Niektóre rodzaje empiryzmu w metodologii nauk przyrodniczych.

Z PROBLEMATYKI PODSTAW NAUK

ZYGMUNT HAJDUK

NIEKTÓRE RODZAJE EMPIRYZMU W METODOLOGII NAUK PRZYRODNICZYCH

P odejm ując sugestie H. Feigla, E. McMullina oraz I. Lakatosa w y­

różnim y trzy — pod pew nym i względami dopełniające się, pod innym i zaś przeciw staw ne — typy em piryzmu.

A. Em piryzm klasyczny względnie trad y cy jn y zaw iera zróżnicowane m erytorycznie orientacje. O bejm uje też najdłuższy, w porów naniu z po­

zostałym i, czasokres w historii filozofii, bo do końca lat dw udziestych XX wieku.

B. Em piryzm neoklasyczny, probabilistyczny lub logikalny jest zwią­

zany głównie z publikacjam i oraz ew olucją poglądów R. Carnapa.

C. Em piryzm k rytyczny lub racjonalistyczny kształtuje się pod w pły­

wem prac K. R. P oppera i postpopperystów .

W yróżnione typy em piryzm u scharakteryzujem y w postaci tez, sfor­

m ułow anych w kilku punktach.

Ad. A.

1. B ezstronne badania naukow e nie zakładają prekoncepcji teoretycz­

nych w postaci „idols of m ind”. Poznawczo um ysł jest bierny: „tabula ra s a ”, ,,white p ap e r”. Zdania obserw acyjne nie są uteoretyzow ane, obo­

w iązuje też n atu ra ln a (psychologiczna) ich dem arkacja od zdań teore­

tycznych.

2. Źródła, granice, przedm iot i własności wiedzy są określone przez doświadczenie, do którego redu k u je się też ustalanie znaczenia term inów (pojęć, idei). Doświadczenie stanow i też ostateczne k ry teriu m realności.

Dane doświadczenia inform ują o przedm iotach, ich własnościach i związ­

kach między nimi; w yjątek stanow ią zasady asocjacji idei, porządkujące m ateriał w rażeniow y (Hume).

14 ^—

209

3. Według em piryzm u pozytywistycznego (Locke) doświadczenie zdo­

byw am y na drodze postrzegania rzeczy zew nętrznych („sensation”) oraz przez operacje własnego um ysłu, czyli przez refleksję („reflexion”). Na tej podstaw ie u trzym uje się w późniejszych fazach em piryzm u, że (a) w szystkie tw ierdzenia dzielą się rozłącznie na em piryczne i analitycz­

ne. Ich geneza i uzasadnienie tkw i odpowiednio w postrzeganiu i re ­ fleksji. (b) Term iny deskryptyw ne redukuje się bez reszty do zbioru pod­

staw ow ych term inów obserwacyjnych.

4. W yw nioskowana z doświadczenia wiedza jest zbudowana z pro­

stych elem entów niepow ątpiew alnych, w sensie psychologicznym pew­

nych. System wiedzy jest zam knięty: w oparciu o bezpośrednio dane doświadczenia rozstrzyga się w sposób pew ny o całej reszcie wiedzy (fundam entalizm ).

5. W w yniku k ry ty k i doświadczenia, dokonanej w em piryzm ie scep­

tycznym H um e’a, cechę pewności odniesiono jedynie do wiedzy o sto­

sunkach między ideami. Ze względu na nie rozwiązany problem indukcji kwestionowano uzasadnienie indukcyjne generalizacji em pirycznych.

Mimo to w szystkie praw a nauki uważano za potw ierdzone uogólnienia indukcyjne danych doświadczenia. Preferow ano też czynnik faktualny w stosunku do interpretującego fakty.

6. Indukcja enum eracyjna oraz elim inacyjna (kanony Milla) jest w badaniu naukow ym nieodzowna, dedukcja odgrywa tylko rolę pomoc­

niczą (Hobbes).

7. W em piryzm ie radykalnym analityczność zdania nie g w arantuje prawdziwości. Obok konw encji term inologicznych należy też odwołać się do przesłanek em pirycznych. N aw rót do tej idei em piryzm u Milla w za­

kresie filozofii m atem atyki zaznacza się w em piryzm ie krytycznym (I. Lakatos). W em piryzm ie um iarkow anym , obok tw ierdzeń em pirycz­

nych, naukow ym i są również zdania, których prawdziwość g w arantuje znaczenie wyrazów wchodzących w ich skład. Tw ierdzenia nauk form al­

nych są analityczne a priori, nie są nośnikam i wiedzy przedm iotow ej, nie w ynikają z nich zdania' syntetyczne. Na terenie wiedzy em pirycznej nie są upraw nione zdania syntetyczne a priori.

8. W em piryzm ie klasycznym nie podjęto zagadnienia oceny oraz rozwoju wiedzy koniekturalnej, sproblem atyzow anej. Na rozwiązanie pierwszego z tych dw u problem ów akcent był położony w empiryzmie logikalnym . N atom iast w racjonalistycznej fazie em piryzm u program o­

w ym przedm iotem dyskusji jest problem racjonalnej rekonstrukcji roz­

woju wiedzy.

210

Ad. B.

1. Zdanie jest em piryczne, gdy jest konstatacją, czyli zdaniem ele­

m entarnym , spostrzeżeniowym , bazowym, bądź pozostaje z nim w logicz­

nym związku. Em pirycznie sensownym zdaniem będzie też zgeneralizo- wana funkcja zdaniowa, zbudow ana ze stałych logicznych oraz konsta­

tacji. Zbiór takich w yrażeń zdaniowych składa się na poznawczo sen­

sowny język fenom enalistyczny lub fizykalistyczny, reistyczny. Stałe pozalogiczne są term inam i obserw acyjnym i lub są definiowane explicite przy pomocy term inów ostensywnych. Jedynym źródłem stałych logicz­

nych (idei a priori) są nauki form alne. W yrażenia em iryczne są prze- kładalne na intersubiektyw ne wypowiedzi ujednoliconego języka nauki (program jedności nauki).

2. Em piryczna sensowność wypowiedzi m iała być gw arantow ana za­

sadą w eryfikacji (probabilistyczna i w eryfikacyjna teoria znaczenia) i falsyfikacji. F unkcję k ry teriu m poznawczej sensowności pełniły z kolei subjunktyw ne zdania w arunkow e, operacja włączania zdań do języka em pirycznego, (zupełna) testow alność (odpowiadająca zasadzie operacjo- nizmu) oraz (zupełna) konfirm owalność (rozpatryw ana syntaktycznie, relacyjnie, pragm atycznie).

K ontrow ersyjny problem dem arkacji (Carnap — Popper) postuluje wprow adzenie odróżnienia k ilku typów zdań: (a) zdania naukowe, (b) zdania pseudonaukowe, (c) pseudozdania. U Carnapa problem dem ar­

kacji zasadzał się na rozgraniczeniu zdań (a, b) od zdań (c), czyli zdań m etafizycznych, pozbawionych sensu poznawczego. Dla Poppera nato­

m iast problem ten polegał na rozgraniczeniu zdań (a) od (b), które jak ­ kolwiek m etafizyczne nie są pozbawione sensu poznawczego. Rolę k ry ­ terium dem arkacji pełni u C arnapa konfirm owalność, u P oppera — fal- syfikowalność, obalalność.

3. Zdania potw ierdzone przez w yniki doświadczenia (wyrażone w zda­

niach protokolarnych) są (relacyjnie) prawdziwe. Po zastosowaniu, pod w pływ em prac A. Tarskiego, w filozofii — pojętej jako logiczna analiza języka nauki — m etody badań sem antycznych, wprowadzono rozróżnie­

nie ekstensji oraz intensji (tradycyjnie: denotacji — konotacji) w yrażeń oraz podjęto problem określenia praw dy logicznej, zdania analitycznego in terp re tacji logik m odalnych.

4. Zarów no realizow ana poprzez k ry teria sensowności zasada em pi- ryzm u, według której zdania syntetyczne są pośrednio lub bezpośrednio oparte na doświadczeniu, jak również definicje term inów dyspozycyjnych przez redukcję, cząstkowo determ inujących ich znaczenie (pojęcia o tw ar­

te) okazały się nieadekw atne (za wąskie bądź za szerokie) dla term inów

teoretycznych, denotujących obiekty teoretyczne. Definiowane w uw ikła­

niu, interpretow ane przez system teoretyczny, tw orzą w raz z term inam i obserw acyjnym i zbiór stałych pozalogicznych języka teorii.

5. Dychotom ia lub gradualizm term inów obserw acyjnych i teoretycz­

nych oraz podział praw na eksperym entalne i teoretyczne jest ko n ty n u a­

cją tradycyjnego odróżnienia jakości pierw otnych i w tórnych, względnie im presji oraz idei przy równoczesnym zastąpieniu elem entu psycholo­

gicznego przez sem iotyczny, genetycznego przez redukcyjny, niekiedy też atom istycznego przez relacyjny. Sensowność term inów i zdań teore­

tycznych jako cecha klasyfikacyjna lub stopniow alna jest orzekana dystrybutyw nie lub systemowo (Carnap — Hempel). S ystem atyzacyjna moc teorii uspraw iedliw ia respektow anie na gruncie em piryzm u niezu­

pełnej in terp re tacji term inów teoretycznych oraz nieprzekładalności zdań teoretycznych na obserw acyjne (brak jednoznacznego związku między teorią a dziedziną faktów).

6. R ekonstruow ana w języku logiki teoria naukow a jest empirycznie zinterpretow anym rachunkiem (T = C, R). Je st to system hipotetyczno- -dedukcyjny. Graficznym obrazem stru k tu ry teorii będzie nie tyle p ira­

m ida lub trapez, ile nieregularnie zagęszczona siatka. Stosowanie m etody aksjom atycznej do nauk em pirycznych, obecność w języku tych nauk pierw iastka apriorycznego oraz zastąpienie pytania o źródło pewności pytaniem o uspraw iedliw ienie tw ierdzeń jako bardziej prawdopodobnych lub pod innym względem „lepszych” od zastanych, ujaw niło hipotetycz­

ny, aproksym atyw ny charakter, pozabazowych elem entów stru k tu raln y ch nauki. W arunek niezależności aksjom atów system u pozwala określić związki między odnośnymi fragm entam i teorii a dziedziną faktów. Nie aprobuje się tezy, by teoria jako całość była m odyfikowana, uznawana, odrzucana ze względu na w yniki obserwacji, jakkolw iek obowiązywało syndrom alne pojęcie akceptacji.

7. W arunki uznaw ania tw ierdzeń em pirycznych są wyznaczone przez indukcyjne reguły akceptacji. Zarówno w odkryw aniu i form ułow aniu ty ch tw ierdzeń, jak też w ich testow aniu bierze udział wnioskowanie indukcyjne (niekonkluzywne): są one tym bardziej wiarogodne, im lepiej probabilistycznie potwierdzone. System y logiki indukcji, stanowiące rów ­ nież próbę rozwiązania problem u indukcji, rek o n stru u ją w języku teorii praw dopodobieństw a stosowane w naukach em pirycznych procedury indukcyjne.

8. Spraw dzalne indukcyjnie zdania posiadają sens empiryczny, infor-

m atyw ny i należą do języka nauki. Zdania nie spełniające k ryterium

dem arkacji nie posiadają takiego sensu, są pseudozdania'mi, czyli zda­

niam i pozornymi. Okazało się (H. M ehlberg, E. Nagel), że nauka nie może się obejść bez zdań nieanalitycznych i niespraw dzalnych zarazem; w y­

stęp u ją one w tzw. zew nętrznej bazie nauki. Nieodzowność tych zdań ujaw niły rów nież badania z zakresu historii nauki. Początki nauki nowo­

żytnej, związane z nazw iskam i K opernika, K eplera, Galileusza, Newtona, K artezjusza czy B oyle’a są zespolone z jakąś filozofią, m etafizyką (E. A. B u rtt, A. Koyre, J. Agassi, I. Lakatos). Te w yniki badań znalazły swój w yraz w neopopperow skiej filozofii nauki, gdzie problem dem ar- kacji nauki od m etafizyki nie ma już tej wagi co w em piryzm ie induk- cjonistycznym , sensualistycznym , czy u wcześniejszego Poppera (kierunki dem arkacjonistyczne).

9. R eprezentatyw ną funkcją stru k tu raln y c h elem entów wiedzy jest tłum aczenie opisanych w języku nauki zdarzeń oraz determ inistycznych i statystycznych prawidłow ości, jak również przew idyw anie zdarzeń prze­

szłych (retrognoza) lub jeszcze nie zaobserwow anych (prognoza). Pozy­

tyw ny w ynik przew idyw ania konfirm uje przesłanki takiego wnioskowa­

nia. P rzedm iotow ym rezultatem postępowania badawczego ma być w y­

soki stopień em pirycznie zasadnej wiedzy.

10. Z dziejowego procesu kum ulow ania wiedzy zdaje spraw ę historia nauki, k tóra — podobnie jak problem atyka kontekstu odkrycia — nie stanow i przedm iotu badań filozofii nauki. Istotne okazały się tu ta j dwa względy, (a) Synchroniczna rekonstrukcja nauki zdominowała diachro- niczną. (b) Typowy dla em piryzm u klasycznego postulat pewności (cer- tyzm) został zastąpiony przez postulat precyzji, w św ietle którego do- rzeczne są tylko reguły budow ania i uzasadniania wiedzy naukow ej, a nie jej odkryw ania i rozwoju.

Ad. C.

1. W naukach teoretycznie bardziej zaawansow anych zarówno od­

kryw anie, jak i testow anie hipotez nie zakłada posługiwania się wniosko­

w aniem indukcyjnym (antyindukcjonizm ). Pew ne intuicje popperowskiej m etody w ysuw ania próbnych hipotez (conjectures) oraz empirycznego testow ania ukierunkow anego na detekcję i elim inację błędów (refuta- tions) w ystępują już u W. W hewella, C. B ernarda, C. S. P eirce’a, H. B erg­

sona. D edukcyjnie w ywnioskowane (dedukcjonizm) z hipotezy łącznie

z założeniam i teorii oraz wiedzą już uznaną („background know ledge”) —

miejsce em piryzm u atom istycznego zajm uje em piryzm holistyczny ■ —

zdania testow e k onfrontuje się z w ynikam i obserwacji. Metoda hipote-

tyczno-dedukcyjna jest odrębna od indukcyjnego sposobu wnioskowania

(K. Ajdukiewicz), indukcji w znaczeniu szerszym (C. G. Hempel), indukcji

w yjaśniającej (H. Reichenbach), złożonych form wnioskowania s ta ty ­ stycznego (R. C arnap, J. Kemeny, W. Salmon, J. H ińtikka, K. Sza­

niawski).

2. W falsyfikacjonizm ie nie podtrzym uje się tw ierdzenia, by wiedza była z reguły inferow ana ze św iadectw obserwacyjnych. W punkcie w yjścia dociekań badawczych leży uteoretyzow ana sytuacja problem o­

wa (P^. Celem jej rozwiązania wysuwa się na próbę pew ien domysł, teorię (TT), poddaw aną krytycznej rew izji dla wyelim inowania błę­

dów (EE). Poddana k rytyce teoria daje początek nowemu problem o­

wi (P2). D ialektyczna triad a (teza-antyteza-synteza) jest u Poppera in te r­

pretow ana jako pew na form a m etody prób i elim inacji błędów. P rzed­

staw iony cykl badawczy u jm uje się w schemat: Pj—»-TT—»-EE—»-P2.

P roponow ana dla rozwiązania problem u poznawczego ryzykow na hipo­

teza jest poddaw ana rzetelnym testom , które na podstawie reguły modus tollens mogą prowadzić do jej obalenia. Hipotezę potw ierdzają w sensie koroboracji nie efektyw ne próby obalenia, co uspraw iedliw ia, niezależnie od justyfikacyjnego indukcjonizm u -— jej prowizoryczne włączenie do system u wiedzy. W jego skład wchodzą zdania w wysokim stopniu falsy- fikow alne, dostatecznie ogólne, precyzyjne, inform atyw ne, logicznie mało prawdopodobne, system atyzacyjnie mocne. Uznanie takich zdań nie jest definityw ne, finalne.

3. Przedm iotem krytyki, kontroli są również zdania podstawowe.

Związek m iędzy teorią i obserwacją jest w tym względzie sym etryczny.

N eguje się tezę epistemologii fundam entalnej o neutralnym , pierw otnym wobec jakiejkolw iek teorii, języku obserwacyjnym . Fundam entalizm oraz dem arkacjonizm jest zastąpiony przez fallibilizm oraz krytycyzm .

4. Rolę k ry teriu m dem arkacji, nie identyfikow anego z k ry teriu m sensowności w yrażeń pełni falsyfikow alność, testowalność, obalalność.

Odgranicza ono stopniowo zdania naukow e od pseudonaukowych. Efek­

ty w n a falsyfikacja hipotezy naczelnej znam ionuje rew olucję naukową, jak a stanow i krok naprzód w krytycznym elim inow aniu błędów. Teza o uteoretyzow anym języku obserw acyjnym oraz o zmianach znaczenia term inów deskryptyw nych przy zm ianach teorii prowadzi do tezy o nie- Współmierności teorii (idea K. Ajdukiewicza, niezależnie w ykorzystana w uhistorycznionej filozofii nauki przez Th. K uhna i P. K. Feyerabenda).

5. W iodącym zagadnieniem epistemologii hipotetyzm u jest dynam icz­

ny aspekt wiedzy naukow ej, jej ciągły lub nieciągły rozwój, zrelatywi- zowany na popperowski trzeci świat. A dekw atne zrozum ienie tego roz­

w oju postuluje rozpatrzenie racji za uznaniem (kontekst uzasadnienia)

oraz ra cji za wysunięciem (kontekst odkrycia) hipotezy. R ejekcję teorii

w aru n k u je obok uwidocznionych w badaniu instancji przeciwnych (kontrprzypadków , anom alii) także dysponowanie nową teorią, parady­

gm atem , naukow ym program em badawczym (nazywanym i też „super- teo rią”), które w yjaśniają dotychczasowe sukcesy poprzedniczek i rozw ią­

zują nowe problem y badawcze.

6. K onkurencja altern aty w n y ch teorii względnie „superteorii” (teore­

tyczny pluralizm ) jest stow arzyszona z rozwojem nauki na sposób do­

raźny bądź stały.

7. W pluralistycznym hipotetyzm ie względnie racjonalnym k ry ty ­ cyzmie historyczny ch a rak ter posiada nie tylko krytyczna refleksja nad nauką, ale i nad teorią nauki, co zaktualizowało problem tem poralnego — w przeciw ieństw ie do ponadhistorycznego — ch arak teru wzorców racjo­

nalności. Tę ostatnią sprow adza się w zasadzie do racjonalności postępo­

w ania naukowego. K w estionuje się natom iast utożsam ianie racjonalności z logikalnością, czyli z uzasadnianiem wiedzy według system u ocen, for­

m ułow anych w przew ażnej m ierze niezależnie od historycznie zm iennej p ra k ty k i badawczej.

8. K oncepcję rozw oju wiedzy (zwłaszcza K uhna) eksplikuje się (W. Stegm iiłler) w języku teriom odelowym , jakim J. Sneed (1971) po­

służył się dla logikalnej rekonstrukcji zm atem atyzow anych teorii fizyki.

STANISŁAW ZIĘBA

CHARAKTERYSTYKA BYTU OŻYWIONEGO ZE STANOW ISKA FILOZOFII PRZYRODY

P rzedm iotem dotychczasowych publikacji (w środowisku polskim) z zakresu filozofii przyrody o orientacji arystotelesow sko-tom istycznej były zagadnienia m etateoretyczne. Na obecnym etapie badań tej dzie­

dziny podejm uje się przedm iotow e problem y szczegółowe. Im też jest poświęcona niniejsza publikacja, która pragnie ukazać jedną z prób po­

znawczego podejścia do określenia s tru k tu ry bytu ożywionego.

Naszym zam ierzeniem będzie odszukanie konkretnych danych, które

stanow iłyby p u n k t w yjścia do refleksji filozoficznej, w w yniku której