KU NOWEJ KONSTYTUCJI KONSTYTUCJE MIĘDZYWOJENNE
Konstytucja marcowa (17 marca 1921 r.)
– typowe zasady demokratycznego systemu: suwerenność narodu, podział władz, zagwarantowanie praw obywatelskich;
– parlamentarny system rządów (nawiązanie do III Republiki Francuskiej w relacjach między legislatywą a egzekutywą → silniejszy parlament, uzależniony od niego rząd, ceremonialne znaczenie prezydenta → obawa przed Piłsudskim);
– Parlament – Sejm (444) i Senat (111), wybory 5-cioprzymiotnikowe, przewaga Sejmu:
* Senat tylko uczestniczył w uchwalaniu ustaw;
* Sejm ostateczny głos w ustawodawstwie, szeroka kontrola rządu (zwykłe votum nieufności dla gabinetu lub ministra), rozwiązanie parlamentu tylko na mocy uchwały Sejmu lub prezydent za zgodą Senatu;
– Prezydent wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu. Powoływał rząd.
→ brak stabilnej większości w Sejmie, częste upadki gabinetów → zamach majowy w 1926 r.
Nowela sierpniowa (2 sierpnia 1926 r.)
→ To osiem artykułów regulujących poniższe kwestie, będące wypadkową różnych koncepcji, kompromisów i taktycznych rozgrywek, wzmacniające władzę wykonawczą kosztem ustawodawczej:
– w sprawach budżetowych – obowiązek zakończenia prac nad projektem budżetu w ściśle określonym terminie (5 miesięcy) przez obie izby, a w razie nie ukończenia prac projekt wchodził w życie w postaci, w jakiej został zgłoszony jako projekt rządowy, albo w postaci uchwalonej przez tą izbę, która ukończyła prace w terminie. W tym czasie nie można było zamknąć sesji parlamentu;
– prezydent otrzymał prawo rozwiązania parlamentu na wniosek RM umotywowany orędziem, ale tylko raz z tego samego powodu. Oznaczało to, że sejm stracił swoje prawo do rozwiązania się swoją uchwałą;
– w czasie, gdy obie izby są rozwiązane prezydent może wydawać w razie nagłej konieczności rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia te nie mogły jednak dotyczyć problemów najwyższej wagi, jak np. zmiany konstytucji, ustalania budżetu państwa, albo zaciągania zobowiązań finansowych i politycznych wobec innych państw itd. Rozporządzenia te traciły moc, jeśli nie zostały przedstawione Sejmowi w ciągu 14 dni po najbliższym posiedzeniu albo, jeśli Sejm je uchylił;
– wniosek o votum nieufności dla rządu nie może być głosowany na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony;
– sankcja za naruszenie konstytucyjnego zakazu pobierania przez posła lub senatora korzyści od rządu. W razie stwierdzenia przez SN złamania tego zakazu członek parlamentu tracił mandat i korzyści otrzymane od rządu.
→ koniec lat 20’tych to ciągła walka obozu sanacji z partiami opozycyjnymi i dopiero wybory brzeskie w 1930 r. doprowadziły do wygrania większość mandatów w parlamencie
→ rozpoczęto procedurę uchwalania konstytucji (choć nie trzymano się jej) Konstytucja kwietniowa (23 kwietnia 1935 r.)
– autorytarna forma rządów, prezydent ma pierwsze miejsce w państwie, wybierany przez Zgromadzenie Elektorów (większość wyłaniania przez Sejm i Senat), ale jeśli ustępujący prezydent wskazał swego następcę, to wybory powszechne;
– prezydent mianował następcę na wypadek wojny → pozwoliło na ciągłość władzy po 1939 r.;
– brak jakiejkolwiek odpowiedzialności prezydenta;
– prezydent powoływał rząd i dokonywał w nim zmian (choć rząd ponosił odpowiedzialność polityczną przed Sejmem);
– prezydent mógł w każdym momencie rozwiązać parlament i miał szerokie kompetencje prawodawcze;
– ordynacje wyborcze w praktyce pozbawiły opozycję szans na wygranie wyborów;
OKRES POLSKI LUDOWEJ Mała konstytucja (19 luty 1947 r.)
– nawiązywała do konstytucji marcowej (min. zasada podziału władz);
– jednoizbowy parlament wybierał prezydenta, wyrażał votum nieufności rządowi i ministrom;
– dopuszczono dekrety z mocą ustawy wydawane przez rząd, zatwierdzane przez Radę Państwa, potem Sejm;
– nowy organ – Rada Państwa (prezydent, marszałek i wicemarszałkowie sejmu, prezes NIK, inne osoby), która w pewnych sytuacjach działała w zastępstwie sejmu;
– w rzeczywistości zlikwidowano opozycję, dlatego system parlamentarny był tylko na papierze, a podczas prac nad konstytucją wzorowano się na radzieckiej konstytucji z 1936 r.;
Konstytucja lipcowa (22 lipca 1952 r.)
– odrzucenie zasady podziału władz na rzecz jednolitości władzy → sejm zajmował najwyższe miejsce, a podporządkowane były jemu pozostałe organy (administracji, sądownictwa, prokuratury);
– zniesiono urząd prezydenta, nowy kształt nadano Radzie Państwa (wybierana spośród posłów) – kompetencje prezydenta i kompetencje zastępcze wobec sejmu;
– rząd powoływany przez sejm, a zmian mógł dokonywać sejm i rada państwa;
– brak TK czy TS, a SN powoływany przez Radę Państwa na 5 lat;
– proklamowano liczne prawa i wolności, w szczególności prawa socjalne i ekonomiczne, ale brak gwarancji instytucjonalnych, też względem ochrony konstytucji jako najwyższego aktu prawnego;
Praktyka konstytucyjna
– prawa i wolności realnie nie istniały, brak niezawisłych sądów, nie istniała opozycja, a rzeczywista władza wyrażona była zasadą kierowniczej roli partii. Rola Sejmu zerowa, gdyż zbierał się 2 razy do roku na kilkudniowe sesje, a zastępowała go Rada Państwa;
– przekształcenia po tzw. Październiku gdy w latach 56/57 kierownictwo w partii przejęli ludzie odcinający się od stalinowskich metod rządzenia → ustały najdrastyczniejsze praktyki aparatu bezpieczeństwa, ale nie zmieniono systemu. Ograniczono rolę Rady Państwa, wzmocniono sejm (kilkumiesięczne sesje), który zmonopolizował funkcję ustawodawczą, ale nie miało to większego znaczenia politycznego;
– luty 1976 r. – rewizja konstytucji – program minimum (zrezygnowano z uchwalenia nowej konstytucji, co było typowe w obozie):
* nowela formułowała zasady ustrojowe, określając PRL jako państwo socjalistyczne;
* zapisała kierowniczą rolę PZPR i przyjaźń z ZSRR;
* na nowo sformułowano niektóre prawa i wolności, ale nie zmieniło to ich pozycji, ani nie wprowadzono gwarancji ich ochrony;
* brak zmian w strukturze organów państwowych;
* powierzono skromne kompetencje w zakresie ochrony konstytucji Radzie Państwa.
– lata 80’te – zmienia się powoli myślenie, ale brak zmian w prawie, choć w 1982 r.
wprowadzono do konstytucji przepisy o TS i TK → „konstytucjonalizm socjalistyczny wyczerpał swoje możliwości”;
– postępujący rozpad systemu i choć brak zmian w relacjach organów państwowych (1988 – dymisja rządy Messnera), to powstaje system gwarancji konstytucyjnych → 1980 – utworzono NSA, 1985 – utworzono TK, 1987 – utworzono RPO → które torowały drogę nowym ideom;
– wiosna 1989 r. – Okrągły Stół → rozmowy mające wypracować modus vivendi między władzą a opozycją:
* przywrócono legalność istnienia Solidarności nie tylko jako związku zawodowego, ale i politycznego;
* przyspieszone wybory do Sejmu (65% władza, 35% opozycja) i przywrócono Senat (równe);
* zmiany w konstytucji (nowela kwietniowa), głównie wprowadzono urząd prezydenta o silnych kompetencjach.
→ wybory przyniosły porażkę dotychczasowej władzy. Prezydentem zgodnie z ustaleniami został gen. W. Jaruzelski, a pierwszy rząd stworzył T. Mazowiecki.
POCZĄTKI III RZECZPOSPOLITEJ Nowela kwietniowa (7 kwietnia 1989 r.)
– osłabiono sejm, choć pozostał przepis ustanawiający jego najwyższą pozycję:
* wprowadzono senat – wybory po 2 z województw, po 3 z katowickiego i stołecznego, nadano mu inicjatywę ustawodawczą, uczestnictwo w procesie ustawodawczym (poprawki lub odrzucenie, a sejm mógł to odrzucić jeśli miał 2/3);
* sejm i senat jako Zgromadzenie Narodowe – wybór prezydenta na 6 lat, postawienie prezydenta przed TS (odpowiedzialność konstytucyjna za naruszenie konstytucji i ustaw o sankcji pozbawienia urzędu) oraz uznać trwałą niezdolność prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia;
– prezydent – nieprecyzyjne określenie dot. prezydenta nasuwało trudności interpretacyjne, czy szeroko opisane są jego cele czy samoistne kompetencje (art. 32);
szerokie środki oddziaływania na parlament:
* podpisywał ustawy i miał veto (odrzucane przez sejm 2/3) lub wniosek do TK o zbadanie zgodności z konstytucją;
* zniesiono dekrety z mocą ustawy;
* rozwiązane sejmu (więc i senatu) w 3 sytuacjach: (1) jeśli sejm w ciągu 3 miesięcy nie powoła rządu; (2) jeśli sejm w ciągu 3 miesięcy nie uchwali ustawy budżetowej;
(3) jeżeli sejm podejmie ustawę lub uchwałę, uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień określonych w art. 32 ust. 2;
– rząd i ministrowie powoływani przez sejm, ale tylko prezydent przedstawiał kandydata na premiera, a powołanie ministrów tylko na wniosek premiera uzgodniony z prezydentem → sejm mógł ich nie przyjąć, ale narażał się na rozwiązanie przez prezydenta;
* odpowiedzialność polityczna przed sejmem, solidarna i indywidualna;
* brak możliwości odwołania ministra przez prezydenta;
* wymóg kontrasygnaty dla najważniejszych aktów prezydenta przez premiera (ale zakres tych aktów miała ustalić ustawa, która w końcu nie została uchwalona);
– swoiste pomieszanie zasady jednolitości władzy z systemem prezydenckim → wypadkowa sprzecznych dążeń i kompromisów, urząd prezydenta wprowadzony jako gwarancja zachowania istniejącego systemu władzy, by mógł przekreślić postanowienia Okrągłego Stołu;
Praktyka konstytucyjna
– poszła w innym kierunku – Jaruzelski nie wchodził rządowi w drogę, a ośrodkiem decyzyjnym stał się rząd działający w porozumieniu z klubami większości parlamentarnej;
– jesień 1989 r sejm i senat powołują swoje komisje do opracowania nowej konstytucji oraz noweli obecnej konstytucji, pod kątem koniecznych zmian
Nowela grudniowa (29 grudnia 1989 r.)
– przeredagowano I rozdział konstytucji – wykreślono kierowniczą rolę partii, przyjaźń z ZSRR, zapisano nowe zasady ustroju, a najważniejszą w art. 1 demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, ale i wpisano pluralizm polityczny, swobodę działalności gospodarczej, ochronę własności → szerokie rozwinięcie w orzecznictwie TK
Marzec 1990 r. – nowela konstytucji – wprowadzono postanowienia o ustroju władzy lokalnej i reaktywowano system samorządu terytorialnego;
Rozwój sytuacji politycznej
– lato 1990 r. – Jaruzelski deklaruje gotowość ustąpienia z urzędu → nowela z 27 września 1990 r. – tryb powołania prezydenta w wyborach powszechnych na 5 lat → 12.1990 r. – wygrywa L. Wałęsa;
– jesień 1991 r. – sejm podejmuje uchwałę o samorozwiązaniu → wybory doprowadziły do bardzo silnego rozbicia politycznego parlamentu
* 12.1991 – rząd Olszewskiego → konflikt z Wałęsą → sejm odwołuje rząd w 06.1992 → 07.1992 rząd H. Suchockiej
– prace nad nową konstytucją wciąż trwają, ale nie udało się na 3.05.1991 r. → po wyborach 1991 r. postanowiono uporządkować prace nad nową konstytucją → 23.04.1992 ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalania konstytucji RP:
* uchwalana przez Zgromadzenie Narodowej, Komisja Konstytucyjna (46 posłów, 10 senatorów), potwierdzenie w referendum
– przewlekłe prace nad konstytucją zmusiły do uregulowanie spraw cząstkowych w ustawie konstytucyjnej z 17.10.1992 o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym → Mała Konstytucja;
MAŁA KONSTYTUCJA
– rozdział II – władza ustawodawcza, rozdział III i IV – wł. wykonawcza, rozdział V – samorząd terytorialny;
– art. 77 – konstytucja lipcowa traci moc;
– POZAKONSTYTUCJĄ:
* ogólne zasady ustroju (nowela grudniowa z 1989 r.+ 2 przepisy);
* prawa i wolności obywatelskie (tekst z 1952 i 1976);
* ustrój władzy sądowniczej, w tym TK i TS;
* tryb zmiany konstytucji;
– RELACJEMIĘDZYLEGISLATYWĄAEGZEKUTYWĄ:
* trójpodział władz (art. 1);
* dwuizbowość, senat bez zmian, więc sejm silniejszy, a senat tylko kompetencje ustawodawcze (jego poprawki lub odrzucenie mogło być odrzucone bezwzględną większością;
* sejm – kontrola rządu, udział w jego powoływaniu, odpowiedzialność polityczna rządu (obowiązek prezydenta odwołania ministra po votum nieufności,
* rozporządzenia z mocą ustawy – wydawane przez rząd podpisywane przez prezydenta wydawane na podstawie ogólnej delegacji z ustawy (parlament nigdy nie udzielił takiego pozwolenia);
– PREZYDENT → zachowany model kompromisowy (bo słaby parlament, silny Wałęsa):
* wybór przez naród;
* szczególna pozycja w zakresie obronności i spraw zagranicznych (podobne wątpliwości interpretacyjne co w noweli grudniowej) → ogólne kierownictwo;
* veto lub skierowanie ustawy do TK;
* prawo rozwiązania parlamentu w 3 sytuacjach (nie mógł już rozwiązać sejmu gdy uchwalił ustawę uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień):
→ brak budżetu w 3 miesiące;
→ brak rządu w kolejnych stadiach jego tworzenia;
→ niekonstruktywne votum nieufności;
* brał udział w tworzeniu rządu, ale potem rząd nie był przed nim odpowiedzialny;
* ograniczone uprawnienia w zakresie władzy sądowniczej → powoływał sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, brał udział w powoływaniu kierownictwa NSA i SN, wykonywał prawo łaski;
* ponosił tylko odpowiedzialność konstytucyjną – 2/3 Zgromadzenia Narodowego stawiało prezydenta przed TS, który orzekał o pozbawieniu urzędu;
* kontrasygnata (premiera lub właściwego ministra) wymagana do wszystkich aktów, określenie wyjątków;
– RZĄD:
* domniemanie kompetencyjne w ramach władzy wykonawczej;
* RM = premier, wicepremierzy, ministrowie, inne osoby, jeśli ustawy szczególne tak stanowią;
* zasada kolegialności, ale premier kierował jej pracami i kontrolował pracę ministrów;
* zmiany w składzie dokonywane przez prezydenta na wniosek premiera;
– skomplikowana procedura powoływania rządu:
* I etap: prezydent desygnuje premiera i na jego wniosek powołuje cały skład rządu → votum zaufania bezwzględną większością II etap: sejm sam wybiera RM (bezwzględna większość), ale wymóg opinii prezydenta dot. MON, MSW, MSZ; III etap: inicjatywa wraca do prezydenta (zwykła większość); IV etap: znów Sejm wybiera (zwykła większość); prezydent albo rozwiązuje sejm, albo tworzy tzw.
rząd prezydencki, który ma 6 miesięcy na uzyskanie votum zaufania lub sejm wybiera swój rząd jeśli po 6 miesiącach brak votum zaufania prezydent musiał rozwiązać sejm;
– votum nieufności:
* konstruktywne, ale sejm miał 21 dni na powołanie swojego rządu;
* zwykłe – prezydent mógł rozwiązać parlament albo przyjąć dymisję rządu;
tzw. parlamentaryzm zracjonalizowany Praktyka konstytucyjna
Słaby sejm po wyborach 1991 r. → maj 1993 r. sejm wyraża zwykłe votum nieufności rządowi Suchockiej → Wałęsa rozwiązuje sejm → wrzesień 1993 nowe wybory w oparciu o nową ordynację wygrywa koalicja SLD-PSL → ciągłe konflikty z prezydentem pomimo w miarę stabilnego sejmu → koniec 1995 Wałęsa przegrywa wybory, wygrywa Kwaśniewski → zmiany Małej Konstytucji:
* 1995 r. – dwukrotna nowelizacja postanowień dot. rozwiązania sejmu (rozwiązany sejm działa do ukonstytuowania się nowego sejmu);
* 21 czerwca 1996 r. – tzw. Reforma Centrum – umocnienie premiera i jego organów;
Prace nad przygotowaniem konstytucji
– INICJATYWA: prezydent, Komisja Konstytucyjna NZ, 56 członków ZN, w 1994 r. dodano 500000 obywateli oraz że poprzednie projekty też mogą trafić pod obrady;
– 7 PROJEKTÓW:
* Komisja Konstytucyjna Senatu I Kadencji;
* PSL i UP;
* KPN;
* UW;
* SLD;
* prezydent Wałęsa;
* NSZZ Solidarność i ugrupowania centroprawicowe (inicjatywa ludowa);
– wrzesień 1994 – pierwsze czytanie w/w projektów → przekazane do KKNZ (46 posłów i 10 senatorów);
* nie skorzystano z referendum przedkonstytucyjnego w sprawie zasad konstytucji;
– KKNZ powołała 6 stały podkomisji i zespół stałych ekspertów;
– styczeń 1995 – przyjęcie przez KKNZ projektu tekstu jednolitego konstytucji → powolne tempo bo kontrowersje, szczególnie 3:
* pozycja prezydenta;
* pozycja Kościoła i regulacje dot. wolności sumienia i wyznania;
* prawa socjalne
– przełom 1995/96 koalicja konstytucyjna – SLD, PSL, UP i UW – dzięki temu mieli 2/3 w KKNZ i ZN
– marzec 1997 r. – drugie czytanie i uchwalenie parlamentarnego tekstu konstytucji → poprawki zgłosił prezydent → trzecie czytanie – rozpatrzenie poprawek prezydenta → 2
KWIETNIA 1997 UCHWALENIE KONSTYTUCJI.
– kampania referendalna wraz z kampanią wyborczą (wybory 09.97)
– 25 maja 1997 – referendum konstytucyjne (frekwencja ok. 42%, za 52%);
– 15 lipca 1997 – Sąd Najwyższy po rozpatrzeniu protestów przeciwko ważności referendum (dot, głównie frekwencji), w składzie Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych podjął uchwałę o ważności referendum;
– 16 lipca 1997 – A. Kwaśniewski podpisał Konstytucję i zarządził opublikowanie w Dziennik Ustaw;
– 17 październik 1997 – 3 miesiące po ogłoszeniu zgodnie z art. 243 Konstytucja weszła w życie.
– 21 września 1997 – wybory (AWS-UW) → rząd J. Buzka → zjawisko „kohabitacji” – odmienna proweniencja polityczna prezydenta i większości sejmowej;
– początek lata 2000 – rozpad koalicji – UW wychodzi z rządu → rząd mniejszościowy;
– jesień 2000 – wybory prezydenckie wygrywa Kwaśniewski;
– wrzesień 2001 – wybory parlamentarne – wygrywa SLD-UP, AWS i UW nie weszły do sejmu → koalicja z PSL → rząd Millera;
– 16 kwietnia 2003 – traktat akcesyjny w Atenach → referendum 7-8 czerwca 2003 → 1 maja 2004 Polska w UE → 13 czerwca 2004 wybory do Parlamentu UE (sukces opozycji, głównie UE);
– wiosna 2003 – wyjście PSL z rządu → maj 2004 rząd podaje się do dymisji → czerwiec 2004 rząd Belki
KONSTYTUCJA I INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO ISTOTA I POJĘCIE KONSTYTUCJI
początkowo jako akt gwarantujący ograniczenie władzy monarszej i organizujący organy państwa → sporna kwestia czy prawa człowieka powinny być w konstytucji – szkoła prawno-naturalna uznawała, że będzie to deprecjonować wagę praw człowieka, ostatecznie wygrała zasada umieszczania praw człowieka w konstytucji lub deklaracji dołączanej do konstytucji jako jej część.
zasada konstytucjonalizmu – każde państwo demokratyczne powinno mieć konstytucje i zapewnione mechanizmy do jej obrony jej poprawnego przestrzegania i stosowania.
Rodzaje konstytucji – pisane i niepisane
– sztywne (ma moc wyższą niż ustawa zwykła i trudniejszy tryb zmiany – kryterium wyodrębnienia formalne i/lub materialne) i elastyczne (tryb zmiany jak ustaw zwykłych – kryterium wyodrębnienia materialne – treści, a nie mocy prawnej.)
– jednolite (cała treść w jednym akcie) i złożone (kilka aktów do odrębnych kwestii, np.
III Rep. Fr., Szwecja, Finlandia do 1999 r., Izrael, Kanada, Czechy, Polska jako prowizorium w latach 1947-1952 i 1989-1997)
– kryterium historyczne – generacje konstytucji:
▪ I generacja – najstarsze → Konstytucja USA, Norwegii z 1814, Belgii z 1831, fr.
deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789, ustawy konstytucyjne francuskie z 1875, Rzesza Niemiecka z 1971, Szwajcaria z 1874, Japonia z 1889.
▪ II generacja – po I-wszej wojnie światowej → Konstytucja weimarska z 1919, Austrai z 1920, Czechosowacja z 1920, polska konstytucja marcowa z 1921, w Rosji okres początku konstytucjonalizmu socjalistycznego, mający wpływ na formułowanie praw socjalnych na Zachodzie.
▪ III generacja – po II-giej wojnie światowej → Japonia z 1946, Włochy z 147, Niemcy z 1949, konstytycje francuskie IV i V Republiki → konstytucje tego okresu pisane były pod wpływem porażki konstytucjonalizmu przedwojennego, szukano sposobów racjonalizacji systemu parlamentarnego, budowania mechanizmów ochrony konstytucji oraz pełniej spisywano katalog praw i wolności jednostki oraz mechanizmy jego obrony (tez regulacje prawa międzynarodowego jak Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.)
▪ IV – konstytucje okresu wychodzenia z systemu totalitarnego – Grecja z 1975, Portugalia z 1976, Hiszpania z 1978, państwa byłego bloku socjalistycznego, ale też państwa o stabilnym systemie demokratycznym (Szwajcaria i Finlandia w 1999).
– stabilne (USA) – niestabilne (Francja) – ważny czynnik nie dla demokratyczności państwa, ale dla autorytetu konstytucji
Konstytucja <łac. constituere – ustanawianie, urządzanie, uporządkowanie, nadawanie określonej formy> jest to akt prawny (względnie akty prawne) o najwyższej mocy, regulujący najbardziej podstawowe zagadnienia ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa. Najczęściej konstytucja odróżnia się też od innych aktów prawnych trybem jej uchwalania i zmieniania. Państwo ma tylko jedną konstytucję (choć może się ona składać z kilku aktów prawnych), natomiast liczba wszelkich innych ustaw może być nieograniczona.
CECHY KONSTYTUCJI JAKO USTAWY ZASADNICZEJ
Konstytucja jest ustawą → aktem normatywnym powszechnie obowiązującym o pewnych cechach szczególnych. Są to:
(1) szczególna treść – polega na zakresie (szerokości) regulowanych przez nią materii i na sposobie (głębokości, szczegółowości) ich regulowania.
– Materia konstytucyjna to całokształt kwestii ustrojowych (triada), tzn.:
→ ogólne zasady ustroju państwowego;
→ ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji i relacji wzajemnych,
relacje miedzy stanami/kanonami/państwami w przypadku państw złożonych, a w przypadku państw unitarnych ustrój samorządu lokalnego;
→ podstawowe prawa, wolności i obowiązków jednostki.
– Głębokość regulacji jest różna w rożnych państwach, ale panuje zasada, że konstytucja powinna normować zagadnienia o charakterze podstawowym, ale ich określenie ma charakter polityczny, dlatego obok konstytucji lakonicznych (USA, Francja z 1958) są konstytucje obszerne (większość konstytucji w państwach postkomunistycznych, np. polska konstytucja → spowodowane jest to doświadczeniami autorytaryzmu oraz słabością i/lub niewiarą we władzę sądowniczą i jej zdolność twórczego interpretowania konstytucji i wypełniania luk)
(2) szczególna forma – polega na jej :
– szczególnej nazwie – tylko ten akt określany jest mianem Konstytucji
– trybie powstania – często tryb ten określony jest w odrębnej regulacji konstytucyjnej. Najczęściej powstaje w parlamencie (czasem połączone izby, czasem specjalnie wybrany do tego organ o dużej reprezentatywności), niekiedy poddana pod referendum (typowe dla krajów postkomunistycznych), ale zdarza się, że jest stworzona przez inny organ (np. Rosja 1997 – nadana przez prezydenta i zatwierdzona w referendum; we Francji parlament przekazał rządowi napisanie konstytucji i potwierdzenie jej w referendum w 1958). Historycznie pierwszy sposób to konstytucja oktrojowana (nadana jednostronnym aktem władcy).
→ projekt – często przygotowywany przez specjalne ciało polityczne, pozostające poza systemem komisji parlamentarnych, np. komisja konstytucyjna w Polsce.
→ uchwalenie – z reguły potrzebna szczególna większość i szczególne kworum.
– trybie zmiany – jako podstawowy element sztywności konstytucji. Z reguły uchwalana jako ustawa konstytucyjna o zmianie konstytucji. Z reguły odrębny tryb przejawia się w:
→ szczególna większość i kworum, czasem konieczność obecności innych podmiotów
np. RFN (2/3 w obu izbach), Francja 3/5 w Kongresie, Włochy (2/3 w obu izbach, inaczej referendum konstytucyjne), Bułgaria (¾), Czechy (3/5 w obu izbach);
dodatkowe utrudnienia – np. konieczność potwierdzenia przez następny parlament, współdziałanie organów centralnych i lokalnych w państwach złożonych, potwierdzenie w referendum.
→ ustanowieniu kilku (konkurencyjnych lub wykluczających się) procedur zmiany konstytucji – np. dla rewizji konstytucji inna forma niż dla zmian cząstkowych,
→ ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach – np. podczas stanu wojennego, zagrożenia państwa..
– szczególnej systematyce ogólnej – podział na rozdziały → daje wyraz aksjologii ustrojodawcy; systematyka szczegółowa jest taka sama jak w innych ustawach.11111
(3) szczególna moc prawna – przyznanie konstytucji najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego (zbudowanego na zasadzie hierarchiczności.
– Przedmiot normowania konstytucji ma charakter pierwotny i nieograniczony, co oznacza, że konstytucja może normować każdą kwestię;
– Każdy akt normatywny musi być z nią zgodny – tzn. nie może być w sprzeczności
sprzeczność materialna – gdy treść danej normy narusza konstytucję;
sprzeczność proceduralna (formalna) – gdy sposób wydania danej normy naruszał konstytucję;
sprzeczność kompetencyjna – gdy akt został wydany przez organ nieupoważniony w konstytucji;
→ zakaz wydawania aktów sprzecznych z konstytucją (zasada niesprzeczności) odnosi się głównie do działalności parlamentu i jest określany jako negatywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji.
– Każdy inny akt normatywny musi być z nią spójny – tzn. musi przyjmować jej treść
a ponieważ wiele postanowień konstytucyjnych jest ujętych w sposób ogólny zasadę spójności nazywa się pozytywnym aspektem obowiązku realizacji konstytucji.
→ ten postulat jest trudny do badania w jurydyczny sposób;
! Zakaz naruszania i nakaz realizowania są skierowane do wszystkich organów państwa.
Powyżej wymienione są to cechy konstytucji sztywnych. Polska konstytucja daje wyraz swej sztywności we wstępie i art. 8 ust. 1.
Zmiana Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku – art. 235 K → technika inkorporacji.
Rozdział XII – ZMIANA KONSTYTUCJI; Art. 235.
1. Projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub Prezydent Rzeczypospolitej.
2. Zmiana Konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez Senat.
3. Pierwsze czytanie projektu ustawy o zmianie Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż trzydziestego dnia od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy.
4. Ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
5. Uchwalenie przez Sejm ustawy zmieniającej przepisy rozdziałów I, II lub XII Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż sześćdziesiątego dnia po pierwszym czytaniu projektu tej ustawy.
6. Jeżeli ustawa o zmianie Konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, podmioty określone w ust. 1 mogą zażądać, w terminie 45 dni od dnia uchwalenia ustawy przez Senat, przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Z wnioskiem w tej sprawie podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza niezwłocznie przeprowadzenie referendum w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli za tą zmianą opowiedziała się większość głosujących.
7. Po zakończeniu postępowania określonego w ust. 4 i 6 Marszałek Sejmu przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej uchwaloną ustawę do podpisu. Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Pozycja konstytucji a:
prawo naturalne – choć prawo natury ma pozycję nadrzędną w stosunku do prawa stanowionego, to nie ma potrzeby zapisywania jej w konstytucji, ale konstytucja odwołuje się do norm prawa natury. W przypadku sprzeczności obowiązuje niepisana zasada – ius resistendi – prawo do oporu wobec tyranii.
ogólne zasady prawa międzynarodowego – choć konstytucje z reguły mają wyższą rangę niż umowy międzynarodowe, to nie budzi wątpliwości, że pewne podstawowe standardy międzynarodowe praw człowieka czy demokratycznego systemu rządów muszą być przestrzegane i uwzględniane w konstytucji ze względu na faktyczne, silne powiązania między państwami (zwłaszcza w Europie).
OBOWIĄZYWANIE KONSTYTUCJI
Konstytucja jest aktem normatywnym powszechnie obowiązującym → wiąże wszystkie organy władzy publicznej i obywateli. Specyfika konstytucji polega na:
(1) strukturze i charakterze prawnym przepisów konstytucji – rodzaje przepisów w konstytucji:
→ przepisy do samoistnego stosowania
→ przepisy sformułowane w sposób ogólny, ale niejako jako wskazówki dla ustawodawcy w procesie tworzenia na ich bazie innych ustaw (np. art. 129 ust. 3)
→ zasady konstytucyjne → przepisy o charakterze klauzul generalnych, sformułowane przy pomocy hasła, a ustalenie co ono oznacza dokonywane jest w procesie interpretacji i stosowania konstytucji (dzieło organów władzy sadowniczej). Mają one charakter normatywny. Np. art. 1, 2, 30.
▪ zasady konstytucyjne są podstawową wskazówką dla określenia aksjologii konstytucji → konstytucja nie jest jedynie sumą zdań, gdyż odwołuje się do innych systemów wartości, sięgając poza swój tekst.
▪ zasady konstytucyjne uelastyczniają konstytucję, pozwalając jej dostosowywać się do zmieniających warunków. Interpretacja norm konstytucyjnych może ulegać zmianie.
▪ zasady konstytucyjne wyznaczają ogólne ramy interpretowania i stosowania innych norm konstytucyjnych → wyższa ranga wśród norm konstytucyjnych.
– rozróżnienie norm i zasad konstytucyjnych jest dziełem doktryny. W polskiej nauce uznaje się, że wszystkie postanowienia konstytucji mają charakter normatywny. Z tego punktu widzenia inną pozycję zajmuje preambuła – celem jej jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw konstytucji, wyrażenie konstytucyjnej tożsamości i wskazówka do odnalezienia aksjologii konstytucji → dlatego nie każde sformułowanie wstępu ma samoistnie normatywny charakter, ale stanowi to wyjątek od reguły, o znaczeniu prawnym w zakresie interpretacji przepisów konstytucji.
(2) zasadach i formach stosowania konstytucji
– stosowanie konstytucji to zakaz podejmowania działań sprzecznych oraz obowiązek podejmowania działań i unormowań służących realizacji konstytucji, oraz powoływanie norm i zasad konstytucyjnych, jako bezpośredniej podstawy, tam gdzie jest to możliwe → dwie koncepcje:
→ zasada pośredniczącej roli konstytucji – konstytucja jako akt adresowany do ustawodawcy.
→ zasada bezpośredniego stosowania konstytucji – tam gdzie postanowienia konstytucyjne sformułowane są w sposób precyzyjny do danej sytuacji, podmiot powinien zastosować w pierwszym rzędzie konstytucję, a potem inne ustawy. → art. 8 ust. 2 K.
– formy sądowego stosowania konstytucji:
→ jako samoistnej podstawy rozstrzygnięcia – gdy norma nadaje się do bezpośredniego stosowania, a ustawodawstwo zwykłe nie normuje tej kwestii, lub normuje ją częściowo
→ współstosowanie normy konstytucyjnej i postanowień ustawowych – sąd będzie musiał wybrać ta wykładnię, która w najpełniejszy sposób realizuje normy konstytucji.
→ w przypadku konfliktu między normą konstytucyjną a ustawową – sad musi albo dokonać takiej interpretacji przepisu ustawy, by była ona zgodna z konstytucją, ale musi podjąć działania zmierzające do usunięcia niekonstytucyjnego przepisu z systemu prawa.
(3) gwarancjach przestrzegania konstytucji
– procedura odpowiedzialności konstytucyjnej (impeachment lub odp. przed specjalnym trybunałem)
– sądownictwo administracyjne – badanie zgodności indywidualnych decyzji z ustawami.
– procedura badania zgodności ustaw z konstytucją – początkowo uznawano model tzw. samokontroli parlamentu (Francja, państwa socjalistyczne), lub teorię sankcji, czyli podpis monarchy (Niemcy) → nie sprawdziły się. Powierzono zadanie to władzy sadowniczej – 2 modele:
→ model kontroli rozproszonej (USA) – kompetencja orzekania o zgodności ustaw z konstytucją przysługuje wszystkim sądom, a rola takiego rozstrzygnięcia zależy od miejsca danego sądu w hierarchii sądownictwa (najwyższa rola SN). Orzekanie o zgodności z konstytucją ma charakter incydentalny – tzn. dokonywane jest tylko w ramach konkretnej sprawy, oraz sąd nie ma prawa do uchylenia obowiązywania przepisu, tylko może odmówić zastosowania danego przepisu w danej sprawie. W praktyce orzeczenie SN o niekonstytucyjności kładzie kres stosowaniu danego przepisu.
▪ powstał na podstawie orzeczenia Marbury v. Madison z 1803 r., potem przyjęty w krajach Ameryki Łacińskiej, Kanadzie, Australii, Indiach, Izraelu, a po II wojnie w Japonii
→ model kontroli skoncentrowanej (Hans Kelsen, Austria) – istnienie quasi- sądowego organu do kontroli konstytucyjności ustaw. Inne sądy nie mają tego prawa, ale mogą zwracać się z pytaniem do takiego trybunału. Kontrola dokonywana nie tylko w przypadku rozpatrywania spraw indywidualnych (kontrola indywidualna), ale też z inicjatywy pewnych organów (RPO, prezydent, rząd, grupa parlamentarzystów) (kontrola abstrakcyjna). Skutkiem orzeczenia o niekonstytucyjności jest generalne uchylenie danego przepisu.
▪ powstał w Austrii, potem Czechosłowacji. Rozpowszechnił się po II wojnie (w końcu nawet Francja utworzyła Radę Konstytucyjną w 1985 r.)
INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO
Ustawa konstytucyjna – ta sama moc prawna, ten sam tryb uchwalenia i zmiany. Z reguły regulują wąskie kwestie materii konstytucyjnej:
– stanowią nowelizację istniejącej konstytucji (technika inkorporacji – nie jako poprawka jak w USA, tylko jako integralna część, zastępując zmieniany tekst).
– uzupełniają konstytucję (np. ustawa konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie ...)
– w okresie braku konstytucji ustawy konstytucyjne mogą ją zastępować – tzw.
prowizorium.
– jednorazowe zawieszenie obowiązywania konstytucji (całości lub części) w przypadku konieczności odstąpienia, a nie zmiany konstytucji.
kwestia sporna – w obecnej konstytucji jedyną ustawą konstytucyjną jest ustawa o zmianie konstytucji art. 235 K.
Inne akty normatywne – też mogą dotyczyć materii konstytucyjnej, ale nie mają szczególnej mocy prawnej (np. ustawy o samorządzie, o TK, ordynacje wyborcze, uchwała – regulamin sejmu i senatu, i in.)
Prawo zwyczajowe – normy prawne powstałe w drodze długotrwałego stosowania zwyczajowo przyjętych rozwiązań, charakteryzujące się przekonaniem, że są prawem → w Polsce nie ma mocy prawnej, ale pewne zasady są stosowane, np. zasada dyskontynuacji prac parlamentu choć nie została nigdzie zapisana, uznaje się ją za obowiązującą; mazurek Dąbrowskiego do 1976 r. uznawano jedynie za hymn Polski.
Zwyczaj konstytucyjny – ustabilizowana (długotrwała i powtarzalna) praktyka postępowania w jakiejś sytuacji, rodząca domniemanie, że w przypadku powtórzenia się takiej sytuacji zostanie potraktowana w taki sam sposób → pomimo, że przepisy pozostawiają kilka możliwości, stale wybiera się jedno rozwiązanie. Powstaje tam, gdzie regulacja prawna nie jest wyczerpująca (sytuacja typowa w prawie konstytucyjnym).
! element praktyki prawa konstytucyjnego a nie element prawa konstytucyjnego → możliwość zmiany w każdym momencie. Gdyby zwyczaj utrzymywał się długi czas, że praktyka zaczęłaby mu przypisywać walor bezwzględnie obowiązujący, doszłoby do przekształcenia zwyczaju w prawo zwyczajowe (w Polsce zbyt duża zmienność) Przykłady → funkcjonowanie RM oparte jest w dużej mierze na zwyczaju; kompetencja Marszałka Sejmu do poprawek technicznych tekstu.
Dysonans konstytucyjny – przełamanie konwenansu konstytucyjnego.
Precedens konstytucyjny – jednorazowe, świadome rozstrzygnięcie w praktyce, w nadziei na takie same rozwiązania w przyszłości. Jeśli się spełni, da początek nowemu zwyczajowi. Poprzez precedens może dojść do zmiany zwyczaju konstytucyjnego, np. A.
Kwaśniewski mianując premiera L. Millera powiedział, że „ma nadzieję, że na premiera będzie desygnowany kierujący wygraną partią”
→ zwyczaje i precedensy konstytucyjne nie stanowią w Polsce prawa obowiązującego, ale stanowią jego uzupelnienie.
Orzecznictwo – nie stanowi źródła prawa konstytucyjnego. Rozstrzygnięcia sądów (w tym TK) nie mogą dodawać niczego nowego do istniejących norm, a jedynie precyzować ich znaczenie i sposób stosowania, co czasem uzyskuje walor wiążący (art. 190 ust. 2 K.).
Jednak duża ogólnikowość i pojemność sformułowań konstytucji daje możliwość wzbogacania zawartości tych norm. Zjawisko to jest typowe dla obecnego rozwoju konstytucjonalizmu (np. interpretacja zasady demokratycznego państwa prawnego).
Dlatego sądownictwo (zwłaszcza TK) jest bliskie źródłom prawa.
Doktryna – zespół naukowych poglądów i twierdzeń formułujących siatkę pojęć prawa konstytucyjnego i określających metody i zasady jego interpretacji. Ale poglądy doktryny pełnią ważna rolę w tworzeniu prawa i orzecznictwie.
Ustawa organiczna (semi-konstytucyjna) – ustawa mająca moc prawną pomiędzy konstytucją a ustawą, przeważnie dotyczy bardzo ważnych kwestii, jak ordynacja wyborcza, stany nadzwyczajne, ustawy podatkowe, kodeksy. Występuje min. we Francji.
Arenga – krótki wstęp, bez historycznego i aksjologicznego podłoża, np. przed małą konstytucją.
ŹRÓDŁA PRAWA – oparcie funkcjonowania państwa na prawie (demokratyczne państwo) → problem ustosunkowania się do prawa naturalnego (zespół reguł i norm, które istnieją niezależnie od ustawodawcy, wynikają z istoty samego człowieka) → atrybut nadrzędności wobec prawa pozytywnego, ale konsekwencje tylko w ostateczności (prawo do oporu)
– zasada hierarchicznej budowy systemu prawa jest istotnym elementem zasady państwa prawnego → problemy ustrojowe:
* zapewnienie konstytucji miejsca najwyższego aktu – sądowa kontrola konstytucyjności aktów;
* zapewnienie ustawie nadrzędnej roli, tj. prymat ustawy (wyższa moc niż innych aktów) i wyłączność ustawy;
* problem zakresu przedmiotowego i podmiotowego aktów organów wykonawczych;
→ wyróżnienie prawa wewnętrznego powstało w XIX w. w Niemczech i uznano, że jest to wyłączna kompetencja organów wykonawczych, gdyż i tak nie mogą dotyczyć obywatela.
w okresie PRL tzw. otwarty system źródeł prawa (rozchwiana koncepcja źródeł prawa)
– Próby porządkowania prawa od lat 60’tych → jedynie połowiczne, gdyż zawsze egzekutywa miała kompetencję do stanowienia prawa dotyczącego sytuacji obywatela (ponad 20 lat pracy niezakończonej nad ustawą o tworzeniu prawa). Pierwsze zmiany:
Powstanie NSA (1980) i TK (1982/85) – ich orzecznictwo stopniowo ogranicza samowolę rządowego prawotwórstwa. Postulat stworzenia tzw. zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnego → podczas prac nad konstytucją przyjęto 4 podstawowe wnioski:
* regulacja systemu źródeł prawa została ujęta całościowo w rozdziale III (art. 87-94) – autonomiczny charakter systemu źródeł prawa;
* regulacja systemu źródeł prawa opiera się na hierarchicznej budowie, zapewniającej Konstytucji i ustawom najwyższą rangę (jedyny wyjątek art. 234) – zasada wieloszczeblowości;
* regulacja systemu źródeł prawa wyjaśnia miejsce jakie zajmują umowy międzynarodowe;
* regulacja systemu źródeł prawa opiera się na rozróżnieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego i prawa wewnętrznego.
– Cechy systemu źródeł prawa:
* hierarchiczność
* normatywna koncepcja źródeł prawa – tzn. że tylko normy prawne tworzą system prawny, czyli orzeczenia TK nie.
* dualizm źródeł prawa – podział na powszechne i wewnętrzne prawo został złamany przez samą konstytucję i tylko w niej mogą być od niego wyjątki:
→ art. 9 – „RP przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego” → w tym zwyczaj;
→ art. 25 ust. 5 – umowy między RP a kościołami i związkami, jako podstawa ustawy;
→ art. 59 ust. 2 – układy zbiorowe pracy;
→ art. 61 ust. 4 – prawo do informacji – regulaminy Sejmu i Senatu określają tryb udzielania informacji o nich.
→ art. 227 ust. 1 zd. 1 w związku z ustawą o NBP.
zamknięcie systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego w aspekcie przedmiotowym i podmiotowym → pomimo wyjątków linia orzecznicza TK broni tezy o zamknięciu systemu.
DUALISTYCZNY CHARAKTER SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA
– Dualistyczny charakter systemu źródeł prawa polega na rozróżnieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz przepisów o charakterze wewnętrznym.
– Przepisy prawa powszechnie obowiązującego mogą wiązać wszystkie podmioty w państwie. Przepisy te mają zamknięty system źródeł prawa w dwóch aspektach (wyrok TK):
* W aspekcie przedmiotowym – enumeratywnie wymienione w Konstytucji formy aktów prawa powszechnie obowiązującego
→ art. 87 – Konstytucja (akt samoistny), ustawy (akt samoistny), ratyfikowane umowy międzynarodowe (akt samoistny), rozporządzenia, akty prawa miejscowego;
akt samoistny – do jego wydania nie jest potrzebne żadne szczegółowe upoważnienie; wydawane są w ramach ogólnej kompetencji do stanowienia prawa.
→ art. 234 – rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy,
→ art. 91 ust. 3 – przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, do której należy Polska, jeżeli umowa międzynarodowa przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym.
→ w/w wyjątki → kwestia kontrowersyjna.
rozszerzenie katalogu źródeł prawa może nastąpić tylko w konstytucji
* W aspekcie podmiotowym – enumeratywne wyliczenie wszystkich organów na szczeblu centralnym upoważnionych do stanowienia prawa, z założeniem, że kompetencji nie można domniemywać.
→ poziom konstytucyjny – parlament w szczególnej procedurze art. 235 K. ;
→ poziom ustaw zwykłych – parlament;
● prezydent – w sytuacjach nadzwyczajnych – art. 234 K.;
→ poziom rozporządzeń – prezydent, Rada Ministrów, premier, ministrowie oraz przewodniczący komitetów, KRRiTv.
zakaz rozszerzającej wykładni np. funkcjonalnej (wyrok TK dot. NBP)
→ poziom prawa miejscowego – samorząd terytorialny i terenowe organy administracji rządowej → na podstawie i w granicach upoważnień ustawowych → niezupełne zamknięcie źródeł prawa, gdyż ustawodawca może określać jakim organom lokalnym ma przysługiwać ta kompetencja.
– Akty prawa wewnętrznego – ich istota to ograniczony zakres obowiązywania → tylko jednostki podległe.
* Akty prawa wewnętrznego mają otwarty charakter w aspekcie podmiotowym i przedmiotowym (wymienione są tylko uchwały RM i ministrów) → mogą być rozszerzane też w drodze ustawy.
* Akty prawa wewnętrznego wg art. 93 K.:
→ mogą być adresowane tylko do jednostek organizacyjnie podległych;
→ nie mogą działać na „zewnątrz”, tzn. nie może być podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
→ mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy (lub konstytucji jak uchwały RM).
→ muszą być zgodne z powszechnie obowiązującym prawem i podlegają sądowej kontroli (TK – uchylić, inne sądy – odmowa zastosowania)
* „Podległość” – szerokie rozumienie wg TK – 2 wyroki stwierdzające, że podległość istnieje jeśli wynika z konstytucji, np. „NIK podlega Sejmowi”, „NBP jest centralnym bankiem państwa” → niebezpieczeństwo zbliżenia się do sfery aktów prawa powszechnie obowiązującego.
– Podział na akty prawa powszechnie obowiązującego i akty prawa wewnętrznego jest podziałem dychotomicznym, tzn. nie istnieje trzecia kategoria aktów normatywnych.
W szczególności nie można stwierdzić istnienia kompetencji do wydawania aktów władczych, jeżeli uprawnienie to jest niezbędne dla realizacji zadań publicznych nałożonych ustawą na określone podmioty.
PRAWO KRAJOWE – SYSTEM ŹRÓDEŁ POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA
Podstawowymi konsekwencjami hierarchizacji aktów normatywnych jest:
wymóg zgodności aktów niższego szczebla z aktami wyższego szczebla pod rygorem wadliwości aktu niższego rzędu → możliwość uchylenia lub pominięcia przy orzekaniu, a wyjątkowo nieważność ex tunc aktu niższego szczebla;
wymóg by uchylenie, zmiana, zawieszenie akty danego szczebla było dokonywane jedynie aktem tego samego szczebla lub wyższego;
zakaz normowania pewnych kwestii przez akty poniżej określonego szczebla (tzw.
wyłączność ustawy);
zakaz wydawania aktów niższego szczebla bez uprzedniego upoważnienia w akcie wyższego szczebla – akty wykonawcze (rozporządzenie) w odróżnieniu od aktów samoistnych (wynikające z ogólnych kompetencji danego organu do stanowienia prawa, np. ustawy)
Cztery podstawowe szczeble:
Szczebel konstytucyjny (konstytucja)
Szczebel umów międzynarodowych, ratyfikowanych w trybie art. 89 ust. 1
Szczebel ustawowy (ustawy i rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy)
Szczebel rozporządzeń
! akty prawa miejscowego, powszechnie obowiązujące na obszarze działania organów, które je ustanowiły.
Ogłoszenie
– Warunkiem wejścia w życie aktów prawa powszechnie obowiązującego jest ich ogłoszenie (art. 88) i dotyczy też prawa wewnętrznego, co wynika z klauzuli państwa prawnego.
* wg ustawy obowiązek niezwłocznego ogłoszenia aktów, a wejście w życie z reguły 14 dni po ogłoszeniu, a wyjątki jeśli wymaga tego ważny interes państwa, a nie stoją temu na przeszkodzie zasady demokratycznego pastwa prawnego (podobnie nadanie mocy wstecznej)
– Ogłoszenie – zamieszczenie aktu w specjalnym dzienniku urzędowym, zgodnie z zasadami i trybem określonym w ustawie (ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych oraz ustawa o umowach międzynarodowych)
* Trzy centralne ponadresortowe dzienniki wg ustawy : Dz.U. RP, Dz.Urz. RP
„Monitor Polski”, Dz.Urz. RP „Monitor Polski B”, wydawane przez premiera, oraz dzienniki resortowe (wydawane przez ministrów) oraz dzienniki wojewódzkie (wydawane przez wojewodów i obejmujące całość aktów prawa miejscowego na danym terenie)
– Dz.U.: Konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe ratyfikowane, oraz inne akty (orzeczenia TK oraz uchwały RM uchylające rozporządzenia ministra, a także ze względu na szczególnie ważną treść, np.
dot. stanów wojny, wyborów itp), akty jednolite, obwieszczenia o sprostowaniu.
Konstytucja
– wszystkie ogólne cechy ustawy i pewne cechy charakterystyczne dot. szczególnej treści, formy i mocy prawnej.
– ustawy konstytucyjne – brak ich w aktualnym systemie źródeł prawa, jedyna ustawa konstytucyjna to zmiana konstytucji, ale nie ustawa uzupełniająca i istniejąca obok tekstu konstytucji.
Ustawa – brak definicji w konstytucji (nawiązanie do zastanej definicji):
I. akt parlamentu → wyłączne upoważnienie parlamentu do stanowienia ustaw jest wymogiem demokratycznego państwa prawa i związane jest z zasadą podziału władz
→ oznacza też wykluczenie referendum jako formy stanowienia ustaw.
→ obie izby parlamenty, choć ich rola może być różna
II. o charakterze normatywnym – tzn. wszystkie postanowienia ustawy muszą być sformułowane w sposób pozwalający im stać się budulcem norm prawnych o
charakterze generalnym (dot. podmiotów) i abstrakcyjnym (dot. wzorów zachowań), a nie indywidualno-konkretnym.
III. zajmuje najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego (podporządkowana konstytucji). Szczególna moc prawna (prymat) ustawy polega na:
→ Ma samoistnie moc obowiązująca, tzn. do jej zaistnienia nie potrzebne jest żadne dodatkowe upoważnienie (a przepisy konstytucyjne dotyczące wydawania ustaw z konkretnych dziedzin, to zobowiązanie parlamentu do uregulowania tych spraw);
→ Może być zmieniona/uchylona/zawieszona tylko przez inną ustawę;
→ Każda inna norma prawa krajowego może być zmieniona/uchylona/zawieszona przez ustawę;
→ Wydanie innych aktów normatywnych (poza powszechnie obowiązującymi) może się odbyć tylko na podstawie ustawy i w celu jej wykonania.
IV. o nieograniczonym zakresie przedmiotowym:
→ tzn. każda materia może być uregulowana w ustawie, byleby była zgodna z konstytucją i umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi, a jedyne wyjątki dot.
regulaminu Sejmu i Senatu oraz Zgromadzenia Narodowego (uchwała danego ciała);
→ tzw. zasada wyłączności ustawy – pewne materie mogą być regulowane tylko przez ustawy lub na podstawie upoważnienia z ustawy → sytuacja prawna jednostki (i podmiotów podobnych) → kiedyś materialne kryteria wyłączności – tzn. jeśli coś nie zarezerwowane dla ustawy, to mogą być też inne akty; dziś formalne kryteria wyłączności – jeżeli coś jest powszechnie obowiązujące, to automatycznie musi to być ustawa → zasada zupełności koniecznego zakresu ustawy (na podstawie art. 87 ust. 1 i art. 92 w powiązaniu z art. 2).
zaliczenie danej materii do wyłączności ustawy nie oznacza zakazu regulacji podustawowej.
→ szczegółowość (głębokość) regulacji zależy od materii jakiej dotyczy i powiązania ze statusem jednostki → zupełna (absolutna) wyłączność ustawy – regulacje represyjne i prawo podatkowe. Regulacja dot. ograniczania wolności i praw – kształtuje się linia orzecznicza w kierunku absolutnej wyłączności.
V. dochodzący do skutku w szczególnej procedurze, w głównej mierze uregulowanej w konstytucji;
Rozporządzenia Prezydenta zgodnie z art. 234 – na wniosek RM, kontrasygnata premiera;
– tylko podczas stanu wojennego (a nie nadzwyczajnego), jeśli sejm nie może zebrać się na posiedzenie.
– zakaz zmieniania w tym trybie: konstytucji, ordynacji wyborczych, ustaw o stanach nadzwyczajnych czy wyborze Prezydenta (także dla parlamentu).
– wydawanie tych rozporządzeń zgodnie z zasadami legalności, proporcjonalności i celowości.
– wymóg przedstawienia tych rozporządzeń na najbliższym posiedzeniu sejmu Rozporządzenia normatywne
– [4 cechy] to akty prawne oparte o podstawę ustawową, o treści utrzymanej w ramach upoważnienia i zdeterminowanej przez cel ustawy jaką mają wykonać, niesprzeczne z unormowaniami o randze ustawy.
– tylko konstytucyjne organy mogą wydawać rozporządzenia (wyliczenie enumeratywne)
* Prezydent RP (art. 142 ust. 1),
* Rada Ministrów (art. 146 ust. 4 pkt. 2),
* Prezesa RM (art. 148 ust. 3),
* poszczególni ministrowie i kierownicy komitetów (art. 149 ust. 2 i 3),
* KRRiTV (art. 231 ust. 2).
– Upoważnienie ustawowe może być fakultatywne (pozwalać na wydanie rozporządzenia), albo obligatoryjne (nakazywać) i musi być trójszczegółowe, tzn.:
* SZCZEGÓŁOWOŚĆ PODMIOTOWA – wskazanie organu o konstytucyjnych kompetencjach do wydawania rozporządzeń. Zakazana jest subdelegacja – art. 92. ust. 2.
* SZCZEGÓŁOWOŚĆ PRZEDMIOTOWA – wskazanie zakresu spraw. Zakazana jest wszelka interpretacja rozszerzająca, inaczej naruszenie konstytucji.
* SZCZEGÓŁOWOŚĆ TREŚCIOWA – wskazanie wytycznych dotyczących treści (art. 92 ust.
1), ale powstają wątpliwości co do definicji „wytyczne” – wyroki TK:
→ muszą dotyczyć materialnego kształtu regulacji wykonawczej, a nie tylko np.
elementów procedury jego wydania;
→ mogą mieć charakter negatywny (wykluczenie pewnych rozwiązań) lub pozytywny (wskazanie kryteriów czy funkcji), ważne by czyniły czytelnym zamiar ustawodawcy;
→ stopień szczegółowości zależy od regulowanej materii i jej związku z zasadą zupełności ustawy;
→ muszą dotyczyć odrębnie każdej ze szczegółowych materii, których regulacja ma dotyczyć;
→ powinny (ale nie muszą) być zawarte w przepisie upoważniającym, ale musi być możliwe precyzyjne odczytanie wytycznych, ale nie poprzez ich interpretację.
– musi zostać opublikowane w Dzienniku Ustaw
– podlegają kontroli TK (uchylić) i sądom powszechnym i administracyjnym (odmówić zastosowania, skoro sędziowie podlegają konstytucji i ustawom, to nie podlegają już rozporządzeniom – prawo do badania konstytucyjności i legalności rozporządzeń).
Akty prawa miejscowego
– to akty prawa powszechnie obowiązującego na obszarze działania organów, które je ustanowiły (organy samorządu terytorialnego i terenowe organy administracji rządowej) – art. 94 ust. 1. Zasady i tryb wydawania tych aktów określa ustawa. Akty te wydawane są na podstawie i w granicach upoważnienia ustawowego, ale wymogi stawiane im są łagodniejsze niż rozporządzeniom.
– 2 typy aktów prawa miejscowego :
* przepisy wykonawcze do odrębnych ustaw – wtedy konieczne jest upoważnienie zawarte w ustawie; podobne z rozporządzeniami.
* przepisy porządkowe – wydawane na podstawie ogólnej kompetencji wyrażonej w ustawach o poszczególnych szczeblach samorządu i administracji rządowej.
→ wydawane dla ochrony zdrowia, życia, porządku, spokoju i bezpieczeństwa, ale tylko w kwestiach nie uregulowanych w ustawach.
→ wydawane przez samorządowe organy stanowiące oraz wojewodów.
– akty prawa miejscowego podlegają kontroli sądownictwa administracyjnego (art. 184), ale nie TK.
Akty prawa wewnętrznego
– nie składają się na wzajemnie powiązany system;
– odnoszą się tylko do jednostek podległych organowi, który ustanowił te akty;
– kompetencja do stanowienia aktów prawa wewnętrznego ma charakter otwarty tak podmiotowe jak i przedmiotowo.
– akty te są powiązane z systemem aktów prawa powszechnie obowiązującego:
* wymóg zgodności z prawem powszechnie obowiązującym;
* dopuszczenie stanowienia aktów tylko na podstawie ustawy (z wyjątkiem uchwał RM – art. 93 ust. 2 K.), tzn. że są to również akty wykonawcze, ale zasady ich formułowania nie zostały sprecyzowane w konstytucji i nie mają tak szczegółowych wymogów jak rozporządzenia normatywne.
PRAWO MIĘDZYNARODOWE I PRAWO WSPÓLNOTOWE W KRAJOWYM PORZĄDKU PRAWNYM
– nawiązanie do koncepcji dualistycznych (odrębne systemy prawne, a p.m.
potrzebuje specjalnego wprowadzenia do prawa wewnętrznego – transformacji poprzez ratyfikację) w przeciwieństwie do koncepcji monistycznej.
– art. 9 stanowi, że RP przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. Jest to zasada o charakterze ogólnym i dotyczy wszystkich źródeł prawa międzynarodowego.
* brak wprowadzenia do systemu źródeł prawa w Polsce innych źródeł prawa międzynarodowego niż umowy międzynarodowe, a w szczególności powszechnie uznanych zasad prawa międzynarodowego (ale art. 9 K. wprowadza obowiązek ich przestrzegania)
– umowy międzynarodowe dzielimy na ratyfikowane i nieratyfikowane (choć art. 27 KW o prawie traktatów – zakaz powoływania się na prawo wewnętrzne jako podstawę niewykonania umowy)
* art. 91 ust. 1 ratyfikowana umowa międzynarodowe po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
– zawieranie umów jest kompetencją rządu (art. 146 ust. 4 pkt 10), a ratyfikuje je Prezydent (art. 133 ust. 1 pkt 1). O zamiarze przedłożenia Prezydentowi do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm (art. 89 ust. 2).
* szczególna procedura zawierania umów w ustawie o umowach międzynarodowych z 14.04.2000 r.
– wg art. 89 ust. 1 ratyfikacja umowy wymaga zgody wyrażonej w ustawie, gdy dotyczy:
* pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
* wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
* członkostwa Rzeczpospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
* znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
* spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
→ umowy w/w mają moc wyższą niż ustawa, jeśli ustawy nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2)
→ a contrario do art. 91 ust. 2 umowy ratyfikowane bez uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie nie mają mocy równej ani wyższej niż ustawa, znajdują się więc na szczeblu podustawowym.
– Wszystkie ustawy muszą być zgodne z konstytucją (art. 133 ust. 2 i art. 188 pkt 1)
→ orzeka TK.
– Umowy nieratyfikowane (zwane porozumieniami) nie są źródłem prawa powszechnie obowiązującego, a działają tylko w sferze prawa wewnętrznego. Zawierane są przez Radę ministrów lub ministra (i zatwierdzane przez RM – art. 146 ust. 4 pkt 10).
PRAWO WSPÓLNOTOWE (prawo UE) – zbudowane jest na zasadzie hierarchii: prawo pierwotne (traktaty założycielskie) i prawo wtórne (pochodne) (akty stanowione przez organy Wspólnoty).
– Trzy główne zasady dotyczące prawa wspólnotowego:
* zasada bezpośredniej skuteczności prawa wspólnotowego w krajowych porządkach prawnych – normy w nich zawarte podlegają bezpośredniemu stosowaniu (o ile pozwala na to ich treść);
* zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego przez prawem krajowym – niezależnie od rangi norm będących w kolizji;
* zasada jednolitości prawa wspólnotowego – konieczność jednakowego rozumienia prawa UE we wszystkich krajach → monopol Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości na ustalanie wykładni danego prawa → w praktyce duże znaczenie ETS (tzw. ogólne zasady prawa), co pozwala traktować jego orzecznictwo jako szczególne źródło prawa pierwotnego UE.
! wynika to z członkowstwa w UE i nakłada na państwo obowiązek dostosowania swojego prawa (głównie konstytucji)
– Miejsce prawa wspólnotowego w polskim porządku prawnym określa art. 91 → ust. 1 i 2 dot. prawa pierwotnego (bo jako umowy międzynarodowe), a ust. 3 dotyczy prawa wtórnego.
WYBORY I PRAWO WYBORCZE POJĘCIA OGÓLNE
Wybory parlamentarne – regularne odnawianie składu parlamentu w wyniku decyzji podejmowanych w szczególnej procedurze przez ogół obywateli posiadających pełnię praw politycznych.
– są wynikiem realizacji zasady suwerenności Narodu i są formą weryfikacji rządzących przez rządzonych;
– wymóg wybieralności pierwszej izby parlamentu, ale drugiej niekoniecznie;
– też wybory na szczeblu lokalnym – do samorządów gminnych, czasem też wyższych stopniach podziału terytorialnego;
– też wybory prezydenta – szczególnie w państwach o prezydenckim systemie, ale nie tylko.
– wymóg przeprowadzenia w oparciu o zasadę pluralizmu politycznego, tj. zasadę swobodnego konkurowania partii politycznych i ich programów, z wyjątkiem partii nazistowskich i faszystowskich.
– oparte na szczególnej regulacji prawnej dla zapewnienia uczciwego przebiegu.
Prawo wyborcze ma dwa znaczenia:
» w znaczeniu podmiotowym to jedno z praw obywatela (nie człowieka!).
* czynne prawo wyborcze – prawo do głosowania i wybierania;
* bierne prawo wyborcze – prawo do kandydowania
różnice mogą być znaczne – powszechność czynnego prawa to zasada absolutna, ale bierne prawo może być ograniczane, np. podwyższonym wiekiem.
» w znaczeniu przedmiotowym to gałąź prawa konstytucyjnego regulująca kwestie przygotowania, przeprowadzania i ustalania wyniku wyborów.
* podstawą są uregulowania w Konstytucji art. 62, art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 98- 101, art. 127-129, art. 169 ust. 2 i 3.
* ustawa z 12.04.2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP (ows);
w pracach nad nią ostre spory polityczne:
– zmieniono sposób obliczania głosów z metody d’Honda na metodę St.Laguë → w 2002 r. przywrócono d’Honda;
– znowelizowano ustawę o partiach politycznych, rozszerzając zakres subwencjonowania partii przez państwo.
* ustawa z 27.09.1990 r. o wyborze Prezydenta RP (uwp) – ważna nowela z 28.04.2000 r.;
* ustawa z 16.07.1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (owst);
* ustawa z 20.06.2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta
* ustawa z 23.01.2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego;
* duże znaczenie też uchwały Państwowej Komisji Wyborczej oraz sądowe interpretacje przepisów wyborczych, szczególnie TK, NSA i SN.
System wyborczy to całokształt prawnych i pozaprawnych reguł określających sposób przeprowadzania wyborów, a jego elementami są prawo wyborcze w znaczeniu przedmiotowym, oraz różne normy, zasady i zwyczaje, w szczególności polityczne, które wielokrotnie mają istotne znaczenie, np. kolejność kandydatów na listach wyborczych. W znaczeniu węższym to sposób ustalania wyniku wyborów (proporcjonalny czy większościowy).
Podstawowe zasady prawa wyborczego – historycznie ukształtowane zasady, traktowane dziś jako konieczne, choć przesłanki demokratyzmu wyborów (choć nie są wystarczające), określane tradycyjnym mianem przymiotników wyborczych, tj. powszechność, równość, bezpośredniość, tajność głosowania, proporcjonalność.
