jezusa 15 N isan w ypadał w szabat, a przepisy zabraniały tej czynności w tym dniu, zabijano baranki o jeden dzień w cześniej, m ianow icie o zmierzchu z 13 na 14 Nisan. Faryzeusze, a wraz z nim i Jezus, spożywdli ucztę paschalną zaraz po zabiciu baranków, a w ięc w nocy z 13 na 14 Nisan, natom iast saduceusze (według M. J. Lagrange’a — G alilejczycy) czynili to w zw ykłym term inie, czyli w nocy z 14 na 15 Nisan. Zarówno sy ­ noptycy jak i Jan m ieliby rację, gdyż pierw si trzej ew an geliści opisują ostatni posiłek Jezusa jako ucztę paschalną, natom iast Jan świadczy o tym, że spożywano ją także w dniu ukrzyżowania. Por. D. C h w o l - s o n. D as l e t z t e P a ssa h m a h l C h ris ti u n d d e r T ag seines T odes, Leipzig 21908; I. Z o l l i, II N azareno, Udine 1938 s. 207—209; J. K l a u s n e r ,

Je su s v o n N a z a r e t h , Jerusalem 31952 s. 448;—450; M. J. L a g r a n g e ,

L ’Ê v a n g ü e de J é s u s - C h r i s t (EtB), Paris 91954 s. 546—550.

Wobec tej teorii w ysuw an e są trzy zarzuty. N ajpierw przyznaje się, że do II w. przed Chr. baranki zabijano z nastaniem zmierzchu i mogło dochodzić do kolizji pom iędzy uroczystościam i paschalnym i i szabatem jeśli 15 Nisan w ypadał w sobotę, tak to zakłada C h w o l s o n dla roku śm ierci Jezusa. W takim jednak w ypadku zabijania baranków nie przyspieszano o 24 godziny, lecz jedynie o 4 do 6 godzin i dokonywano tego po południu 14 Nisan. Por. J. J e r e m i a s , D ie P a s s a h f e ie r d e r

100 R O M A N B A R T N IC K I _{[ 4 ]}

panią A. Jau b e rt przyjm uje istnienie dwóch kalendarzy: ofi­ cjalnego księżycowego, k tóry obowiązywał w świątyni, i daw ­ nego słonecznego, którego trzym ali się mieszkańcy Q um ran i ich stronnicy. W edług tej teorii Jezus spożył wieczerzę pas­ chalną według kalendarza słonecznego i świadectwa synopty­ ków. Był to wtorek. Większość Żydów obchodziła paschę we­ dług kalendarza księżycowego w piątek wieczorem, tak jak to mówi św. Jan.®

się na fakt, że od II w. przed Chr. przyjęła się praktyka zabijania baranków nie o zmierzchu z 14 na 15 Nisan, lecz już od 2 godz. po po­ łudniu 14 Nisan, a w takim razie nie zachodziła kolizja pom iędzy sza­ batem i paschą, jeśli 15 N isan w ypadł w roku śm ierci Jezusa w sobotę; por. J. J e r e m i a s , tam że s. 83—85. Po trzecie, jest w ykluczone, by saduceusze zabijali baranki o zm ierchu z 13 na 14 Nisan i spożyw ali je dopiero po 24 godzinach, poniew aż przepis z Wj 12, 10 zabraniał zosta­ w ian ia czegokolw iek do następnego dnia.

N atom iast J. L i c h t e n s t e i n w napisanym po hebrąjsku kom en­ tarzu do Ew angelii Mateusza (Leipzig 21913 s. 122 n. oraz H. L. S t r a c k ,

P e s a h im . Leipzig 1911 s. 10 i S tr B i ll t. 2 s. 847—853 nawiązują do faktu istnienia kontrow ersji co do interpretacji tekstu Kpł 23, 11 i różnic w ustalaniu kalendarza. Opierając się na dokonanych gołym okiem ob­ serw acjach nowiu księżyca faryzeusze u stalili 1 Nisan, a zatem i dzień u czty paschalnej (15 Nisan) o jeden dzień w cześniej niż saduceusze, w zw iązku z czym w iczerzę paschalną spożyw ano w tym roku w dwóch następujących po sobie dniach: faryzeusze i Jezus uczynili to o dzień w cześniej niż saduceusze. Synoptycy m ieli na uwadze rachubę czasu faryzeuszów , Jan saduceuszów i stąd w yn ik ły różnice. Teorię tę przeko­ nująco próbował udowodnić zwłaszcza P. Billerbeck i zyskała ona uzna­ nie egzegetów . Opowiada się za nią np. J. D r o z d , O s ta tn ia W i e c z e r z a

n o w ą Paschą, K atow ice 1977 s. 86. Jej słabą stroną jest to, że jest to czysta hipoteza, dla poparcia której nie ma żadnych dowodów z pism rabinistycznych; dlatego też spotkała zdecydowanych krytyków. Zob. G. D a 1 m a n, W o r t e , dz. cyt. t. 1 s. 38; S. Z e i 1 1 i n, T h e D a te of th e

C r u c i f i x i o n a c c o rd in g to th e F o u rth G ospel, JBL 51 (1932) s. 263—268. Cały problem mocno upraszcza J. P i e k l , M es sia s k ö n ig Jesus, M ünchen 1935 s. 247 n. Stw ierdza, że wobec w ielk iej liczby św iętu ją­ cych paschę było niem ożliw e zabić w szystkie baranki w dniu 14 Nisan. D latego przyjął się zwyczaj, że G alilejczycy zabijali je już 13 Nisan (stąd w G alilei obowiązyw ał odpoczynek w dniu 14 N isan — Pesahim 4, 5), natom iast Judejczycy 14 Nisan. Jest to jednak znowu czysta hipo­ teza, na którą nie ma dowodów. Żadna z tych harm onizujących hipotez n ie jest zbyt przekonująca.

5 Par. A. J a u b e r t. Le C a le n d rie r d es J u b ilé s et la secte de Q u m -

rân, S e s orig in es b ib l iq u e s , VT 3 (1953) s. 250—264; ta sama a u to rk a ,,

L a d a t e d e la Cène. C a le n d r i e r b ib l iq u e e t li tu r g ie c h r é t ie n n e , Paris 1957. Por. D. B a r t h é l é m y , N o tes en m a r g e des p u b lic a tio n s r é c e n ­

t e s sur le s m a n u s c r i t s d e Qumr&n, RB 59 (1952) s. 199—203; J. Ł a c h ,

D a ta O s t a t n i e j W i e c z e r z y w ś w i e t l e d o k u m e n t ó w z n a d M o r z a M a r tw e g o ,

RBL U (1958) s. 404—414; tenże, L it u r g ic z n y k a le n d a r z K s ię g i J u b il e u ­

Zwolennicy hipotezy zwykłej wieczerzy powiadają, że pożeg­ n aln y posiłek Jezusa był ucztą paschalną jedynie w sensie symbolicznym. W edług Mk 15, 34 Jezus um arł o godzinie dzie­ w iątej, tj. trzeciej po południu według naszego sposobu licze­ nia. Skoro zgodnie z Ewangelią Jana było to w piątek, wobec tego śmierć Jezusa nastąpiła w chwili, gdy w św iątyni zabi­ jano baranki. Dlatego już Paw eł uw ażał Jezusa za paschalne­ go baranka nowego przym ierza (1 Kor 5, 7). Kościół pierw otny bardzo wcześnie w śmierci baranka, którego krew chroniła przed aniołem śmierci (Wj 12, 21—23), widział zapowiedź śmierci Jezusa, która przyniosła uwolnienie od grzechu i śm ier­

ci wiecznej. Ponieważ ostatnia wieczerza miała miejsce w cza­ sie bliskim paschy, było łatwo interpretow ać ją jako ucztę pa­ schalną nowego przymierza. Dlatego już w Ewangeliach synop­ tycznych w wierszach stanowiących ram y opisu określona jest jako uczta paschalna, podczas gdy trudno ją uznać za taką na podstaw ie samego opisu.

Ci, którzy uważają, że Jezus spożywał ostatnią wieczerzę jako ucztę paschalną sądzą, że przem aw ia za tym szereg szcze­ gółów z opisów synoptycznych: sprawowanie jej w Jerozolimie, w porze wieczornej a nie po południu, w pozycji leżącej a nie na siedząco, łam anie chleba nie na początku posiłku, lecz po pierwszym daniu (Mk 14, 18—21; Mt 26, 21—25), użycie wina, odśpiewanie H allelu na zakończenie (Mk 14, 26; Mt 26, 30).6

Niezależnie od wyników tej dyskusji jedno jest pewne: o stat­ n i posiłek Jezusa miał miejsce w okresie paschy i przebiegał w atm osferze tego święta. Istniała tradycja, że Mesjasz przyjdzie w dzień paschy, a Jego królestwo i radosna uczta zostaną usta­ nowione w czasie tego święta. Jest bardzo prawdopodobne, że synoptycy znając tę tradycję, uw ydatnili ram y paschalne, aby uw ypuklić jej charakter m esjański i eschatologiczny. Chcąc w pełni zrozumieć sens gestów i słów Jezusa, trzeba je ustaw ić w kontekście żydowskiej paschy.7

II. GENEZA ŚWIĘTA PASCHY

Początków ry tu a łu paschy należałoby szukać w czasach przedmojżeszowych. Religia mojżeszowa przyswoiła sobie nie­ k tó re pogańskie praktyki kultow e nadając im nowy sens (wio­ senne święto zbiorów jęczmienia dało początek świętu przaśni- ków, żniwa pszenicy stały się okazją do obchodzenia pięćdzie­

6 Por. np. J. J e r e m i a s , A b endm ahlsw orte, dz. cyt. s. 35—56. 7 Por. P. B e n o i t , Les récits, art. cyt. s. 213—216.

siątnicy, jesienią na zakończenie okresu rolniczego ustanowio­ no święto namiotów). Zdaniem uczonych teksty Wj 5, 1—3;

10, 8 n. świadczą o tym, że szczepom żydowskim znana była jakaś praktyka paschy już przed wyjściem z Egiptu.8

Zgodnie z Wj 12 ry tu ał paschalny był ściśle związany z o- swobodzeniem Izraela z niewoli egipskiej. Sama nazwa „pas­ cha” pochodzi od hebrajskiego czasownika pasah, który został użyty trzykrotnie w tym rozdziale (12, 13. 23. 27) na oznacze­ n ie przejścia Jahwe, k tó ry idąc przez Egipt, by go dotknąć,

„przeszedł ponad” domami Izraelitów, aby ich ocalić od zagła­ dy.9 Izraelici mieli posmarować krw ią wejścia do domów i wspólnie, całymi rodzinami spożywać mięso zwierząt, z któ­ rych pochodziła krew. Zgodnie z poglądami Starego Testa­ m entu we krw i koncentruje się życie; dlatego przyznawano jej tajem niczy, św ięty ch arak ter (Rdz 4, 9; K pi 17, 11). K rw i nie wolno było spożywać, powinna być w ylana na ołtarz lub na ziemię (Kpi 7, 26 n.; 17, 3 n. 10— 14); używano jej do oczysz­ czania i uświęcania (Wj 24, 5—8; K pi 8, 16).

K rew, którą były pomazane progi domów izraelskich, ocaliła ich mieszkańców od śmierci. Posiłek zaś wiązał członków ro­ dziny w chwili, gdy przygotowywano się do w yruszenia ż miejsca niewoli i rozpoczęcia niepewnej wędrówki. W ten spo­ sób ry tu a ł ten oddzielał Izraelitów od Egipcjan i tw orzył z nich

wspólnotę, którą Jahw e wybaw ił i wziął na własność.10 Odtąd Izrael powinien rokrocznie obchodzić paschę jako pam iątkę w yjścia z Egiptu.

Obrzęd paschy utrzym ał się poprzez wieki ulegając tylko nieznacznej ewolucji. Do najw ażniejszej innowacji doszło po osiedleniu się Izraela w K anaan, kiedy to święto paschy połą­ czono z wiosenną uroczystością przaśników, która była wspom­ nieniem wyjścia z Egiptu, podczas którego nie było czasu na pieczenie chleba z użyciem kwasu i jedzono chleb przaśny czy­

8 Por. T. B a r r o s s e , P asch a i w ie c z e r z a paschalna, Conc (pol) 1— 10, (1968) s. 555. O nieizraelskich rytach podobnych do św ięta paschy zob. E. D h o r m e , L a R elig io n d e s H é b r e u x n o m a d e s , B ruxelles 1937; A . J a u s s .e n , C o u tu m e s d e s A r a b e s au p a y s d e M oab, Paris 1948; J. H e n n i g e r , L es f ê t e s d u p r i n t e m p s c h e z les A r a b e s e t leu r i m p l i ­

c a t i o n s h is to r i q u e s , .Revista du Museu paulista 4 (1950) s. 389—432; H. H a a g , Pascha, w: BL, kol. 1312— 1316.

9 Termin p asch a jest w yrazem aram ejskim , przejętym w tym sam ym brzm ieniu przez Septuagintę. Natom iast rzeczow nik p e s a h może ozna­ czać w St. Testam encie: św ięto paschalne, w ieczerzę paschalną, ofiarę paschalną, baranka. Por. F. Z o r e 11, L e x ic o n h e b r a i c u m e t a r a m a ic u m

V e t e r i s T e s t a m e n t i , Roma 1968 s. 659. 10 Por. T. B a r r o s s e , art. cyt. s. 556.

| 7 ] P A S C H A A O F IA R A E U C H A R Y S T Y C Z N A 103

li niekwaszony. Ponieważ święto przaśników było powiązane z pielgrzym ką, zaczęto dążyć do tego, by także paschę obcho­ dzić w świątyni. Ostatecznie utrw aliła to deuteronirnistyczna reform a Jozjasza zacieśniając miejsce obchodzenia paschy do teren u Jerozolimy: zwierzę należało ofiarować w św iątyni i spożyć je tego samego wieczora,11 A utor księgi K ronik trzy ­ k ro tn ie opisuje paschę, obchodzoną w związku z wielkimi od­ now am i ku ltu religijnego; za Ezechiasza (2 K m 30), Jozjasza \2 K rn 35) i z okazji poświęcenia odbudowanej św iątyni za Zorobabela (Ezd 6). Święto paschy związane więc było z refo r­ m ą i odnową.

III. PASCHA W CZASACH CHRYSTUSA

R ytuał paschy podaje dokładnie tra k ta t Pesahim, wchodzą­ cy w skład Miszny.12 Został on napisany w drugiej połowie II wieku, ale sam opis pochodzi prawdopdobnie z czasów przed zburzeniem św iątyni w r. 70, a więc jest współczesny C hrystu­ sowi.

Paschę obchodzono w miesiącu zwanym Abib lub Nisan (nasz marzec), którym rozpoczynał się now y rok. Każda ro­ dzina pow inna postarać się o baranka bez skazy, który musiał mieć przynajm niej osiem dni, ale nie więcej niż jeden rok. D nia 14 Nisan zabierano baranka do św iątyni i w jej przed­ sionku zabijano go w godzinach popołudniowych. Czyniono to w edług specjalnego ceremoniału w ten sposób, by wszystka k re w z niego wyciekła. K apłani w ylew ali krew na stopnie oł­ ta rz a ofiarnego, a stam tąd przez kanał spływała do potoku Ce­ drom Część zwierzęcia palono na ołtarzu, natom iast jadalne części zabierano do domu.

W domu należało upiec baranka w całości na rożnie. Nie w olno było łamać jego kości, co zaś zostało po uczcie, w rzuca­ no-do ognia.13 Należało przygotować także jarzyny, chleb

przaś-11 Por. T. B a r r o s s e , tamże s. 558.

12 Jako traktat pośw ięcony św iętu paschy (P e s a h im = pa sch a w licz­ b ie m nogiej) jest on podstaw owym źródłem dla poznania zw yczajów z nią związanych. Został w ydany w dziele J. B o n s i r v e n , T e x t e s ra -

b i n i q u e s d e s d e u x p r e m i e r s siècle s ch ré tie n s, Roma 1955 s. 200—218. W komentarzu S tr B i ll inform acje na ten tem at zawarte są w ekskur- sach: Die A n g a b e n d e r v ie r E v a n g e lie n ü b e r d e n T o d e s ta g J esu u n te r

B e r ü c k s i c h t i g u n g ih r e s V e r h ä l t n i s s e s zu r H a la k h a , t. 2 s. 812—853; Das

P a s s a h m a h l, t. 4 cz. 1 s. 41—76; Ein a lt jü d i s c h e s G a stm a h l, t. 4 cz. 2 s. 611—639.

ny sporządzany z samej tylko mąki i wody, owoce (figi, jabłka, gruszki, śliwki, migdały, orzechy) i wino. Z owoców i w ina sporządzano rodzaj czerwonego sosu (haroszet),” k tó ry symbo­ lizował ciężką pracę Izraelitów w Egipcie.

Wieczerza w inna być spożywana po zachodzie słońca, ale p rzy ją ł się zwyczaj urządzania jej już w późne popołudnie. Trw ała zazwyczaj do północy, albo i dłużej.14 Jej uczestnicy byli przybrani w odświętne szaty. Powinni otaczać stół w po­ staw ie stojącej, ale w późniejszych czasach układano się w po­ zycji półleżącej wokół stołu na sofach, stosownie do zwyczaju grecko-rzymskiego. Pielgrzym i spoza Jerozolim y w ynajm ow a­ li w tym mieście odpowiedni lokal.15

Paschę spożywano w edług ściśle przestrzeganego porząd­ ku.16 Po zwyczajnym obmyciu rąk (por. Mk 7, 2) służba sta­ wiała przed każdym z ucztujących kielich z winem zmieszanym z wodą. Tam gdzie nie było służby, jej obowiązki spełniali sam i biesiadnicy. Zgodnie z przekazem Miszny każdy z ucztujących m iał przed sobą osobny kielich, ale zdarzało się, że np. ojciec rodziny często podawał do picia w łasny, kielich swej żonie Î dzieciom.17 N ajpierw ojciec rodziny w ypowiadał podwójne bło­ gosławieństwo: dnia świętego oraz w ina (w takiej kolejności w edług in terp retacji Szamaja, odw rotnie w edług Hillela). Bło­ gosławieństwo św ięta brzmiało. „Bądź pochwalony, o Jahw e, nasz Boże, K rólu świata, k tó ry dałeś swemu ludowi, Izraelow i święto niekwaszonych chlebów ku radości i pamięci. Bądź po­ chwalony, o Jahwe, k tóry uświęcasz Izraela i czasy!” 18 Nad w i­ nem zaś odmawiano słowa: „Bądź pochwalony, o Jahwe, nasz Boże, K rólu świata, któ ry stworzyłeś owoc winnego krzew u.”· Wszyscy obecni odpowiadali: „Amen”, a następnie w y p ijali wino.

Po wypiciu pierwszego kielicha wnoszono- na stół przygoto­ w ane potraw y: gorzkie zioła, przaśny czyli niekwaszony chleb, mięso baranka,· haroszet, a także inne, jak np. ryż, ryby, jaja. Jedzenie rozpoczynano od gorzkich ziół. Ojciec rodziny b rał je do ręki, maczał w sosie haroszet i odmawiał nad nimi błogosła­ wieństwo: „Bądź pochwalony, o Jahwe, nasz Boże, królu Izra­

14 Przepisy odnoszące się do czasu trw ania uczty paschalnej zob. w StrB ill t. 4 cz. 1 s. 54—56.

15 O przygotowaniach pom ieszczenia do w ieczerzy paschalnej zob. S trB ill t. 4 cz. 1 s. 41 n.

16 Przebieg uczty paschalnej obszernie relacjonuje StrB ill t. 4 cz. 1' s. 56—74.

17 Zob. StrB ill t. 4 cz. 2 s. 58.

18 Tłum aczenia błogosław ieństw podane są za J. D r o z d e m , dz. c y t. 104 R O M A N B A R T N I C K I j g j

ela, który uświęciłeś nas przez swojo przykazania i nakazałeś nam spożywać gorzkie zioła”. Wszyscy odpowiadali: „A m en” i kosztowali gorzkich ziół.

Przygotowywano drugi kielich, mieszając wino z wodą w stosunku 1:2 lub 1:3. Miała rozpocząć się główna część posiłku. Zanim to nastąpiło, najm łodszy syn czterokrotnie pytał o zna­ czenie uczty, baranka, przaśnego chleba i gorzkich ziół. Gdy chłopiec był bardzo mały, ojciec uczył go zadawania pytań, a. gdy w ogóle jeszcze nie mówił, czyniła to żona lub gospodarz zapytyw ał samego siebie. W odpowiedzi ojciec rodziny w ygła­ szał haggadę czyli opowiadanie tłumacząc symbolikę święta, paschy. Mógł posłużyć się tekstam i: P w t 26, Wj 13, 12, 29, 1,

14, ale najczęściej sam ją komponował. Przykład takiej hag- gady, pięknie w ystylizowanej znajduje się w Mdr 15,1 — 19,22.. W ygłaszający haggadę podawał zazwyczaj historię wyzwole­ nia z niewoli egipskiej, następnie w yjaśniał znaczenie trzech głównych potraw : baranek przypom ina o tym , iż Bóg przeszedł ponad domami ojców w Egipcie; chleb niekwaszony jest wspom nieniem wyzwolenia z Egiptu; gorzkie zioła są spoży­ w ane dlatego, że Egipcjanie uczynili gorzkim życie przodków w Egipcie (por. Pes 10, 5). N astępnie śpiewano lub recytowano pierwszą część H allelu (Ps 113— 118 sławiące wyswobodzenie z Egiptu i triu m f uwolnionych), tj. Ps 113 kończąc go na 8 lub 9 wierszu. Ojciec rodziny b rał do ręki drugi z kolei kielich, od­ mawiał nad nim błogosławieństwo i w ypijał wino, w czym na­ śladow ali go inni.

Dopiero teraz rozpoczynała się właściwa uczta paschalna... P rzed jej rozpoczęciem wszyscy obmywali ręce odmawiając krótką modlitwę. Do każdego z biesiadników, poczynając od najstarszego, podchodziła służba i polewała ręce, albo też czy­ nił to każdy osobiście, Po tej czynności ojciec rodziny siadał na swoim miejscu, brał do lewej ręki przaśny chleb, nakładał nań gorzkie zioła i maczał w haroszet oraz odmawiał nad nim błogosławieństwo: „Bądź pochwalony o Jahw e, nasz Boże, K ró­ lu świata, k tóry uświęciłeś nas przez swoje przykazania i n a­ kazałeś spożywać niekwaszony chleb’’. Wszyscy odpowiadali: „A m en”. Następnie ojciec podnosił chleb nieco do góry, by wszyscy mogli go widzieć, po czym łam ał chleb po kaw ałku i. podawał współbiesiadnikom. Chleb rozdawano bez słów.

Dalsza część uczty nie była już krępow ana ceremoniałem i każdy mógł jeść i pić do woli. Trzeba było jednak zachować przepis nakazujący jedzenie baranka pod koniec uczty, tak iż­ by on był ostatnim kęsem spożywających paschę. Przed spoży—

■ciem baranka odmawiano błogosławieństwo: „Bądź pochwalo­ n y o Jahw e, nasz Boże, K rólu świata, który uświęciłeś nas przez swoje przykazania i nakazałeś spożywać baran k a”.

Przygotowano następnie trzeci kielich, zwany „kielichem ''błogosławieństwa”. Przepisy określają dokładnie, że powinien zawierać jedną czw artą wina, a trzy czw arte wody. Był to jeden wspólny kielich, z którego wszyscy pili po kolei.19 Za­ nim to nastąpiło, trzeba było uprzątnąć stół i salę oraz obmyć ręce. N astępnie wygłaszano specjalne błogosławieństwa nad tym kielichem. Ojciec rodziny kierow ał do współbiesiadników słowa: „Chwalcie naszego Boga, do którego należy to, co spo­ żyliśm y”, a oni odpowiadali: „Bądź pochwalony, nasz Boże, za pokarmy, które spożyliśm y”. Ojciec siadał, b rał do obydwu rąk kielich z winem, podnosił go nad stołem i trzym ając w praw ej ręce odmawiał m odlitw y dziękczynne, których za czasów C hry­ stusa było tylko dwie, ale po zburzeniu św iątyni liczba ich wzrosła do czterech. W pierwszej wielbiono Boga za to, że k a r­ m i cały świat, druga w yrażała wdzięczność Izraela za ziemię Obiecaną i przym ierze. Wszyscy odpowiadali „Amen” .20 Ojciec w ypijał nieco w ina i podawał kielich współbiesiadnikom. Po- wypiciu wina i dokonaniu aiblucji recytowano drugą część Hal- lelu. W czasach późniejszych, tj. współczesnych spisywaniu Mi- szny, przygotowywano jeszcze czw arty kielich, ale nie jest pe- "wne, czy uwzględniano go przy uczcie paschalnej już w epoce

Jezusa.21

IV. POŻEGNALNY POSIŁEK JEZUSA W RAMACH ŻYDOWSKIEGO OBRZĘDU

Wyżej wspom nianych elementów uczty paschalnej trudno doszukać się w ewangelicznych opisach ostatniej wieczerzy. Nie powinno nas to jednak dziwić, bo przecież ewangelistom nie chodziło o opis uczty paschalnej. W oparciu o nią chcieli tylko przedstawić ustanowienie Eucharystii uw ydatniające to, co było najistotniejsze. Nie dbali także, jak zwykle, o chrono­

19 Dla ścisłości trzeba dodać, że istnieją w ypow iedzi rabinów, jakoby także w tym wypadku każdy z uczestników u lew ał trochę w ina ze w spólnego „kielicha błogosław ieństw a” do kielicha w łasnego. Zob.

S trB ill t. 4 cz. 2 s. 630 n.

20 Por. H. S c h i i r m a n n , Die Gestalt der u r christlichen Eucharis-

tiefeier, MThZ 6 (1955) s. 110 n.

21 W iele szczegółów dotyczących przebiegu uczty paschalnej podają:

J. J e r e m i a s , Abendm ahlsw orte, dz. cyt. s. 35—55; J. Drozd, dz. cyt. •Æ. 39—44.

P A S C H A A O F IA R A E U C H A R Y S T Y C Z N A ₁₀₇

logiczną kolejność opisywanych faktów. Pomimo tego można n a podstawie relacji czterech Ewangelii i Pierwszego Listu do K o ry ntian 22 pokusić się o odtworzenie przebiegu ostatniej wie­ czerzy oraz danie odpowiedzi na pytanie, jakim rytom wiecze­ rzy paschalnej odpowiadają czynności Jezusa.23

Jezus wysłał do m iasta dwóch uczniów, by przygotow ali paschę (Mk 14, 12— 16; Mt 26, 17—19; Łk 22, 7— 13). Byli to P io tr i Jan (Łk 22, 8). Mieli oni dostarczyć to wszystko, co by­ ło potrzebne do uczty, łącznie z barankiem zabitym w św iąty­ ni, oraz znaleźć odpowiednią salę. Uczniowie znaleźli salę du­ żą, usłaną, do której z nastaniem wieczoru przybył Jezus wraz z D wunastom a (Mk 14, 17). Z pewnością urządzona była we­ dług obowiązujących przepisów: na środku stał stół, przy któ­ ry m zajął miejsce Jezus z Apostołami (MK 14, 18; Mt 26, 20; Łk 22, 14). Wokół stołu pow inny leżeć dywany, na których

22 W ielokrotnie zajm owano się już tekstam i ustanow ienia Eucharystii.

N a uw agę zasługują zwłaszcza następujące prace analizujące te opisy zgodnie z m etodam i historii form i historii tradycji: H. S c h ü r m a n n ,

„ A b e n d m a h l ” Jesu, W: LThK t. 1 s. 2.6—31; tenże, H e r r e n m a h l, tamże, t. 5 s. 271 n.; tenże, D e r P a s c h a m a h l b e r i c h t Łk 22 (7—14), 15—18 (NTA 19, 5); M iinster 1953; tenże, D e r E in s e t z u n g s b e r ic h t L k 19—20 (NTA 20, 4), Miinster 1955; tenże, D e r A b e n d m a h l s b e r i c h t L k 22, 7—3 8 (Die B otschaft G ottes 2, 1), Leipzig 41967; E. S c h w e i t z e r , ,,A b e n d m a h l ”

i m N T, W: RGG t. 1 s. 10—21; J. J e r e m i a s , A b e n d m a h l s w o r t e , dz. ■cyt.; P. N e u e n z e i t , D as H e r re n m a h l. S tu d i e n z u r pau lin is c h e n

E u c h a r is ti e a u ffa s s u n g , (SANT 1), M ünchen 19.60; P. B e n o i t , L es r é c i ts, art. cyt.; R. F e n e b e r g , C h ris tlic h e P a s s a f e ie r u n d P a ssio n sg esch ich te

d e s M a r k u s: T r a d i t i o n u n d R e d a k t i o n in M k 14, 1— 12 (ForBib 4) Würz­ burg 1971; H. P a t s c h , A b e n d h m a l u n d h is to risc h e r J e z u s (Calwer- Theol-M onogr 1), Stuttgart 1972; X. L é o n - D u f o u r , Jésu s d e v a n t

sa m o r t à la lu m iè r e d e s t e x t e s d e l’I n s t i t u t i o n e u c h a r i s ti q u e e t d e s d is c o u r s d ’a die u, W: Jésus a u x origines d e la C h ris to lo g ie (BiblETL 40), L ou vain 1974 s. 141-—186; J. G n i l k a , W i e u r t e il te Jesus ü b e r seinen

Töd?, W: D e r T o d Jesu (QD 74), Freiburg i. Br. 1976 - s. 13—50; R. P e s c h , D a s A b e n d m a h l und J e s u T o d e s v e r s tä n d n is , W: D e r T o d

J esu , dz. cyt. s. 137— 199; J. D r o z d , dz. cyt.; R. P e s c h , W ie Jesu s

d a s A b e n d m a h l h ie lt, Freiburg i. Br. 21978; tenże, D as A b e n d m a h l u n d

J e s u T o d e s v e r s t ä n d n i s (QD 80), Freiburg i. Br. 1978.

23 StrB ill t. 4 cz. 1 s. 74^76 zaw iera rozdział pt. D ie E in ordn u n g d er

E in s e t z u n g d e s h e il ig e n A b e n d m a h l s in d e n V e r l a u f d e s P a s s a h m a h le s ,

w którym zostało stwierdzone, że w czasach Jezusa uczta paschalna m iała tak i przebieg jak przedstawia to Miszna. Jedynie co do mało znaczących szczegółów różniły się m iędzy sobą szkoły H illela i Szamana- ja. Można najw yżej wątpić, czy Jezus czuł się zobowiązanym do trzy­ mania się rytualnych m odlitw , które ułożyli dla tej uroczystości uczeni w Piśm ie. Gdy w Łk 24, 35 powiedziane jest, że uczniow ie z Emaus poznali Jezusa „po łam aniu chleba”, to chodzi raczej nie o szczególny sposób dzielenia chleba, lecz o m odlitwę, którą odm aw iano podczas tej •czynności.

108 R O M A N B A R T N IC K I [121

układano poduszki do podparcia lub niskie sofy, ponieważ wie­ czerzę spożywano w pozycji półleżącej.24

Podczas zajmowania miejsc - wywiązał się prawdopodobnie- spór Apostołów o pierwszeństwo (Łk 22, 24). Jezusowi jako głównej osobie przysługiwało miejsce centralne, inni mieli je w ybierać dowolnie i każdy chciał być najbliżej Mistrza. Spór ten był dla Jezusa okazją do udzielenia Apostołom pouczenia,, że prawdziwa wielkość polega na umiejętności uniżania się,, ustępow ania innym (Łk 22, 25—27). Łukasz umieszcza w zm ian­ kę o ty m nieporozumieniu wśród uczniów już po opisie u sta­ now ienia Eucharystii prawdopodobnie ze względu na swoją tendencję do systematyzowania: chciał najpierw opisać istot­ n e wydarzenia, a mowy Jezusa zebrał razem po właściwych ry ­ tach. M arek i M ateusz nie piszą nic o sporze uczniów przy ostatniej wieczerzy, ale wspom inają o nim z okazji prośby m at­ ki synów Zebedeusza (Mk 10, 41—45; Mt 20, 25—-38). Nie wia­ domo, jak się spór zakończył. Z relacji Jana (13, 21—26) moż­ n a przypuszczać, że po lewej stronie Jezusa zajął miejsce Piotr, po praw ej, tuż przy piersi Jezusa — Jan, a niedaleko od niego Judasz.23

Po zajęciu miejsc i obmyciu rą k Jezus powinien odmówić błogosławieństwo dnia świętego. Można przypuszczać, że w łaś­ nie w tedy w yraził tęsknotę za odprawieniem paschy (Łk 22,

15 n.). Jezus wiedział, że w krótce będzie cierpiał i poniesie śm ierć (Łk 22, 15), dlatego chciał po raz ostatni spożyć pas­ chalną wieczerzę z uczniami. Zdanie : „Już jej spożywać nie będę” stw ierdza jedynie to, że sam Jezus nie będzie już wię­ cej b rał udziału w ucztach paschalnych, trzeba natom iast supo- nować, że uczniowie nadal będą je urządzać.26 Słowa Jezusa w yrażają także myśl, że pascha traci już swoją aktualność.27' Dla Jezusa pascha była symbolem „przejścia” do wieczności,.

24 R. P e s с h, W ie Jesus, dz. cyt. s. 65 stwierdza, że ostatni posiłek Jezusa rozpoczął się od tajem niczych przygotowań, a dalszy jego prze­ b ieg przyniósł w ykraczające poza norm alne ramy osobliwości, o których opowiada historia m ęki. O ile słuszna jest druga część stwierdzenia, to trudno zgodzić się z pierwszą. Ewangeliczne opisy przygotowań do ostatniej w ieczerzy odpowiadają rabinistycZnym w ym aganiom zw iąza­ nym z ucztą paschalną.

25 Por. J. D r o z d , dz. cyt. s. 103.

28 Por. H. S c h ü r m a n n , A b e n d m a h l s b e r i c h t, dz. cyt. s. 20.

27 Por. A. V a l e n s i n — J. H u b y , É va n g ile selon S a in t Luc, (V er- S al 3), Paris 411952 s. 401—407; H. S c h ü r m a n n . Die A n fä n g e c h r i s t­

l ic h e r O s te r f e ie r , ThQ 131 (1951) 415 п.; P. B e n o i t , Le r é c it d e la-

l i s ] P A S C H A A O F IA R A E U C H A R Y S T Y C Z N A 109 do chw ały przyobiecanej M-u przez Ojca (por. J 13, 1. 31 n.). D la uczniów paschę starego przym ierza zastąpi nowa pascha — Eucharystia, która będzie zapowiedzią ostatecznej paschy — w eschatologicznym K rólestwie Bożym.28

P aralelę do słów o spożywaniu paschy stanow ią słowa o piciu „z owocu winnego krzew u”. Jezus po raz ostatni w ypił wino paschalne, które odtąd straciło swoje znaczenie. Sło”wa te wy­ pow iedział Jezus prawdopodobnie n>ad pierwszym kielichem w ina,29 który wziął do praw ej ręki, odmówił nad nim błogosła­ w ieństw o, spożył nieco wina i podał kielich uczniom mówiąc: „Weźcie go i podzielcie między siebie; albowiem powiadam wam: odtąd nie będę już pił z owocu winnego krzewu, aż przyjdzie K rólestw o Boże” (Łk 22, 17 n.). M arek i M ateusz po­ m ijają słowa o spożywaniu paschy i piszą wyłącznie o piciu z owocu winnego krzewu, umieszczając to zdanie po słowach "konsekracyjnych (Mk 14, 24 n.; Mt 26, 29).30 We właściwym

28 W ypowiedzi o spożywaniu paschy (Łk 22, 16) i o piciu z owocu w innego krzewu (Mk 15, 25; Mt 26, 29; Łk 22, 18) w e w szystkich Ewan­ geliach m ają w ydźw ięk eschatologiczny. U Marka i Mateusza chodzi ■o „królestwo czasów ostatecznych”. Por. J. D u p o n t , „Ceci est m o n

■corps”, „ceci e s t m o n s a n g ”, NRTh 80 (1958) 1040. W tek ście Łukasza zaw arty jest sens eklezjologiczny: zapowiedź nowego obrzędu paschal­ nego spraw owanego w K ościele, oraz eschatologiczny. Por. P. B e n o i t ,

L e r é c i t d e la C ène selo n S a i n t Luc, Paris B1941 s. 544.

29 H. S c h ü r m a n n , A b e n d s m a h l b e r i c h t, dz. cyt. s. 20 n. oraz P. B e n o i t , Le r é c it d e la C ène d a n s Luc, art. cyt. a. 192 uważają, że sło w a te Jezus w ypow iedział nad trzecim kielichem wina. W takim w ypadku Łukasz aż dwa razy m ówiłby o trzecim kielichu (w. 17. 20), co należałoby tłum aczyć tym, że jego opowiadanie 22, 7—38) składa się z oddzielnych fragm entów przekazanych przez tradycję. W pierwszym wypadku chodziłoby o obrzęd chrześcijańskich agap, w drugim o u sta­ n ow ien ie Eucharystii. Zdaniem J. Drozda argum enty w ysuw an e na korzyść tej hipotezy nie są w ystarczające (dz. cyt. s. 194). Za tym , że w ym ien ion y w Łk 22, 17 kielich był pierwszym , przem awiają zw łasz­ cza słowa: „w eźcie go i podzielcie m iędzy sieb ie”, z których w ynika, że należało z niego ulać nieco w ina do w łasnego kielicha, jak było to w zw yczaju (zob. S tr Bill t. 4 cz. 1 s. 58 n.), podczas gdy z kielicha w Łk 22, 20 „pili z niego w szyscy” zgodnie z przepisami, że trzeci k ie­ lic h m iał być w spólny dla w szystkich (zob. Str Bill, tamże). Str B ill uw aża jako rzec z pewną, iż kielich w spom niany w Łk 22, 17 był p ierw ­ szym k ielich em uczty paschalnej (por. t. 4 cz. 1 s. 75.

30 A utentyczności tego logionu zaprzecza L. S c h e n k e , S tu d i e n zur

P a s s i o n s g e s c h i c h te d e s M a r k u s, Stuttgart 1971 s. 332—337, twierdząc, że zostały zredagow ane przez Marka. Natom iast H. L a n g k a m m e r w artykule: S ł o w a J ezu s a o p iciu z w in n e g o sz c z e p u w k r ó l e s tw i e B o ż y m

na tle p r z e k a z ó w u s t a n o w i e n i a E u c h a r y s t ii (Mk 14, 26 ; Łk 22, 15—18), W: M a t e r i a ł y p o m o c n ic z e do w y k ł a d ó w z b ib l is ty k i , t. 2, Lublin 1977 s. 191·—196 dochodzi do w niosku, że Jezus w ypow iedział słowa, których isto tę oddaje Mk 14, 25.

miejscu znajdują się one u Łukasza.31 Słowa o piciu z owocu winnego krzew u są nie tylko zapowiedzią śmierci Jezusa, lecz także proroctw em o przyszłej Jego chwale w K rólestwie Bo­ żym. Pascha Starego Testam entu była świętem, które upam ięt­ niało w ybawienie Izraela, przypominając o wielkich dziełach Boga, jakie Bóg wyświadczył ludowi, ale związane z nim były także nadzieje eschatologiczne. W yraźniej niż u Łk 22, 18 stw ierdzone jest u Mk 14, 25 i Mt 26, 29, że w nowym świecie Bożym znowu będzie się pić wino. Jest to naw iązanie do wy­ obrażeń judaistycznych, zgodnie z którym i Królestwo Boże przedstawiano pod obrazem uczty.32 Jezus nie w ystępuje tu w roli gospodarza uczty (jak u Łk 22, 30), and .usługującego pod~- czas jej trw ania (por. 12, 37), lecz jako współuczestnik dopu­ szczony do niej przez Ojca.33

Jakkolw iek pom ijają to opisy ewangeliczne, należy sądzić, że Jezus wziął następnie trochę gorzkich ziół, umoczył je w sosie haraszet, odmówił nad nim i błogosławieństwo i spożył je. Podobnie uczynili Apostołowie. Do tego przypuszczenia upo-_ ważnia podwójna wzmianka o jedzeniu (Mk 14, 18. 22 = Mt 26, 21. 26): pierwsza odnosi się do spożywania potraw y w stęp­ nej, druga natom iast do właściwego posiłku.34 W tedy zapewne jeden z apostołów zadał pytanie o znaczenie tradycji paschal­ nej, a Jezus wygłosił haggadę ukazując sens nowej paschy w perspektyw ie nowego przymierza. Wszyscy razem zaśpiewali pierwszą część Hallelu i wypili drugi kielich wina. Skoro wie­ le danych przem awia za tym, że ostatnia wieczerza- była ucztą paschalną, mamy prawo przypuszczać, że zachowane zostały jej obrzędy, choć nie wszystko zostało uwiecznione przez ew an­

1 1 0 R O M A N B A R T N I C K I

[l^J

31 Marek um ieścił je po konsekracji ze w zględu na ich eschatologicz­ ną treść (por. J. D u p o n t , art. cyt. s. 1040) lub um ieściła je w tym m iejscu praktyka liturgiczna (por. P. B e n o i t , Les récits, art. cyt. s. 216). P. B e n o i t zwraca uwagę, że podwójna w ypow iedź u Łukasza: w odniesieniu do paschy (22, 16) i do kielicha (22, 17) odpowiada dwom błogosław iestw om odm awianym na początku uczty paschalnej: nad św iętem i nad w inem (tamże).

32 Zgodnie z żydow skim i w yobrażeniam i przyszłe królestwo Boże m iało być eschatologiczną ucztą, na której będzie się znowu pić w ino. Por. J. J e r e m i a s , Jezus als W eltvollender, Gütersloh 1930' s. 46—53. 74—79; J. B e h m , deipnon, deipneo, W: TWNT t. 2 s. 34 n.; L. G o p - p e l t , trapedza, W: TWNT t. 8 s. 212.

33 Por. H. S c h ü r ma η n, Abendm ahls bericht, dz. cyt., s. 20. 34 Por. StrB ill t. 4 cz. 1 s. 75.

[15] P A S C H A A O F IA R A E U C H A R Y S T Y C Z N A 111'

gelistów, którzy zw racali uwagę przede wszystkim na to, co· ■odbiegało od norm alnych obrzędów.35

Podczas pierwszej części uczty miała miejsce zapowiedź zdra­ dy.36 Podając Judaszow i „kaw ałek” (J 13, 26) — nie jest po­ wiedziane czy był to chleb, czy raczej same gorzkie zioła — Jezus wskazał, że to on jej dokona. Ponieważ zapowiedź zdra­ dy w Ewangelii Łukasza umieszczona jest po słowach konsek- racyjnych (22, 21—23), wywiązała się dyskusja, czy Judasz spo­ żył Najświętsze Ciała Chrystusa. Raczej nie. Łukasz umieścił wiersz o zdradzie w ty m miejscu ze względów redakcyjnych.37 Przyświecał mu cel parenełyczny. Chciał ostrzec wspólnotę chrześcijańską, że naw et udział w uczcie eucharystycznej nie chroni przed wiarołomstwem. Jest możliwe, że na umieszcze­ n ie tradycji o Judaszu po, opisie ustanow ienia Eucharystii m ia­ ło w pływ nauczanie podczas eucharystycznych posiłków gminy pierw otnej.38

Po wypiciu drugiego kielicha dokonywano obmycia rąk. Praw dopodobnie zamiast tego Jezus obmył Apostołom nogi (J 13, 2— 11). Nie było to przewidziainie przez ceremoniał żydow­ ski. W sali gościnnej powinien jednak znajdować się dzban z wodą i miednica, by goście mogli dokonać przepisanych obmyć rytualnych (por. J 2, 6; Mk 7, 3—5). Przybyw ającym z daleka

35 R. P e s с h, Das M arkusevangelium cz. 2 (Herder TKNT 2, 2), Frei­ burg 1977 s. 357; tenże, Wie Jesus, dz. cyt. s. 69 n. stwierdza, że do­ kładny przebieg uczty, a zwłaszcza jej część liturgiczna, zostały pom i­ nięte w opisach ew angelicznych, bo było to powszechnie znane. W spom­ niano przede w szystkim jej osobliwości.

88 R. P e s c h , Wie Jesus, dz. cyt. s. 67 n. mocno podkreśla, że scena ogisująca zapowiedź zdrady (Mk 14, 17—21) odzwierciedla pierwszą część uczty paschalnej, podczas której nie spożywano jeszcze przaśnego chleba, tylko potrawę w stępną, tj. gorzkie zioła. Przem awiać ma za tym Jezusow e określenie zdrajcy: „ten, który ze mną zanurza rękę w

m isie” (Mk 14, 20). Również StrB ill t. 4 cz. 1, s. 75 jest przekonany, że epizod ze zdrajcą m iał m iejsce w czasie spożywania potrawy w stępnej.

37 Por. W. L a r f e 1 d, Die n eu testam entlichen Evangelien nach ihrer

Eigenart und Abhängigkeit, Gütersloh 1925 s. 320; J. F i n e g a n, Die Überlieferung der Leidens- und Auferstehungsgeschichte Jesu (BZNW

15), G iessen 1934 s. 9; E. H i r s c h , Frühgeschichte des Evangeliums, t. 2, Die Vorlagen des Lukas und das Sondergut des Matthäus, Tübingen 1941 s. 252; H. S c h ü r m a n n , Jesu Abschiedsrede Lk 22, 21—38 (NTA 20, 5) Münster 1957 s. 19 n. Odmiennego zdania był J. W e i s s ,

Das älte ste Evangelium, Güttingen 1903 s. 293.

38 Por. G. B o r n k a m m , Das A n ath em a in der urchristlichen A b e n d ­

mahl sliturgie, W: Das Ende des Gesetzes (Ges. A ufsätze 1), München

*1966 s. 123—132; J. W a n k e , Beobachtungen zum Eucharistieverstä nd­

R O M A N B A R T N I C K I

podawano wodę do obmycia nóg (por. Łk 7, 44). Umycie nóg A postołom było więc dobrowolnym czynem Jezusa. Była to dla nich lekcja pokory i miłości, okazana naw et zdrajcy. W odpowiedzi na spór Apostołów o pierwszeństwo Jezus dał im przykład uniżenia.39

Należy sądzić, że po obmyciu nóg Apostołom Jezus wziął do rąk kaw ałek przaśnego chleba, na k tó ry nałożył nieco gorzkich ziół i umaczał go w haroszet, podniósł do góry, odmówił bło­ gosławieństwo, łam ał po kaw ałku i dawał uczniom do spoży­ cia. Nasuwa się pytanie, czy to właśnie ten ry t w ykorzystał Jezus do konsekracji chleba. Liczni egzegeci odpowiadają na to pytanie twierdząco.40 Przem aw iałby za tym fakt, że „łam anie chleba” na początku głównej części uczty było uważane za w ażny obrzęd religijny, będący źródłem błogosławieństwa i uświęcenia gości. Nie wolno było go pominąć i każdy uczest­ nik uczty paschalnej musiał otrzym ać m ałą cząstkę chleba do zjedzenia. Ze względu na .przypisywane m u znaczenie religij­ n e jest możliwe, że Jezus konsekrował ten w łaśnie chleb. Ce­ rem oniał żydowski nie przew idyw ał zresztą innego łam ania chleba podczas uczty paschalnej. W ty m w ypadku konsekracja chleba i wina byłaby przedzielona właściwą ucztą, w czasie której spożywano baranka. Zwolennicy tej hipotezy sądzą, że dopiero Kościół apostolski złączył ze sobą te dwa ry ty .41

W ysuwane są jednak zastrzeżenia co do możliwości, by dwie czynności konsekracyjne, będące uobecnieniem ofiary krzyżo­ wej, przedzielone były ucztą paschalną o charakterze rados­ nym, swobodnym. Jezus nie m usiał trzym ać się ściśle obrzędów paschy. Ustanowił coś zupełnie nowego, mianowicie po w łaś­ ciwej uczcie a przed trzecim kielichem wziął do rąk ponow­

39 Tak jest powszechnie rozumiana ta scena. Bywa ona jednak in ter­ pretow ana także jako czynność sym boliczna, zapow iadająca bliską m ę­ k ę Jezusa. Por. R. S c h n a c k e n b u r g , D a s J o h a n n s s e v a n g e liu m cz. 3 (Herder TKNT 4, 3), Freiburg 1975 s. 15—29; R. P e s с h, W ie Jesus, dz. cyt. s. 24.

40 Np. StrB ill t. 4 cz. 1 s. 75; J. J e r e m i a s , dz. cyt. s. 81; H, S c h i i r m a n n , J e s u A b e n d m a h l s h a n d lu g als Z e ic h e n fü r d ie W e l t , Leipzig 1970 s. 22 n.; R. P e s c h , M a r k u s e v a n g e li u m , dz. cyt, s. 356; tenże, Wie Jesus, dz. cyt. s. 69 n.

41 Por. H. L e s s i g, D ie A b e n d m a h l s p r o b l e m e i m L ic h t e d e r neu-

t e s t a m e n t l i c h e n F o rsc h u n g s e i t 1900, Bonn 1953 s. 148 п.; H. S c h ü r - m a n n , G e sta lt, art. cyt. s. 116 n.; J. J e r e m i a s , A b e n d m a h l s w o r te , dz. cyt; s. 20—23. K atoliccy autorzy, którzy dostrzegają przedział czaso­ w y m iędzy obiem a czynnościam i przy w ieczerzy, w ym ien ien i są w: Bb 32 (1951) 534 przyp. 2; por. także P. B e n o i t , Les récits, art. cyt. s.

P A S C H A A O F IA R A E U C H A R Y S T Y C Z N A

1 1 3

n ie chleb, k tóry konsekrował. Chleb spożywamy przed b aran ­ kiem powinien być obłożony gorzkimi ziołami i um aczany w sosie haraszet. Czyż Jezus mógł go konsekrować? Za tym , że chleb był konsekrow any po wieczerzy przem aw iałby tekst Łk 22, 20: „podobnie i kielich po wieczerzy”. Z całą pewnością po w łaściw ej uczcie konsekrow any był kielich. Słowo „podobnie” i bezpośrednie sąsiedztwo obydwu form uł wskazywałoby, że również chleb został zakonsekrow any już po spożyciu potraw paschalnych.42

Uczta trw ała nadal. Przystąpiono do spożywania reszty przy­ gotow anych potraw oraz baranka. Ponieważ nie obowiązywał tu ścisły ceremoniał, prowadzono swobodne rozmowy i Jezus mógł pouczać uczniów. Picie z trzeciego kielicha było okazją ■do ustanow ienia Eucharystii. Na podstawie słów Paw ła i Łuka­ sza: „Podobnie, skończywszy wieczerzę” (1 Kor 11, 25; Łk 22, 20) możemy być pewni, że nie był to pierwszy ani drugi kie­ lich, które w ypijano przed rozpoczęciem uczty, lecz właśnie trzeci, k tó ry był kielichem najważniejszym , centralnym . Był o n nazyw any „kielichem błogosławieństw a”, a tak w łaśnie ok reśla Paw eł kielich eucharystyczny w 1 K or 10, 16. Prze­

m aw ia za tym również to, że zgodnie z Mk 14, 26; Mt 26, 30 ■Jezus dał uczniom do picia kielich eucharystyczny przed śpie­ w em Hałlelu, a więc przed czw artym kielichem.43 Trzeci kie­ lich był jeden, wspólny dla wszystkich, co symbolicznie pod­ kreślało zjednoczenie uczestników wieczerzy. Tak więc z pew ­ nością Jezus zakomsekrował wino z trzeciego kielicha,44 a ist­ nieje też przypuszczenie, że bezpośrednio przed tą czynnością zakonsekrow ał chleb, nie posługując się w tym w ypadku żad­ ny m rytem uczty paschalnej, lecz dodając coś zupełnie nowe­ go.45 Tekst J 13, 31— 17, 26 trzeba umieścić po ustanow ieniu

42 Por. J. D r o z d , dz. cyt. s. 112. 43 Por. StrB ill t. 4 cz. 1 s. 75.

44 Inne jeszcze argum enty za tym, że Jezus konsekrował trzeci k ie­ lic h podaje H. S c h ü r m a n n , J esu A b e n d m a h l s h a n d lu n g , dz. cyt. s.

19 n.

43 W czterech tekstach przekazujących form uły konsekracyjne (Mk 14, 22—24; Mt 26, 26—28; Łk 22, 19 n.; 1, Kor 11, 23—25) w zględnie jed­ n olite są om ówienia obu czynności Jezusa, natom iast słowa dosyć mocno różnią się m iędzy sobą. Zdaniem egzegetów trudno m ieć nadzieję na od­ tw orzenie tzw. ipsissim a verba Jesu. Por. F. H a h n , Die a lt t e s t a m ë n t l i -

■chen M o t i v e in d e r u r c h r is t li c h e n A b e n d m a h l s ü b e r l i e f e r u n g , ETh 27 <1967) s. 341; H. S c h ü r m a n n , S ł o w a J e zu s a p r z y O s ta tn ie j W i e c z e ­ r z y w ś w i e t l e w y k o n a n y c h p r z y n ie j c zy n n o ś c i, Cone (pol.) 1—10 (1968) s. 590; K. K e r t e l g e . D ie so terio lo g is ch en A u s s a g e n d e r u r c h r is t li- w h e n A b e n d m a h l s ü b e r l i e f e r u n g u n d ih r e B e z ie h u n g zur G e s c h ic h t e J e -a — S t u d i -a T h e o l o g i c -a V -a r s -a v i e n s i -a

114 R O M A N B A R T N IC K I [181

Eucharystii, kiedy to Jezus odbył długą rozmowę z Apostoła­ mi. W zmianka o hym nie (Mk 14, 26; Mt 26, 30) świadczy o tym, że odśpiewano następnie drugą część Hallelu, gdyż w ten· sposób jest on określany także w literatu rze rabinistycznej. Po odśpiewaniu hym nu wszyscy wyszli z wieczernika udając się- do ogrodu Getsemaini.

V. SENS PASCHY JEZUSA

Uczta paschalna nabrała nowego znaczenia dzięki ry to m i słowom, które Jezus dodał do starego obrzędu. Jeśli do konse­ kracji chleba Jezus posłużył się przaśnym chlebem spożywa­ nym na początku właściwej uczty, to czymś nowym było skie­ row ane do uczniów żądanie „Bierzcie”, bo norm alnie rozda­ wano chleb bez słów.46 G dyby dopiero przed wypiciem trzecie­ go kielicha, już po spożyciu potraw paschalnych, Jezus w ziął do rąk chleb, któ ry konsekrował i rozdawał uczniom do zje­ dzenia, byłoby to coś, czego dotąd zupełnie nie było. Czym ś now ym były także słowa wypowiedziane nad chlebem i w i­ nem .47

Właśnie słowa konsekracyine wskazują, jakie jest znaczenie- celebrowanej przez Jezusa paschy. M ają one podwójny sensr realny i symboliczny. W ydawałoby się, że w sensie realnym

su, TThZ 81 (1972) 199 n.; J. R o 1 o f f , A n fä n g e d e r soterio logischen.

D e u tu n g d e s T o d e s Jesu, NTS 19 (1972/73) s. 62; H. P a t s c h , dz. cyt.„ s. 88; P. H a h n , Z u m S ta n d d e r E rforsch u n g d e s u r c h r is t li c h e n H e r r e n ­

m a h l s , ETh 35 (1975) s. 553—563. 558—560. Opinie egzegetów są podzie­ lone co do tego, czy najstarszy jest tekst przekazany przez Łukasza- (tak uważa np. H. S c h ü r m a n n ) , czy Marka (tak tw ierdzi np. R- P e s c h ) . J. J e r e m i a s , A b e n d m a h l s w o r t e , dz. cyt. s. 182 n. stw ier­ dza, że już w sem ickim stadium tradycji słowa konsekracyjne prze­ kazyw ane b yły w różnych w ariantach i dokładne ich brzm ienie jest n iem ożliw e do zrekonstruowania, ale najbliższy oryginału jest Marek.

46 H. Pa t s с h, dz. cyt. s. 74 wyraża przekonanie, że nakaz brania i jedzenia (u Mateusza) nie pochodzi od Jezusa, lecz ukształtow ał się- podczas spraw ow ania kultu. Temu m iem aniu sprzeciwia się R. P e s с h,

M a r k u s e v a n g e l i u m , diz. cyt. s. 374, wykazując, że chociaż ryt żydow ­ skiej paschy nie przew idyw ał takich poleceń, to jednak zachodzą one- w tekstach opisujących szczególne sytuacje, пр.: 1 Kri 19, 5. 7 („w stań i jedz!”); Jdt 12, 17 („pij!”); JosAs, 5. 15; Dz 10, 13; 11, 7.

47 Zdaniem H. S c h ü r m a n n a , S ł o w a Jezu sa, art. cyt. s. 594, Jezus- dokonał dwóch odchyleń w istniejących zwyczajach; dołączył słowa: tłum aczące oraz odpowiednio do rozdania chleba, a w przeciwieństwie· do praktykowanego zwyczaju, podał swój kielich w szystkim u czestni­ kom posiłku. Już jednak G. D a 1 m a n, J esu s — Jeschua, dz. cyt. s.. 140 п., a za nim w iększość autorów uważa, że trzeci kielich był w sp ól­ n y dla w szystk ich uczestników uczty paschalnej.

[19] P A S C H A A O F IA R A E U C H A R Y S T Y C Z N A ₁₁₅

już samo słowo „jest” w form ułach konsekracyjnych wskazu­ je na to, że Jezus utożsamia chleb ze swoim ciałem 48, a wino z krw ią. Trzeba jednak pamiętać, że w oryginale aram ajskim czasownika w ogóle nie było, a w greckim tekście Nowego Te­ stam entu używ any jest on także w sensie przenośnym.49 P rzy ­ kładem mogą być wypowiedzi Jezusa z Ewangelii Jana, np. ,,Ja jestem bram ą owiec” (J 10, 7) lub przypowieści. W yjaś­ niając je Jezus stw ierdza np. że „rolą jest świat, dobrym na­ sieniem są synowie królestwa, chwastem zaś synowie Złego” (Mt 13, 38).

Za tym , że słowa konsekracyjne należy rozumieć w sensie realnej przem iany chleba i w ina w ciało i krew Jezusa, prze­ m aw iają tek sty z Ewangelii Jan a (6, 51—58) i Pierwszego Li­ stu św. Paw ła do K oryntian (6, 16— 17; 10, 16; 11, 28—32), bę­ dące świadectwem takiego przekonania pierwszych chrześci­ jan.-W przem ówieniu z Ewangelii Jana (rozdz. 6) Jezus w yraź­ nie zapowiada, że chlebem, k tó ry da ludziom do spożycia, bę­ dzie Jego ciało i krew. Ani bezpośredni słuchacze, ani dzisiejsi czytelnicy nie m ają wątpliwości, że tak należy rozumieć te sło­ wa. Z kilku wypowiedzi św. Paw ła również wynika, że był on przekonany, iż eucharystyczny chleb i wino powinny być uw a­ żane za prawdziwe ciało i krew Chrystusa. Upomina on chrześ­ cijan, by godnie przyjm owali Eucharystię, którą nazywa „cia­ łem i krw ią P an a”, grożąc surow ym sądem Bożym (1 Kor 11, 28—32). Podobnie przestrzegając wiernych przed uczestnicze­ niem w nabożeństwach pogańskich przypomina im, że spoży­ w ając Eucharystię m ają udział w ciele i k rw i Chrystusa (1 Kor 10, 16). Paw eł pojm uje więc spraw owaną na zgromadzeniach liturgicznych Eucharystię, którą uważano za kontynuację i speł­ nianie nakazu danego podczas ostatniej wieczerzy, jako realnie, fizyczne ciało Jezusa.

Obok sensu realnego czynności i słowa konsekracyjne m ają również znaczenie symboliczne. W S tarym Testamencie znane są symboliczne czynności proroków.50 Słowa „To jest ciało mo­ je ” zbudowane są tak samo jak zdanie z proroctw a Ezechiela

48 Greckie soma może tu odpowiadać aram ajskiem u bisrä’ lub gûfa’. Obydwa te czasow niki wraz z su iik sem pierwszej osoby oznaczają oso­ bę m ówiącego. Por. J. B e h m, klao, W: TWNT t. 3, s. 735; R. M e y e r ,

sarks, W: TWNT t. 7 s. 110. 115 п.; E: S c h w e i z e r , soma, W: TWNT

t. 7 s. 1056; H. P a t s c h , dz. cyt. s. 83,

49 Por. M. E. В o i s m a r d, L ’Eucharistie selon Saint Paul, LV 31 (1957) s. 96 п.; P. B e n o i t , Les récits, art. cyt. s. 228 η.

50 Specjalne studium pośw ięcił im G. F o h r e r , Die sy mbolisc hen

116 R O M A N B A R T N I C K I [ 2 0 ]

„To jest Jeruzalem ” (Ez 5, 5), wypowiedziane w kontekście symbolicznej czynności siekania mieczem włosów, ich rozrzu­ cania i palenia, co zapowiadało, że podobny los spotka miesz­ kańców tego miasta. Także słowa Jezusa towarzyszące łam aniu chleba, o którym On mówił, że jest to Jego ciało, mogą mieć znaczenie zapowiedzi, że z Nim stanie się to, co z trzym anym w ręku chlebem.51 Łam anie chleba należy traktow ać jako za­ powiedź torturow ania Jezusa.52 Na Jego mękę i śmierć 53 może wskazywać oddzielne sform ułowanie słów nad chlebem i w i­ nem, bo samo oddzielenie krw i od ciała nasuw a myśl o śm ier­ ci.54

Zw rot „wylać krew ” 55 wypowiedziany nad kielichem ma znaczenie: pozbawić kogoś życia, zabić, zamordować (por. Rdz

61 Por. J. D u p o n t , art. cyt. s. 1027; F. G r y g l e w i c z , Chleb, wino

i Eucharystia w sym bolice Nowego T estam en tu (SBb 19), Poznań 1968

s. 71 n. Na taką interpretację nie zgadzają się np.: Th. Z a h n , Das

E vangelium des Matthäus, Leipzig 41922 s. 688; J. C o p p e n s , Eucha­ ristie, DBS t. 2 kol. 1176; J. B e h m, art. cyt. s. 729 uw. 14; J. S t e i n ­

b e c k , Das A bendm ahl Jesu unter Berücksichtigung moderner Fors­

chung, NT 3 (1959) s. 75 i inni. R. P e s c h uważa, że słow a w yp ow ie­

dziane nad chlebem czynią z ostatniej w ieczerzy ucztę m esjańską, a sło­ w a nad kielichem m ówią o Jego m esjańskiej śmierci. Zob. R. P e s с h,

Das Abendm ahl, W: Der Tod Jesu, dz. cyt. s. 172 п.; tenże Wie Jesus,

dz. cyt. s. 71—77; tenże, Das Abendm ahl, dz. cyt. s. 92 n.

62 P. B e n o i t , Les récits, art. cyt. s. 229 zauważa, że czerwone w ino, tryskające z miażdżonych w inogron przypomina krew tryskającą z cia­ ła, a łam any chleb nasuw a m yśl o ciele rozdzieranym i druzgotanym. 53 W ielu egzegetów w ysuw ało w ątpliw ości co do tego, czy sam Je­ zus rozum iał czekającą Go śm ierć ja-ко wydarzenia zbawcze, w zględ ­ nie czy tak przepowiadał, lub czy można znaleźć na to przekonujące dowody w Ewangeliach. Zob. np.: R. B u l t m a n n , Das Verhältnis der

urchristlichen Christsbotschaft zu m historischen Jesus, H eidelberg 1960

s. 11 п.; A. V ö g t l e , Jesus von Nazareth, W: Ökumenische K irch en ­

geschichte, t. 1, Mainz —· München 1970 s. 20 п.; H. K e s s l e r, Die theologische Bedeutung des Todes Jesu. Eine tradntions geschichtliche Untersuchung, D üsseldorf 1970 s. 235; tenże, Erlösung als Befreiung,

D üsseldorf 1972 s. 24 n. Inni dowodzą, że w łaśn ie podczas ostatniej w ie ­ czerzy Jezus w skazał na zbawcze znaczenie sw ej śm ierci. Zob. n astę­ pujące opracowania: J. L. С h o r d a t, Jesus d e v a n t sa m o rt dans

l ’évangile de Marc, Paris 1970; A. G e o r g e , - C om m en t Jésus a-t-il perçu sa propre mort?, Lum ière et vie 101 (1971) s. 34—59; X. L é o n -

-D u f o u r, art. cyt.; H. S c h ü r m a n n , Jesu ureigener Tod. E xegeti­

sche Bess Innungen und Ausblick, Freiburg i Br. 1975; M. B a s t i η, Jésus d e v a n t sa passion (LD 92), Paris 1976; R. P e s с h, Das A b e n d ­ mahl, W: Der Tod Jesu, dz. cyt.; Wie Jesus, dz. cyt.; Das Abendm ahl,

dz. cyt.

54 Por. F. G r y g l e w i c z , dz. cyt. s. 72.

55 W przekonaniu sem itów w e krw i koncentrowało się życie. Por. J. B e h m, haima, W: TWNT t. 1 s. 171—176.