286
R E C E N Z J Ew e w łaściw ych p ro p o rc jac h sc h a ra k te ry z o w a ł ró żn e n u r ty ru c h u politycznego w d ru g iej połow ie X IX i w początkach X X w iek u ; słu szn ie je d n a k głów ną uw agę pośw ięcił ru ch o w i ro b o tn ic zem u i bu d zącem u się do życia p olitycznem u ruchow i ludow em u.
O kres II R zeczypospolitej o p rac o w a ł S. K r z y k a ł a (rozdz. X II „W Polsce niepodległej 1918— 1939”). W iele u w agi jtoświęoił w rz en iu rew o lu c y jn em u w okresie tw o rzen ia się niepodległego p ań stw a . N ak reślił o rg an iz a c ję w ład z państw ow ych i sam orządow ych, p rz e d sta w ił p ro b le m y ludnościow e, k o n c e n tru ją c z kolei uw agę n a sto su n k ach gospodarczych, głów nie w m ia sta ch , w m n iejszy m sto p n iu n a wsi lu belskiej. N a jp e łn ie j p rze d staw io n o sto su n k i społeczno-polityczne, co je s t w pełni uzasad n io n e je śli zw ażyć, że w o k resie II R zeczypospolitej L ubelszczyzna by ła a re n ą w ielu w ażn y ch w y d arze ń . A u to r S koncentrow ał się głów nie n a działalności rew o lu c y jn y ch u g ru p o w a ń politycznych, m arginesow o ty lk o p rz e d sta w ia ją c działal
ność ta k ic h obozów ja k ru c h socjalistyczny, ludow y czy n aro d ow o-dem okratyczny.
W n ie w y sta rc z a ją c y m sto p n iu u k a z a n o d ziała ln o ść zw iązków zaw odow ych, sam o
rz ą d u te ry to ria ln e g o , spółdzielczości, k ółek ro ln ic zy ch itp . C z y te ln ik odczuw a nie
dosyt jeśli chodzi o p rze d staw ie n ie ta k w ażnych w y d a rz e ń , ja k np. s tr a jk chłopski z 1937 r. S zereg u w ag a u to ra n a te m a t politycznego ru c h u chłopskiego zachęca do d yskusji, n a eo n ie p o z w a la ją ra m y niniejszego om ów ienia. A u to r nie w ykorzystał dużych m ożliw ości, ja k ie stw a rz a ła dobrze p re z e n tu ją c a się ju ż lite r a tu r a do dzie
jó w społeczno-politycznych w si lu b e lsk ie j w la ta c h 1918— 1939.
„L ata w ojny i o k u p a c ji 1930— 1944” (rozdz. X III) zostały k o m p e ten tn ie o p ra cow ane przez Z. M a ń k o w s k i e g o . W sposób p o zy ty w n y zaow ocow ały w tym o p racow aniu dłu g o letn ie jego w łasn e b a d a n ia nad d zieja m i L ubelszczyzny w tyra okresie. Co p ra w d a n ie w szy stk ie k w e stie zostały p o tra k to w a n e z ró w n ą uw agą, na co być m oże w p ły n ą ł n ie ró w n o m ie rn ie za aw an so w an y s ta n b ad ań , ja k i sta n zacho
w an y c h źródeł. D la p rz y k ła d u : o ile s k ru p u la tn ie i w y cz erp u jąc o p rz e d sta w ił autor k a m p a n ię w rześniow ą, a p a r a t o k u p ac y jn y , p o lity k ę ekonom iczną o k u p a n ta oraz różn o ro d n e fo rm y zb ro d n i popełnionych w obec ludności, to b ard z o pobieżnie po
tra k to w a n o życie codzienne lud n o ści w w a ru n k a c h o k u p ac ji, a n a w e t szczególnie silny n a tym te re n ie ru c h oporu, w e w szy stk ich jego p rze jaw ac h . O kres w y zw alania L ubelszczyzny z a ak c en to w a n y zo stał zaledw ie p a ro m a w ierazam i, ale je st to zrozu
m iałe, gdyż dziejom L ubelszczyzny w Polsce L ud o w ej pośw ięcony m a być II tom tego w ydaw nictw a. O by ró w n ie w artościow y i o p ra c o w a n y przez k o m petentnych badaczy, ja k om aw ian y to m I.
Józef Ryszard Szaflik, Jan Tyszkiew icz
Reallexikon der G ermanischen A ltertu m sku n d e von Jo h an n es H o o p s . Z w eite, völlig n e u b e a rb e ite te u n d s ta r k e rw e ite rte A uflage, I. Bd.: Aachen — Bajuwaren, W a lte r de G ru y te r, B erlin —N ew York 1973, s. X X X III, 627.
W la ta c h 1911— 1919 w y d aw n ictw o K a rla J . T rü b n e ra w S tra ssb u rg u w ydało c z te ry o k az ałe to m y pierw szeg o w y d an ia w y m ienionego w n ag łó w k u dzieła, za
w ie ra ją c e w su m ie 2023 h a sła p ió ra 84 au to ró w . M iało ono służyć in te n sy fik ac ji b a d a ń n a d sta ro ż y tn o śc iam i germ ań sk im i, a zw łaszcza pogłębieniu in te rd y sc y p lin a r
nych w ięzi w ty m zak resie. W ydaw nictw o de G ru y te ra , k tó re przejęło nie istn ie
ją c ą firm ę T rü b n e ra , po d jęło też in ic ja ty w ę w y d a n ia n ow ej w e rsji „H oopsa”.
W isto cie p ierw sze w y d an ie lek sy k o n u spełniło p o sta w io n e m u przed p ó ł w iekiem zadanie, sta ją c się nieodzow nym n arz ęd ziem w p rac y nie tylk o sp ecjalistó w daw nych dziejów plem ion g erm ań sk ich , lecz w ogóle — h isto ry k ó w dziejów E uropy, zw ła
szcza śro d k o w ej, p ółnocnej i w schodniej.
I
R E C E N Z J E
287
P ró b ę czasu w y trzy m a ło w iele elem e n tó w dzieła J . H o o p s a, ja k ra m y te ry to rialn e leksykonu, położenie n a c isk u n a okres w czesnego średniow iecza, uw zg lęd n ie
nie elem entów k u ltu r y lu d ó w n ie g erm ań sk ich zam ieszk u jący ch niegdyś te re n y o bjęte leksykonem lu b g raniczących ze św ia tem g erm a ń sk im . W każd y m je d n a k przy p a d k u „N ow y H oops” id z ie o k ro k d a le j od sw ego poprzed n ik a. Z nacznie s z e r
sze uw zględnienie zn a la zły n a u k i ścisłe, in te n sy w n ie 'w ykorzystyw ane w archeologii (botanika, gleboznaw stw o, zoologia, m e talu rg ia ), o ra z now e m eto d y b a d a ń h isto - ry czno-osadniczych i h isto ry c zn o -g eo g rafic zn y ch . W og&le je d n a k , m im o że arc h eo logia z a jm u je w le k sy k o n ie w ażne m iejsce, stw ie rd z ić trzeb a, że w ydaw com po w iódł się zam ysł zachow ania p ierw otnego c h a r a k te ru w y d aw n ic tw a, bez z a m ie n ia n ia go w leksykon archeologii g erm a ń sk ie j (analogiczny choćby do „E nzyklopädisches H andbuch zur U r- u n d F rü h g e sch ic h te E u ro p a s” t. I—II, J a n a F i l i p a , P ra g a 1966). Cel te n w y d aw cy osiągnęli poprzez elim in o w a n ie a rty k u łó w szczegółow ych o poszczególnych o d k ry c ia c h i sta n o w isk ac h archeologicznych i ogran iczen ie się do fa k tó w szczególnie w aż n y ch i o św ie tla jąc y ch szersze p ro ce sy historyczne.
R óżnice w sto su n k u do I w y d an ia p o le g ają p rzed e w szystkim n a w ięk szy m ograniczeniu czasow ym . Podczas gdy „ s ta ry ” Hoops ja k o g ó rn ą g ran ic ę p rz y ją ł k o niec X I w ieku (w w y p a d k u S k an d y n aw ii n a w e t nieco później), obecnie zdecydow ano się n a g ran icę elasty czn ą, o k re ślo n ą m o m e n te m z a stą p ie n ia „staro ży tn o ści g e rm a ń skiej przez ch rz eśc ija ń sk ie średniow iecze” . W zasadzie u zn a n o p an o w a n ie K a ro la W ielkiego za term inus ad. quem, z ty m że n a północy p rze su n ięto g ran ic ę do X I w ie
ku, o b e jm u ją c ty m sa m y m cały „okres w ik iń sk i”. D alsza w ażna ró żn ica to uw zględnienie w now ym w y d an iu w dość dużym sto p n iu dziejów p olitycznych (äussere Geschichte), czego n ie było w I w y d an iu . P rz e ja w iło się to w ro zd ziałach o p olitycznych d ziejach np. poszczególnych plem ion g erm a ń sk ic h i n ieg erm ań sk ich oraz w b io g ram ach p o sta ci zarów no z g e rm a ń sk ie j h isto rii, ja k ró w n ież spoza n ie j, 0 ile o d e g ra ły o n e w a ż n ą ro lę w d ziejach G erm a n ó w (np. cesarz A ugust). W ybór biogram ów m oże b y ć d y sk u sy jn y : W ydaw cy u p rze d zili p o n ie k ą d za strze że n ia tłu m acząc, że u w zg lęd n ien ie dziejów p olitycznych m a n a celu jed y n ie p rz e d staw ie n ie
„ogólnych r a m ” sta ro ż y tn o śc i germ ańskich.
N ie ró ż n ią się obie w e rsje „H oopsa” w w y łączen iu h isto rii lite ra tu ry w czesno
średniow iecznej lu d ó w g erm ań sk ich , u w zg lę d n ia jąc ją je d y n ie w ta k im zakresie, by m óc śledzić w ą tk i starogerm ańsfcie. O bie u w z g lę d n ia ją p ro b le m a ty k ę ję zy k o znaw czą, za ró w n o w p o staci o d ręb n y c h h a s e ł (np. „A lth o ch d eu tsch e S p ra c h e ”) ja k rów nież części h a se ł pośw ięconych etym ologii nazw . Jeszcze dobitn iej niż w I w y d an iu za ak c en to w a n o h isto rio g ra fię średniow ieczną. N ow ością są b iogram y szcze
gólnie d la n a u k i o staro ż y tn o śc iac h g erm a ń sk ic h zasłużonych badaczy now ożytnych (np. N ilsa A b erg a i H o lg era A rb m an a). H isto ria K ościoła in te re s u je w yd aw có w je dyn ie w aspekcie c h ry stia n iz a c ji G erm an ó w ; dalsze d zieje K ościoła w poszczegól
nych k ra ja c h zostały u w zględnione o tyle ty lk o , o ile u ła tw ia ją zrozum ienie p rz e biegu c h ry stian iz ac ji. Z achow ano in fo rm ac ję b ib lio g ra ficz n ą przy poszczególnych h asłach o g ran ic za jąc ją w szakże do roli w p ro w a d ze n ia do dalszych studiów . Z acho
w ano b o g a tą szatę ilu s tra c y jn ą , zm ien iają c ją sto so w n ie do p o trze b chw ili bieżącej 1 z a o p a tru ją c te k s t w p e w n ą ilość r e p ro d u k c ji b arw n y ch . Z oczyw istych w zględów
„N owy H oops” będzie zn aczn ie o b szern iejszy od I w y d an ia . O ile w I w y d a n iu część haseł do h a s ła „B aw a ro w ie” w łącznie zajęła w sum ie 157 stron, o b ec n ie au to rz y pośw ięcili n a tę część a lfa b e tu cały obszerny, p rzeszło 600-stronicow y tom . L iczba w spó łp raco w n ik ó w p rze k ro c zy ła dw ieście. G łów nym i w y d aw ca m i le k sy k o n u są:
H. B e c k (S a arb rü c k en ) oraz H. J a n k u h n , K. R a n k e i R. W e n s k u s (wszyscy trz e j z G etyngi).
W ogrom nym bogactw ie m a te ria łu zaw arteg o w I tom ie, n a jb a rd z ie j rew e la c y jn e są, podobnie ja k w I w y d an iu , a rty k u ły sy n te ty c zn e i przek ro jo w e, dotyczące ró ż
288
R E C E N Z J Enych stro n k u ltu r y m a te ria ln e j (por. choćby h asła: „A uerochse”, „ A x t”, „A lm an d in ”,
„ A b o rt”), duchow ej i społecznej (przykładow o: „A lten- u n d K ra n k e n tö tu n g ”, „Al
te r u n d A lte rsk la sse n ”, „A rm e”, „A m t”). T rw a łą w arto ść n a u k o w ą w y d a ją się po
sia d ać m . dn. ta k ie h a s ła ja k „A c k er- u n d F lu rfo rm e n ” (M. M ü l l e r-W i 11 e),
„A rchäologische L a n d e sa u fn a h m e ” (H. Ja n k u h n ), „ A ltlan d sch aftsfo rsch u n g ” (H. J ä- g e r ) . Dużo u w ag i pośw ięcono „w e rty k a ln y m ” p rze k ro jo m w p o staci dziejów po
szczególnych lu d ó w i k ra jó w ; tu n a p o d k re śle n ie za słu g u ją zw łaszcza obszerne a r ty k u ły o A lem an ach (H. К u h n, H. J ä n i c h e n , H. S t e u e r ) , A nglach (H. K uhn, H. Beck, R. W enskus, H. J a n k u h n , K . R a d d a t z), A nglosasach (H. K uhn, D. M.
W i l s o n ) , B a ju w a ra c h (H. B eck, S t. H a m a n n , H. R o t h ) , a ta k ż e o O bodrytach (К. Z e r n а с к) i A w a ra c h (H. Beck, G. L â s z 1 o). W p row adzono do II w y d a n ia h asła pośw ięcone o m ó w ie n iu p ro b le m a ty k i całych d yscyplin w iedzy, n p . antropologii.
Z pew nej części haseł zrezygnow ano (częściowo w w y n ik u niem ożności znalezienia k o m petentnego au to ra ), t a k że I w y d an ie H oopsa b y n a jm n ie j nie u trac iło znaczenia ja k o p odręczna pom oc d la b adacza. D otyczy to n p . ta k ic h h aseł ja k „A n w alt”, „A us
f u h r ”, „A stronom ” (a u to r b io g ra fii L u d w ik a Pobożnego), „A ugustyn arc y b isk u p C a n te rb u r y ”. B ra k in n y c h zo stał spow odow any in n y m u k ła d e m h aseł, o czym in fo rm u ją odsyłacze.
D obre re z u lta ty d a ła , zasto so w an a je d n a k w ograniczonych ro zm iarac h , w spół
p ra c a z uczonym i in n y c h k ra jó w . D otyczy to zw łaszcza zagadnień anglosaskich i .pa
n ońskich. W y p ad a w y ra z ić n a d z ie ję , że w n a s tę p n y c h tom ach le k sy k o n u w spół
p r a c a w y d aw có w z u czonym i in n y c h k ra jó w się rozszerzy. J u ż je d n a k w te j ch w ili stw ie rd z ić m ożna, że w spółczesna w e rs ja „R ea lle x ik o n ” sta n o w i w y d a rz e n ie dużej m ia ry , a dzieło Hoopsa, rozszerzone i uw spółcześnione, przez n a stęp n y c h w iele la t będzie służyło n au c e, sta n o w ią c dla w czesnego śred n io w iecza E u ro p y kom p en d iu m ró w n ie często k o n su lto w a n e ja k „R eal-E n cy clo p äd ie der classischen A lter turns Wis
se n sc h a ft” P a u l y ’ e g o - W i s s o w y i „S łow nik S taro ży tn o ści S ło w iań sk ich ”. Tego o statn ieg o dzieła nie z n a jd u je m y zre sztą w w y k a z ie sk ró tó w , a n i — w edług p obież
n ej oceny — w całym I to m ie leksy k o n u . W y d a je się, że szersze u w zględnienie treści
„S łow nika S taro ży tn o ści S ło w iań sk ich ” przez au to ró w n ie k tó ry c h h a s e ł „R eallex i
k o n ” w yszłoby im n a d o b re. W dalszych p a rtia c h dzieła p o trz e b a szerszego uw zględ
n ie n ia dorobku n a u k i pozan iem ieck iej w te j części lek sy k o n u , k tó ra dotyczy w schod
n ie j p e ry fe rii św ia ta germ ań sk ieg o sta n ie się jeszcze b a rd z ie j oczyw ista.
Jerzy Strzelczyk
Corpus inscriptionum Poloniae t. I: W ojew ództw o kieleckie, pod re d . Jó zefa S z y m a ń s k i e g o , z. 1: Miasto i powiat Kielce, w yd, B a rb a ra T r e l i ń s k a , M uzeum Ś w ięto k rzy sk ie w K ielcach, K ielce 1975, s. 170.
W iosną 1973 r. n a dorocznej k o n fe re n c ji pośw ięconej n au k o m pom ocniczym h i
s to rii w W iśle, Jó z e f S z y m a ń s k i p rz e d sta w ił szeroko za k ro jo n y p ro g ra m in w e n ta ry z a c ji w szy stk ich zachow anych in sk ry p c ji p o lsk ich po ro k 1800 *. Nie p rz y puszczaliśm y w ów czas, że ju ż w dw a la ta później u każe się pierw szy zeszyt k o rp u su ty c h in sk ry p cji.
P re z e n to w a n a p ra c a m a c h a ra k te r zespołow y. W ykonana została w edług zało
żeń S zym ańskiego i pod jego re d a k c ją . O dczytów dokonało k ilk u n a stu stu d e n tó w h isto rii U n iw ersy te tu Ś ląskiego w K atow icach podczas stu d e n ck ich obozów n a u k o w ych. O pracow anie całości je s t dziełem B a rb a ry T r e l i ń s k i e j . Z eszyt o b jął ogó
łem 131 n ap isó w odnalezionych n a te re n ie m ia sta K ielc i daw nego (sprzed 1975 r.)
--- T
1 J . S z y m a ń s k i , P o t r z e b y i m o ż l i w o ś c i p o l s k i e } e p i g r a f i k i [w :] P o b l e m y n a u k p o m o c n i c z y c h h i s t o r i i t. II, K a t o w ic e 1973, s. 93—Tl.
