FRAZEOLOGIZMY Z KOMPONENTEM

Uniwersytet Szczeciński

FRAZEOLOGIZMY Z KOMPONENTEM RĘKA W JĘZYKACH WŁOSKIM I POLSKIM

Niniejszy artykuł dotyczy porównawczej analizy związków frazeolo­

gicznych zawierających komponent ręka w językach włoskim i polskim.

Zdecydowałam się poddać badaniom ustabilizowane połączenia słowne z tym somatyzmem, ponieważ w obu językach jest on frazeologicznie produktywny.

Celem pracy jest wyodrębnienie typów ekwiwalencji frazeologicznej w zakresie wyżej wskazanych związków, przy czym punktem wyjścia były frazeologizmy włoskie zaczerpnięte z różnych słowników: jednoję­

zycznych słowników ogólnych i frazeologicznych języka włoskiego oraz ze słowników dwujęzycznych włosko-polskich i polsko-włoskich 1•

W sumie zgromadziłam 38 włoskich frazeologizmów z komponen­

tem ręka, którym słowniki przekładowe przypisały 36 polskich ekwiwa­

lentów różnego typu. Dwa frazeologizmy włoskie nie miały żadnego od­

powiednika frazeologicznego na gruncie polszczyzny.

Przed przystąpieniem do rozważań zasadniczych kilka uwag wstęp­

nych. Termin ekwiwalencja wywodzi się z translatoryki, a do językoznaw­

stwa został wprowadzony przez R. Jakobsona2• Według Uniwersalnego słownika języka polskiego pod red. S. Dubisza ekwiwalencja to „równo­

ważność", a ekwiwalent „to rzecz równa innej wartością, odpowiednik

1 Wykaz słowników wykorzystanych w pracy podaję na końcu artykułu.

2 R. Jakobson, On Linguistic Aspects of Translation, w: R. A. Brower (red.), On Transla­

tion, Harward University Press 1959, cyt. za: M. Sułkowska, Międzyjęzykowa ekwiwalencja frazeologizmów na przykładzie związków somatycznych w języku polskim, francuskim i włoskim,

„Poradnik Językowy"2006, nr 6, s. 6.

1 40 MAGDALENA KOBUS

równoważnik" 3. Współczesna teoria przekładu operuje różnego typu kla­

syfikacjami ekwiwalencji. Popularny jest na przykład podział na ekwiwa­

lencję formalną i semantyczną. Ekwiwalenty semantyczne to takie wyra­

żenia, które, mając różną postać formalną, przekazują tożsamy sens w obu językach. Ekwiwalenty formalne natomiast, oprócz tożsamości znaczenia, mają także identyczną postać leksykalną, składniową i formalną. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż ekwiwalencja formalna jest pojęciem gradu­

alnym, w pełnej postaci występuje bardzo rzadko, zwłaszcza jeśli bada się języki pochodzące z dwóch różnych grup. W związku tym w literatu­

rze przedmiotu pojawiło się pojęcie ekwiwalencji funkcjonalnej 4. Jest ona rozumiana jako identyczność funkcjonalna na poziomie tekstów orygina­

łu i przekładu, nie zaś całkowita zbieżność na poziomie semantycznym i formalnym.

Dla mnie istotne są podziały dotyczące ekwiwalentów frazeologicz­

nych. Zagadnieniami tymi zajmował się między innymi M. Ballard. Pisząc o zjawiskach ekwiwalencji, zwrócił on uwagę na istnienie tzw. ekwiwa­

lencji idiomatycznej, która dotyczy klisz, idiomów i przysłów. Punktem wyjścia - zdaniem Ballarda - przy badaniu wyżej wymienionych jed­

nostek powinno być założenie, iż na takie konstrukcje należy spojrzeć globalnie i szukać dla nich całościowego ekwiwalentu.

Na gruncie polskim problematyką ekwiwalencji frazeologicznej zaj­

mowali się między innymi H. Pietrak-Meiser5, B. Rejakowa6, K. Hej­

wowski 7, M. Sułkowska 8. Ciekawą propozycję klasyfikacji ekwiwalentów frazeologicznych przedstawiła H. Pietrak-Meiser, która w obrębie języ­

ków czeskiego oraz polskiego wyróżniła 3 klasy równoważników, a mia­

nowicie:

3 Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. 1, PWN, Warszawa 2003, s. 108.

4 P. Roberts Roda, M. Pergnier, L'ćquivalence en traduction anglaise, Meta, vol. 32 no 4, 392-402, 1987, cyt. za: M. Sułkowska, Międzyjęzykowa ekwiwalencja frazeologizmów na przy­

kładzie zwiqzków somatycznych w języku polskim, francuskim i włoskim, op. cit., s. 8-9.

5 Por. H. Pietrak-Meiser, Czeskie wyrażenia i zwroty frazeologiczne na tle porównawczym polskim, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985.

6 B. Rejakowa, Mechanizmy językowe w przekładzie zwiqzków frazeologicznych na materiale języka polskiego i słowackiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994.

7 K. Hejwowski, Kognitywna-komunikacyjna teoria przekładu, PWN, Warszawa 2004.

8 M. Sułkowska, Międzyjęzykowa ekwiwalencja frazeologizmów na przykładzie zwiqzków so­

matycznych w języku polskim, francuskim i włoskim, Poradnik Językowy 6/2006.

• ekwiwalenty w pełni adekwatne, które charakteryzują się toż­

samością znaczeniową oraz identycznym zabarwieniem stylistycz­

nym, choć mogą się różnić na płaszczyźnie gramatycznej i leksy­

kalnej;

• ekwiwalenty częściowo adekwatne, czyli frazeologizmy czeskie ma­

jące w języku polskim odpowiednik frazeologiczny z komponen­

tem innym niż związek czeski przy braku pełnej tożsamości zna­

czeniowej;

• ekwiwalenty nieadekwatne, niemające w języku polskim odpowied­

nika frazeologicznego 9.

Inną typologię ekwiwalentów frazeologicznych w językach polskim, francuskim i włoskim zaproponowała M. Sułkowska. Wyróżniła ona:

• homologi, to jest związki frazeologiczne, które zachowują ten sam skład leksykalny, analogiczną budowę gramatyczno-składniową i identyczną obrazowość;

• odpowiedniki częściowe, czyli wyrażenia, które różnią się pod względem leksykalno-gramatycznym oraz obrazowym;

• idiomaty, czyli związki, które nie mają ani idiomatycznych, ani fra­

zeologicznych ekwiwalentów na gruncie drugiego języka 10•

Rozprawa K. Hejwowskiego nie zawiera wprawdzie żadnej klasyfi­

kacji ekwiwalentów frazeologicznych, ale jest interesująca, ponieważ po­

daje ogólne zasady tłumaczenia związków idiomatycznych. Zdaniem ba­

dacza tłumacz: może użyć idiomu o identycznym sensie i bardzo po­

dobnej formie w języku docelowym, może zastąpić idiom języka wyj­

ściowego idiomem języka docelowego o podobnym znaczeniu, lecz innej obrazowości, może przetłumaczyć idiom języka wyjściowego w sposób syntagmatyczny, lub zastosować ekwiwalent znaczeniowy, który nie jest idiomem 11•

Charakter zgromadzonego przeze mnie materiału językowego spra­

wił, że dla jego opisu stworzyłam własną typologię włosko-polskich ekwi­

walentów frazeologicznych, wyraźnie jednak nawiązującą do propozycji H. Pietrak-Meiser. Wyróżniłam zatem 4 grupy ekwiwalentów włosko-pol­

skich, a mianowicie:

9 Por. H. Pietrak-Meiser, op. cit., s. 189-190.

10 M. Sułkowska, op. cit., s. 13.

11 K. Hejwowski, Kognitywna-komunikacyjna ^{. . .} , op. cit., s. 109.

142 MAGDALENA KOBUS

1 . pary frazeologizmów identyczne na płaszczyźnie leksykalnej, grama­

tycznej, semantycznej i obrazowej;

2. pary frazeologizmów identyczne na płaszczyźnie leksykalnej, seman­

tycznej i obrazowej, zróżnicowane na płaszczyźnie gramatycznej:

a) różniące się w zakresie jednej kategorii gramatycznej, b) różniące się w zakresie kilku kategorii gramatycznych;

3. pary frazeologizmów identyczne na płaszczyźnie semantycznej, zróż­

nicowane na płaszczyźnie gramatycznej, leksykalnej i obrazowej, w których różnice leksykalne dotyczą somatycznych bądź niesoma­

tycznych komponentów leksykalnych;

4. frazeologizmy włoskie niemające na gruncie polskim odpowied­

ników frazeologicznych, oddawane za pomocą konstrukcji opiso­

wych ^12.

Charakterystykę poszczególnych typów ekwiwalentów rozpoczynam od grupy pierwszej, czyli frazeologizmów identycznych na płaszczyźnie semantycznej, leksykalnej, gramatycznej i obrazowej. W moich materia­

łach reprezentowane są one tylko przez 3 przykłady, a mianowicie: essere in buone mani ⁼ być w dobrych rękach, notizia di prima mano ⁼ wia­

domość z pierwszej ręki, sotto mano ⁼ pod ręką.

Ubóstwo ekwiwalentów całkowicie tożsamych na płaszczyznach lek­

sykalnej, gramatycznej, semantycznej i obrazowej jest rzeczą zrozumiałą, jeżeli weźmiemy pod uwagę istotne różnice gramatyczne między języ­

kiem włoskim i polskim. Dotyczą one m. in. kwestii szyku, rodzajnika i kategorii przypadka. Przypomnijmy, że rzeczownik włoski nie odmie­

nia się przez przypadki, a jego funkcje gramatyczne są różnicowane przez przyimki. A zatem, najbardziej rozbudowane liczebnie są w moich mate­

riałach dwie kolejne klasy ekwiwalentów.

Pierwszą stanowią frazeologizmy identyczne na płaszczyznach lek­

sykalnej, semantycznej i obrazowej, a zróżnicowane na płaszczyźnie gra­

matycznej . Wśród nich wyróżniłam dwie podgrupy. Po pierwsze, chodzi o związki różniące się jedną cechą gramatyczną. Różnice te dotyczą od­

powiednio szyku, rodzajnika i liczby.

12 Zrezygnowałam z podziału ekwiwalentów wedle kryterium składni wewnętrznej i ze­

wnętrznej, ponieważ w zdecydowanej większości przypadków kwestie te nie odgrywały roli.

Szyk w języku włoskim jest nieco bardziej ustabilizowany aniżeli w polszczyźnie i w niektórych frazeologizmach włoskich przymiotnik obligatoryjnie występuje po rzeczowniku, podczas gdy w równoważnych im polskich zwrotach stabilizuje się w pozycji przedrzeczownikowej : ar­

rivare a mani vuote (dosł. przyjść z rękami pustymi) ⁼ przyjść z pustymi rękami 13•

W języku włoskim rodzaj gramatyczny rzeczownika ujawnia się w ro­

dzajniku 14, w obydwu zaś językach - włoskim i polskim - kategoria ta jest częściowo zmorfologizowana w postaci końcówek fleksyjnych, czego przejawy obserwujemy w następujących przykładach: con la mano sui cuore ⁼ z rękq na sercu (la - rodzajnik sygnalizujący żeńskość i liczbę pojedynczą rzeczownika mano, sul - połączenie przyimka su i rodzajni­

ka il - sygnalizującego męskość i liczbę pojedynczą rzeczownika cuore 15);

prendere qualcosa nelle proprie mani ⁼ wziąć coś w swoje ręce (nelle - połączenie przyimka in i rodzajnika le sygnalizującego żeńskość i liczbę mnogą rzeczownika mani).

Różnicę w obrębie kategorii liczby obserwujemy w przypadku wy­

rażenia di mano in mano. We frazeologizmie włoskim komponent soma­

tyczny mano występuje w liczbie pojedynczej, polski ekwiwalent rejestruje komponent somatyczny ręka w liczbie mnogiej : di mano in mano (dosł.

z ręki do ręki 16) ⁼ z rąk do rąk.

Drugą podgrupę, zdecydowanie liczniejszą, stanowią ekwiwalenty różniące się więcej niż jedną cechą gramatyczną. Są to odpowiednio:

a) pary zwrotów zróżnicowanych pod względem szyku i rodzajni­

ka, czego przykładem są konstrukcje typu: avere la mano pesante (dosł.

mieć rękę ciężką) ⁼ mieć ciężką rękę, avere la mano Libera (dosł. mieć ręke wolną) ⁼ mieć wolną rękę, avere la mano felice (dosł. mieć rękę szczęśliwą) ⁼ mieć szczęśliwą rękę, avere le mani puli te (dosł. mieć rę­

ce czyste) ⁼ mieć czyste ręce, avere le mani lunghe (dosł. mieć ręce dłu-

13 Wprawdzie w polszczyźnie dopuszczalna jest konstrukcja przyjść z rękami pustymi, ale ma ona charakter nacechowany i na płaszczyźnie stylistycznej różni się od neutralnej przyjść z pustymi rękami.

14 Gwoli ścisłości dodajmy, że włoski rodzajnik sygnalizuje: rodzaj, określoność i liczbę.

l5 Zauważmy na marginesie, że w analizowanym frazeologizmie somatyczne kompo­

nenty serce różnią się rodzajem gramatycznym. W języku włoskim rzeczownik il cuore jest rodzaju męskiego, natomiast w języku polskim serce jest rodzaju nijakiego, którego język włoski nie wyróżnia.

16 W tym miejscu należy zaznaczyć, iż w polszczyźnie funkcjonuje frazeologizm z ręki do ręki, ale ma on inne znaczenie niż włoskie di mano in mano.

144 MAGDALENA KOBUS

gie) = mieć długie ręce. W trzech pierwszych frazeologizmach włoskich pojawia się rodzajnik la, sygnalizujący żeńskość i liczbę pojedynczą rze­

czownika mano. Dwa ostatnie przykłady zawierają rodzajnik le sygnali­

zujący żeńskość i liczbę mnogą tego rzeczownika. We wszystkich pięciu przykładach komponenty przymiotnikowe pesante, libera, felice, pulite, lun­

ghe występują po rzeczowniku mano, mani, podczas gdy w polszczyźnie przymiotniki ciężka, wolna, szczęśliwa, czyste, długie pojawiają się przed rzeczownikiem ręka, ręce.

b) pary zwrotów zróżnicowanych pod względem przyimka i rodzaj­

nika, czego przykładem są konstrukcje typu: essere nelle mani di qual­

cuno (dosł. być w rękach kogoś) = być w czyichś rękach, riconoscere la mano di qualcuno (dosł. rozpoznawać rękę kogoś) = rozpoznawać czyjąś rękę. Oba przytoczone frazeologizmy włoskie otwierają pozycję składnio­

wą dla konstrukcji przyimkowej di qualcuno, natomiast ich polskie odpo­

wiedniki wymagają formy syntetycznej np. essere nelle mani di Dio = być w rękach Boga, riconosco la mano di Dio = (ja) rozpoznaję rękę Boga.

Ponadto we włoskich przykładach rodzaj (i liczba) sygnalizowane są za pomocą rodzajników le i Za: nelle mani, la mano.

d) pary zwrotów zróżnicowanych pod względem obecności włoskie­

go si// se i polskiego się, czyli zróżnicowanych pod względem szeroko ro­

zumianej zwrotności i rodzajnika np.: lavarsene le mani (dosł. umywać sobie od czegoś ręce) = umywać ręce od czegoś, fregarsi le mani (dosł. za­

cierać sobie ręce) = zacierać ręce, torcersi le mani (dosł. załamywać sobie ręce) = załamywać ręce. W powyższych przykładach przy czasownikach włoskich lavare, fregare, torcere pojawiają się zaimki si// se będące sygnałami owej szeroko rozumianej zwrotności czynności. W polskich ekwiwalent­

nych im czasownikach umywać, zacierać i załamywać zaimka zwrotnego brak. Ponadto w przykładach włoskich rodzaj i liczba rzeczownika mani są sygnalizowane rodzajnikiem le.

e) pary zwrotów zróżnicowanych pod względem szyku i przyim­

ka: dare mano libera a qualcuno (dosł. dawać rękę wolną komuś) = da­

wać wolną rękę komuś, lasciare mano libera a qualcuno (dosł. zostawić rękę wolną komuś) = zostawić wolną rękę komuś. W obu powyższych przykładach włoskiemu mano libera (dosł. rękę wolną) odpowiada - ja­

ko nienacechowane - polskie wyrażenie wolną rękę. Dodatkowo przyim­

kowej konstrukcji a qualcuno odpowiada polska syntetyczna forma ko­

muś, np. dare//lasciare mano libera a bambino = dawać//zostawić wolną rę­

kę dziecku.

Kolejna, trzecia grupa frazeologicznych ekwiwalentów włosko-pol­

skich to pary związków identyczne na płaszczyźnie semantycznej, zróż­

nicowane na płaszczyźnie gramatycznej, leksykalnej i obrazowej. Po­

nieważ zróżnicowanie gramatyczne w tych frazeologizmach ma iden­

tyczny charakter jak w wyżej wymienionych przykładach, skoncentru­

ję się tylko na charakterystyce różnic natury leksykalno-obrazowej Mo­

gą one dotyczyć zarówno somatycznych, jak i niesomatycznych kom­

ponentów frazeologizmu. Przykładem różnic w obrębie niesomatycz­

nych komponentów związków włoskiego i polskiego są zwroty: avere le mani bucate. 'wydawać łatwo pieniądze, być rozrzutnym' = wyda­

wać coś lekką ręką, mangiarsi le mani 'być zrozpaczonym' = załamywać ręce. Włoski frazeologizm avere le mani bucate dosłownie należałoby tłumaczyć jako mieć ręce dziurawe, a zwrot mangiarsi le mani jako zja­

dać sobie ręce.

Jako ilustrację różnic w zakresie komponentów somatycznych wy­

mieńmy następujące przykłady: avere le mani in pasta tzn. 'mieć dużo znajomości ułatwiających załatwianie trudnych spraw, osiągnięcie sukce­

su' = mieć plecy; essere alla mano 'być osobą przyjazną, serdeczną, przy­

stępną' = mieć serce na dłoni, mettersi le mani nei capelli 'rozpaczać'

= rwać włosy z głowy. A zatem włoskiemu zwrotowi z komponentem somatycznym ręka: avere le mani in pasta (dosł. mieć ręce w makaro­

nie) odpowiada polski frazeologizm z somatyzmem plecy. Analogicznie w dwóch kolejnych przykładach: włoskim zwrotom z somatyzmem ręka:

essere alla mano (dosł. być do ręki) oraz mettersi le mani nei capel­

li (dosł. wkładać sobie ręce we włosy) odpowiadają polskie konstrukcje z somatyzmami serce, dłoń, głowa.

Ostatnią wyróżnioną przeze mnie grupę stanowią włoskie frazeolo­

gizmy z komponentem ręka niemające na gruncie polskim frazeologicz­

nych ekwiwalentów, oddawane leksykalnie bądź za pomocą konstruk­

cji opisowych, a mianowicie:

j

ce do przodu).

Przechodzę do podsumowania. Analiza typów ekwiwalencji w ob­

rębie włosko-polskich frazeologizmów z komponentem ręka uwydatnia różnice w obrębie systemów gramatycznych obu języków, takie jak obec­

ność lub brak rodzajnika, stabilizacja szyku wyrazów w zdaniu czy kate­

goria przypadka. Nic zatem dziwnego, że w świetle przyjętej na użytek

146 MAGDALENA KOBUS

niniejszego artykułu klasyfikacji odpowiedników w zebranym materia­

le wystąpiły tylko trzy pary frazeologizmów ekwiwalentnych, tożsamych na płaszczyznach semantycznej, gramatycznej, leksykalnej i obrazowej . Zdecydowana większość analizowanych przeze mnie frazeologicznych ekwiwalentów różniła się w zakresie gramatyki, mniejsza ich liczba - w zakresie składu leksykalnego. Zróżnicowanie leksykalne skutkowało zmianą frazeologicznej obrazowości .. Pewna, w moim materiale nielicz­

na, grupa frazeologizmów włoskich z somatyzmem ręka nie ma w ogóle odpowiedników frazeologicznych w języku polskim.

ŹRÓDŁA

Drzymała P., Fraseologia italiana, słowniczek frazeologiczny włosko-polski, Poznań 1993.

Il mia primo dizionario, redazione lessicografico Giunti, Firenze - Milano 2001.

Lapucci C., Dizionario dei proverbi italiani, Firenze 2006.

Mazanek A., Wójtowicz J., Idiomy polsko-włoskie, Fraseologia idiomatica polacco-ita­

liana, Warszawa 2004.

Mciscl W., Podręczny słownik polsko-włoski, Dizionario pratico polacco-italiano, t. II

P-Ż, Warszawa 2005.

Mciscl W., Podręczny słownik włosko-polski, Dizionario pratico italiano-polacco, t. TT

M-Z, Warszawa 2005.

Szleszyńska M., Wybór idiomów włoskich, Warszawa 2005.

Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa 2003.

Zardo M., Langenscheidt, 1 000 idiomów włoskich, Langenscheidt, Warszawa 2002.

BIBLIOGRAFIA

Hejwowski K., Kognitywna-komunikacyjna teoria przekładu, PWN, Warszawa 2004.

Pietrak-Meiser H., Czeskie wyrażenia i zwroty frazeologiczne na tle porównawczym polskim, Lublin 1985.

Rejakowa B., Mechanizmy językowe w przekładzie zwiqzków frazeologicznych na ma­

teriale języka polskiego i słowackiego, Lublin 1994.

Rejakowa B., Zwiqzki frazeologiczne o identycznej lub podobnej budowie morfologicznej w języku słowackim i polskim, Wrocław 1986.

Sułkowska M., Międzyjęzykowa ekwiwalencja frazeologizmów na przykładzie zwiqzków somatycznych w języku polskim, francuskim i włoskim, 11Poradnik Językowy"

2006, nr 6, s. 6-16.

Tyrpa A., Frazeologia somatyczna, zwiqzki frazeologiczne o znaczeniach motywowanych cechami części ciała w gwarach polskich, Łask 2005.

IDIOMATIC EXPRESSIONS CONTAINING WORD HAND

IN ITALIAN AND POLISH Summary

The subject of the paper is comparative analysis of Italian and Polish idiomatic expressions containing word hand and it's aim is to distinguish types of phraseological equivalence in described group. 38 Italian idiomatic expressions were collected and 36 Polish equivalents were found in translations dictionaries.

In the first part of the paper were described few research concepts of equivalence.

The second part is a description of collected materiał. Analyzing idiomatic expressions were divided into 4 groups, depending on number of differences between ltalian and Polish expression. Most differences concerned grammar, lexis conccrned a little bit less. In collected materia! were 2 Italian expressions that did not have Polish equivalents.