Krótka interwencja profilaktyczna w grupie

(1)

Krzysztof A. Wojcieszek

Krótka interwencja profilaktyczna w grupie – konstruktywne

wykorzystanie dysonansu

poznawczego w profilaktyce dla grupy podwyższonego ryzyka na przykładzie programu "Korekta"

Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 257-274

2011

(2)

K r z y sz to f A. W ojcieszek*

- konstruktywne wykorzystanie dysonansu poznawczego w profilaktyce dla grupy podwyższonego ryzyka

na przykładzie programu „Korekta”

Reso c ja liza c ja Po lsk a N r 2 / 2 0 1 1 ___________

Wprowadzenie

Jednym z przejawów deficytów rozwojowych i zaburzeń nazywanych p atolo gicznymi są zachow ania ryzykowne i autodestrukcyjne, takie jak używ anie substan

cji psychoaktyw nych (alkohol, narkotyki, dopalacze), instrum entalnie traktow any seks czy przem oc1. W stosunku do wszystkich takich zachow ań usiłuje się w d ra

żać stosow ne działania zapobiegawcze, gdyż pow odują one rozliczne szkody, za

uw ażalne w masowej skali. W edług autorów Raportu o stanie zdrowia na świecie W H O 2, czy też rap o rtów sporządzanych dla rozm aitych grem iów (Kongres USA, Komisja Europejska) zachow ania takie nie są już tylko izolowanym problem em spe

cjalnie naznaczonych „jednostek patologicznych”, ale zjawiskiem społecznym o za

sadniczym w pływ ie na procesy podtrzym ania egzystencji i rozwoju współczesnych społeczeństw, zwłaszcza w krajach wysoko rozw iniętych. D ziałania zapobiegaw

cze dotyczące tych zachow ań obejmują bardzo różnorodne metody, od regulacji prawnych (law enforcement) i ekonomicznych (podw yższanie cen, redukcja dostęp  ności), przez m edialne kam panie edukacyjne, rozm aite projekty społeczności lo

kalnych, a na specjalnych program ach oddziaływ ań skończywszy. Ze względu na przejrzystość dalszego w yw odu ograniczę się zasadniczo do zachow ań polegających na używ aniu substancji psychoaktyw nych, a zwłaszcza alkoholu etylowego, ale

*Dr Krzysztof Wojcieszek, Pedagogium Wyższa Szkoła Nauk Społecznych w Warszawie

1 McWhirter J.J., McWhirter B.T., McWhirter A.M., McWhirter E.H. Zagrożona młodzież, tł. Helena Grzegołowska-Klarkowska, Agnieszka Basaj. Warszawa, Wyd. PARPA 2001, s. 186-214, s. 527. L. Pyt

ka. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne. Warszawa, Wyd. APS 2005, s. 82-86, s. 432.

2 Raport o stanie zdrowia na świecie 2002. Analiza zagrożeń, promocja zdrowia. Tłum. Agnieszka Basaj. Warszawa, Wyd. PARPA 2003, s. 293. Anderson P., Baumberg B. Alkohol w Europie. Raport z per

spektywy zdrowia publicznego. Warszawa 2007, s. 332.

(3)

prezentow ana propozycja m oże być rów nie dobrze zastosow ana do innych dzie

dzin ryzykownych i autodestrukcyjnych zachow ań, po pewnych m odyfikacjach, jak 0 tym świadczy u d ana próba przeniesienia om aw ianych m etod na teren profilaktyki ryzykownych zachow ań seksualnych (program „Wyspa Skarbów ” )3.

Z p u n k tu w idzenia pedagogiki resocjalizacyjnej zachow ania ryzykowne tego typu są raczej typow e dla osób z grupy podw yższonego ryzyka, które definiuje się jako wym agające resocjalizacji. W iększość tych osób, zarów no m łodych, jak i d o ro słych, wykazuje „bogactw o” takich zachow ań w układzie typowej w iązki zachowań problem owych. Osoby, którym i interesuje się pedagogika resocjalizacyjna, zwykle podlegają wcześniejszej inicjacji alkoholowej lub narkotycznej, a następnie w yraźnie częściej i bardziej intensyw nie, niż ogół populacji używają substancji psychoaktyw nych, w prow adzając poprzez te zachow ania chaos w swoje (i innych ludzi) życie, pogarszając jego jakość, a często znacznie je skracając. Dlatego zainteresow anie p e

dagoga resocjalizacyjnego profilaktyką tego ty p u zachow ań wydaje się naturalne 1 uzasadnione. Z tego p u n k tu w idzenia profilaktyka tego rodzaju zachow ań, jak nadm ierne używ anie substancji psychoaktyw nych, może być uznaw ana za integral

ną część pedagogiki resocjalizacyjnej, zwłaszcza na obszarze tzw. profilaktyki selek

tyw nej i dedykowanej (II i III stopnia). Co ciekawe i rzadko podkreślane, procedury profilaktyczne mają, m oim zdaniem , autonom iczną w artość i nie są zastępowalne w stosunku do osób resocjalizow anych przez ew entualną terapię uzależnień, która na obecnym etapie rozw oju rzadko w prow adza pełną profilaktykę, zadowalając się zasadniczo działaniam i napraw czym i (z wyjątkiem części nazywanej zapobieganiem naw rotom )4. Z tego pow odu naw et osoby, które przeszły z sukcesem terapię uzależ

nień, nadal prezentują wiele cech charakterystycznych dla osób pozbawionych p ro filaktyki, na przykład trw ają w błędnych przekonaniach norm atyw nych, kultyw ują liczne m ity i stereotypy w spraw ach substancji, są przekonane o nieuchronności pewnych zachow ań w społeczeństw ie. Taka sytuacja nakazuje poważnie p o tra k to wać potrzebę działań profilaktycznych w stosunku do osób wykazujących „patolo

giczne” używ anie substancji.

Współczesne podejście do działań profilaktycznych a resocjalizacja

W spółczesne podejście do działań profilaktycznych różni się znacznie od trady

cyjnego, gdyż usiłuje opierać te działania na dow odach naukow ych (evidence-based programms). Udoskonalenie p rocedur ewaluacyjnych, liczne badania terenowe i p o  dłużne spow odow ały przesunięcie akcentów w profilaktyce z działań edukacyjnych

s Prezentowane podejście stało się inspiracją dla grupy programów z tego zakresu znanych jako „Wyspa skarbów”, Grzelak S. Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży. Aktualny stan badań na świecie i w Polsce, wyd. I. Kraków, Wyd. Rubikon 2006, s. 236-238, s. 311.

4 Na temat zakresu współczesnej praktyki terapeutycznej patrz: Mellibruda J., Sobolewska-Mellibru- da Z. Integracyjna psychoterapia uzależnień. Teoria i praktyka. Warszawa, Wyd. IPZ 2006, s. 419.

(4)

Krótka interwencja profilaktyczna w grupie - konstruktywne wykorzystanie dysonansu... 259

na działania pośrednie: regulacje praw ne, ograniczanie dostępności ekonomicznej, w zm acnianie środow iskow ych czynników chroniących i ograniczanie środow isko

wych czynników ryzyka, urucham ianie zjawiska resilience i ogólnie w zm acnianie zaplecza społecznego zagrożonych osób. Zw iększenie skuteczności terapii uzależ

nień i jej dostępności, rozpow szechnienie procedury interwencji kryzysowej i li

czebności grup sam opom ocow ych spow odow ało znacznie szybsze przechodzenie od edukacji do terapii i rehabilitacji. Tradycyjne „uśw iadam ianie”, czyli edukacja na przykład w postaci program ów szkolnych, zaczęło być traktow ane jako przesta

rzałe, a znaczna część w ysiłku profilaktyków skierow ała się na intensyw ne oddzia

ływ ania przypom inające terapię. Program y profilaktyczne uznaw ane za skuteczne o parte na w ynikach ewaluacji sum atyw nej przyjm ują postać dość długotrw ałych procedur, obejmujących przynajm niej kilkanaście spotkań, zwykle realizowanych w stosunkow o małych g ru pach 5. M im o takiej intensyw ności profilaktyka o p a rta na przekazyw aniu w iadom ości, a nawet kształtow aniu um iejętności i postaw , ustępuje w opinii specjalistów działaniom środow iskow ym , kom pleksowym , a naw et w prost

„prym ityw nie behaw ioralnym ” jak podw yższanie cen alkoholu czy papierosów 6.

W arto zauważyć, że dysponujemy obecnie proceduram i profilaktycznym i, które z pow odzeniem skutkują ograniczaniem używ ania substancji - alkoholu, nikoty

ny, narkotyków, ale, o dziwo, procedury te są dość rzadko stosow ane w praktyce7.

Zatem nie jest tak, że profilaktyka szkolna jest z g ru n tu nieskuteczna. Najczęściej jednak procedury te zastępow ane są w ygodnym i i niesprawdzonym i działaniam i o wątpliwej skuteczności, gdyż takie posunięcie dyktują organizatorom względy pragm atyczne.

M am y zatem dość tru d n ą sytuację: większość zainteresowanych osób z g ru py podwyższonego ryzyka nie podlega żadnej sensownej profilaktyce (naw et gdy podlega terapii!), a jeśli już, to stosow ane procedury w myśl zaleceń badaczy i k o n struktorów program ów są dość długie i bardzo wym agające (zbliżając się poziom em wym agań wykonawczych do kom petencji w prost terapeutycznych). Taka sytuacja - w yraźnego deficytu oddziaływ ań, każe zapytać, czy sensow na profilaktyka jest dla takich osób możliwa? Pow inna być zarazem skuteczna, krótka, dogodna w sto sowaniu, o ograniczonym poziom ie w ym agań dla wykonaw ców - pedagogów. Czy coś takiego jest możliwe, czy też jest to po prostu utopia? Kusi nas, aby zrezygnować z działania zapobiegawczego i skupić się w yłącznie na działaniach naprawczych, bo w tedy „już coś w idać” - w ychow anek ma w yraźne kłopoty (np. jest uzależ

niony, doznał widocznych szkód), ew entualne w yniki działań są czytelne (pije -

1 Przykładem takich oddziaływań jest program rozwoju umiejętności życiowych Botvina. Szerzej na temat metod pracy współczesnej profilaktyki problemowej w: K. Ostaszewski Skuteczność profilaktyki uży

wania substancji psychoaktywnych. Warszawa, Wyd. Scholar 2003, s. 299.

6 Anderson P., Baumberg B. Alkohol w Europie..., op.cit. s. 189-262.

7 Temu zagadnieniu był poświęcony specjalny panel dyskusyjny podczas ogólnopolskiej konferencji profilaktycznej w Bochni w dniach 26-28.10.2010, zorganizowanej przez PARPA z udziałem autora jako panelisty. Omówienie dyskusji w kolejnych numerach miesięcznika „Remedium” z początku 2011.

(5)

nie pije), procedury są konkretne, o udokum entow anej skuteczności... Ten ostatni p u n k t bywa kw estionow any z uwagi na tru d no ść osiągnięcia trw ałych w yników w pewnych sytuacjach uzależnienia8 (tru d n o osiągalne cele terapii, rezygnacje i n a

w roty), ale na ogół wszyscy się zgadzają, że terapia jest czymś do bezwzględnego stosow ania, m etodą z w yboru. Co praw da, pojaw ia się natychm iast refleksja prag

m atyczna: kilkanaście więziennych oddziałów terapeutycznych nie zaspokaja p o trzeb terapeutycznych systemu penitencjarnego, gdyż szacuje się, że większość (być może naw et 70% ?) osadzonych to osoby uzależnione od substancji. Czy możliwe jest przekształcenie całego system u w wielki zakład terapeutyczny? A zatem może jednak profilaktyka?

Kontekst społeczny: współczesna „antyprofilaktyka” i jej metody

M usim y zdawać sobie rów nież sprawę z tego, że zachow ania ryzykow ne w p o staci używ ania substancji psychoaktyw nych mają we w spółczesnym świecie swoich licznych i wpływow ych prom otorów . W w arunkach gospodarki rynkowej argum ent zaspokajania potrzeb („to” jest przecież dla ludzi) i argu m ent liberalny (wolność gospodarcza, zysk, miejsca pracy) w ygryw a i stąd szeroka dostępność substancji, rozw ijanie całych gałęzi przem ysłu nastaw ionych wyłącznie na zaspokajanie tego rodzaju potrzeb, które bardzo łatw o wymykają się spod kontroli. Zauważmy, że w PRL obow iązyw ał całkow ity zakaz reklam y alkoholu, a obecnie jest ona dozw o

lona z m ałym i ograniczeniam i. W „słusznie m inionej epoce” sieć sprzedaży alk o holu była m niejsza9, a realne spożycie, zarów no w śród m łodych, jak i dorosłych mniejsze niż obecne w skaźniki10. D obrze ilustrują to polskie badania podłużne11.

N ie trzeba jednak sięgać do historii. W ystarczy sprawdzić sytuację w krajach w yso

ko rozw iniętych. Przecież w zakresie spożycia alkoholu średnie polskie spożycie jest na poziom ie 75% unijnego!12. W krajach wysoko rozw iniętych zarabia się (pryw at

nie) i traci (społecznie) na bogato rozw iniętym rynku używ ania substancji. O becna jest reklam a, prom ocja, nowoczesny m arketing. Czy w tym kontekście osoba z defi

cytam i, podlegająca resocjalizacji, zagrożona uzależnieniem lub w prost uzależniona

8 Stąd popularność nowego podejścia typu harm reduction, patrz: A. Tatarsky. Redukcja szkód w psy

choterapii. Nowe podejście w leczeniu uzależnień od narkotyków i alkoholu, tl. Paweł Nowocień. Warszawa, Wyd. KBdsPN 2007, s. 286.

’ I regulowana centralnie, a nie lokalnie, jak dziś.

10 Dane porównawcze można zestawić z kolejnych raportów rocznych Państwowej Agencji Rozwiązy

wania Problemów Alkoholowych.

11 Najdobitniej widać to w zestawieniu tzw. badań mokotowskich. K. Ostaszewski. Zmiany w używa

niu przez młodzież substancji psychoaktywnych. Badania mokotowskie. „Alkoholizm i Narkomania”, 1998, nr 30 (1), s. 41-56. Badania te ujawniają gwałtowną negatywną zmianę ryzykownych zachowań młodzieży w dobie tzw. transformacji.

12 Polska ok. 9,2-9,5, a UE ok. 12 litrów czystego etanolu na głowę rocznie. Stosowne dane są dostępne w podstawowych oficjalnych zestawieniach UE typu Eurobarometr, ale również w cytowanym już raporcie Andersona i Baumberga dla Komisji Europejskiej, s. 40.

(6)

ma duże szanse uniknięcia dysfunkcyjnych zachowań? O d daw na społeczeństw a eu

ropejskie noszą m iano „m okrych” społeczeństw. N ie ułatw iają one tym życia swoim członkom , którzy z pow odu rozm aitych deficytów stają na m arginesie jako pijący alkohol dewianci negatyw ni.

Zauw ażm y też, jak działa chociażby reklam a używek: jest zwykle intensyw na, m asowa, skuteczna i k rótkotrw ała. N ik t nie ciągnie jej godzinam i, są to raczej błyskawiczne ataki na świadom ość i podśw iadom ość potencjalnego konsum enta.

W zw iązku z tym nasuwa się ważne pytanie: czy tak a m ogłaby być też profilaktyka?

Czy mogłaby być rów nie intensyw na, m asowa, skuteczna i względnie krótka? Czy też jest to zwyczajna utopia?

Propozycja „krótkiej interwencji profilaktycznej w grupie”

W łaśnie uśw iadom ienie sobie całej zarysow anej złożoności dzisiejszej sytuacji społecznej i pilnych p o trzeb wielu ludzi, zwłaszcza tych z grupy p od w yższone

go ryzyka, skłoniło au to ra niniejszego tek stu do w ieloletnich poszukiw ań tego rodzaju d ziałan ia, k tó re m ogłoby być w artościow ym uzupełnieniem kom plekso

wych działań środow iskow ych i m iało c h a ra k te r klasycznie wychowawczy, p o legający na pracy z ludźm i13. Podobnie jak w iększość specjalistów uw ażam , że edukacja, działan ia zapobiegawcze kształtujące w iedzę, postaw y i um iejętności są w tym m om encie m niej skuteczne od d ziałań kom pleksow ych i środow iskow ych, oczywiście w specyficznej perspektyw ie w yników badań ewaluacyjnych. Istotnie, z tego p u n k tu w idzenia lepiej jest działać przez ograniczanie podaży niż popytu.

Je d n ak n a tu ra człow ieka, k tó ry jest ostatecznie tran scen den tny wobec otoczenia społecznego (jest o sobą), dom aga się w yraźnie rów nież d ziałań o ch arak terze w y

chowawczym . N a jakim ś etapie tej działalności dochodzim y do p u n k tu , w któ ry m ponow nie ukazuje się niezbędność d ziałań pedagogicznych, pracy z ludźm i, p ro filaktyki opartej na b ezpośrednim kontakcie z w ychow ankam i, i w raca pytanie o „zw yczajną” p rofilaktykę skierow aną w p ro st do w ychow anków , od człow ieka do człow ieka.

Czy zatem m ożna sobie wyobrazić taki rodzaj działania, który spełni w spo

m nianą „utopię” profilaktyczną? I będzie zarazem : skuteczny, masowy, k rótk i, nie tak bardzo skom plikowany w stosow aniu i tani? Czy tylko złe w pływ y stać na taką nowoczesność w idoczną w reklam ie i promocji?

" Usiłowania te zapoczątkowane były wdrożeniem pierwszego z programów „krótkiej interwencji profilaktycznej w grupie” pod nazwą Program Profilaktyczny „Noe” w 1992 roku (K. Wojcieszek. Noe cz. I i II, Warszawa 1997, s. 136, wcześniejsza wersja wydana w 1993 roku), a następnie kontynuowa

ne poprzez takie programy, jak „Korekta”, „Debata”, „Szlaban”, „Smak życia” i inne podobne. Przegląd w: K. Wojcieszek. Rozwój programów profilaktycznych w Polsce. W: A. Margasiński, B. Zajęcka, (red.).

Psychopatologia i psychoprofilaktyka. Kraków 2000, s. 435-440, s. 592 oraz wydane drukiem scenariusze wspomnianych programów.

(7)

Program „Korekta” jako przykład „krótkiej interwencji profilaktycznej w grupie”

Program profilaktyczny „K orekta” wydaje się spełniać te w ygórowane w ym a

gania14. Jest krótki - trw a od. 1,5 do 3 godzin, choć może być niekiedy w ydłużony naw et do kilkunastu godzin, jeżeli zachodzą specyficzne potrzeby. M a charakter interwencji, czyli jest skierowany do tych, którzy już podejm ują ryzykowne zacho

w ania, ale rów nież m ogą w nim brać udział osoby z kręgu profilaktyki uniwersalnej (postać edukacyjna program u). M a charakter profilaktyczny, gdyż jednym z celów jest zmniejszenie praw dopodobieństw a strat i szkód alkoholow ych w śród uczestni

ków, zw iązane z pośrednim celem, jakim jest m oderacja używ ania alkoholu do p o ziomu akceptow alnego społecznie, i dokonuje się w grupie, co pozw ala wykorzystać naturalne m echanizm y psychologiczne zachodzące w grupie jako takiej. Prowadzi go jedna lub (niekiedy) dwie osoby, co czyni program dość ekonomicznym . Ponadto ma jeszcze jedną w ażną cechę - jest prosty w w ykonaniu, gdyż większość ciężaru pracy jest przeniesiona na samych uczestników. Liczba uczestników może się kształtować różnie od 10-15 do kilkudziesięciu osób jednocześnie15. Co ważne, większa grupa nie zmniejsza w pływ u program u, a nawet go nieco ułatw ia, ze względu na kom fort anonim ow ości dla uczestników. Te wszystkie cechy program zawdzięcza swojej specyficznej struk tu rze, któ ra przede wszystkim liczy się ze zjawiskiem dysonansu poznawczego, jaki powstaje w tego typu pracy, i w zwykłym trybie zawsze u ru cha

m ia op ó r uczestników. Tutaj op ó r ten jest m inim alizowany, a zjawisko dysonansu w ykorzystane w celu dynam izow ania pracy. Jakie cechy program u zapewniają mu taką specyfikę? Program jest w całości „zaktyw izow any”, czyli prow adzony konse

kw entnie za pom ocą m etod aktyw izujących: pytań cyrkulacyjnych, gier dydaktycz

nych, m iniw ykładów , scenek quasidram ow ych, testów psychoedukacyjnych i tym podobnych elementów. M a bardzo dynam iczną stru k tu rę , bez dłużyzn, co przez cały przeciąg program u nie pozw ala uczestnikom nudzić się i rozpraszać. I co cie

kawe - jest akceptowany przez uczestników, którzy są zadowoleni z jego przebiegu i z faktu uczestnictw a w nim . Średnia skala zadowolenia m ierzona w skali szkolnej (1 -6 ) rozciąga się od m inim um 3,8 do 5,8 p u n k ta, najczęściej jest to 4 ,5 -5 ,5 punk- ta. O w alorach realizacyjnych program u świadczy też stała jego kontynuacja i rozwój - jest wykorzystyw any w praktyce już od wielu lat, a zasięg środow isk, które z nie

go korzystają zwiększa się16. Jego stru k tu ra stała się też m odelem dla wielu innych podobnych stru k tu r edukacyjnych. Co ważne z p u n k tu w idzenia resocjalizacji, p ro gram pow stał w środow iskach o podw yższonym ryzyku alkoholowych zachow ań

14 K. Wojcieszek. Korekta - program profilaktyczny w dziedzinie problemów alkoholowych, przeznaczo

ny do pracy z młodymi dorosłymi, w tym z żołnierzami zasadniczej służby wojskowej. Wyd. II. Warszawa, Wyd. M/M 2004, s. 33.

15 Zdarzały się realizacje dla 100 i więcej osób. W przypadku większej grupy lepiej, gdy program pro

wadzą 2 osoby.

16 K. Wojcieszek. Wokół „Korekty”. „Remedium” 2002, nr 2 (103) s. 22-23.

I

(8)

problem owych, m ianowicie w wojsku. A ktualne badania problem ów alkoholowych wojska prow adzone na świecie wykazują dobitnie, że jest to „zawodowa grupa ryzy

ka”. W Wielkiej Brytanii aż 2/3 zawodowych wojskowych wykazuje picie problem o

we, jeśli mierzyć je narzędziam i aplikowanym i cyw ilom 17. N aw et kobiety pracujące w brytyjskich silach zbrojnych prezentują większy poziom tych zachowań niż cywile - mężczyźni. Podobnie jest w innych arm iach. Z atem wojsko jest klasycznym te

renem oddziaływ ań o charakterze interw encyjnym , m ożna rzec resocjalizacyjnym w szerokim sensie tego term inu. I właśnie dla tego rodzaju grupy ryzyka pow stał program . O d czasu swego pow stania wkroczył do wielu innych środow isk , jednak zawsze były to środow iska bliższe profilaktyce selektywnej niż uniwersalnej. M ożna zatem uznać program za konkretne narzędzie resocjalizacyjne.

Przebieg programu

A naliza stru k tu ry tego narzędzia ukaże jego specyficzne cechy. Program opiera się na krótkiej liście kolejno wykonywanych działań, których sekwencja jest ściśle określona. Jest to zatem program ustrukturalizow any, proste narzędzie. W związku z tym mogą go wykonyw ać osoby nieco słabiej przygotow ane, chociaż oczywiście nie zupełni ignoranci. N ie jest jednak tak , aby program w ym agał jakiejś kolosalnej wiedzy czy um iejętności. W ym agania są w yraźnie zdefiniow ane i jasno w yrażone przez autora w p odręczniku. W arto dodać, że program z góry był przygotowyw any jako prosta stru k tu ra , coś w rodzaju „profilaktycznego kałasznikow a”, żeby posłu

żyć się żartobliw ym porów naniem . I takim się istotnie okazał.

M ożna pokazać stru k tu rę program u poprzez listę pytań, jakie prow adzący k o lejno zadaje grupie. O to taka przykładow a lista pytań kierunkujących pracę grupy:

1. Czy wiecie, co to jest alkohol etylowy i napoje alkoholowe?

2 .Jakie korzyści odnosim y z pow odu używ ania alkoholu?

3. Jakie straty odnosim y z pow odu używ ania alkoholu?

4. Czy zgrom adzone propozycje z obu list są słuszne, skoro są wzajem nie sprzeczne?

5. Co przew aża: korzyści czy straty (GŁOSOW ANIE)?

6. Kto z obecnych jest abstynentem (czyli jest w yłączony ze strat)?

7. Jak wyjaśnić fakt, że większość zebranych uznaje przewagę strat, a m im o to pije?

8. Czy Wasza teza, że um iarkow ane picie m inim alizuje straty jest słuszna?

9. Czy wszyscy tutaj obecni piją um iarkow anie?

17 Fear N.T., Iversen A., Meltzer H., Workman L., Hull L., Greenberg N., Barker C., Browne T., Earn- shaw E., Horn O., Jones M., Murphy D., Rona R., Hotopf M., Wessely S. Patterns o f drinking in the UK Armed Forces. „Addiction” 2007, vol. 102, 1749-1759. Na temat sytuacji w Polsce patrz: Fijałkowska S., Tomaszewska I. Problemy alkoholowe w profesjonalnej armii. „Świat Problemów” 2010, nr 6 (209), s. 34-37.

(9)

Test AUDIT jako zobiektyw izow ana odpow iedź ilustrująca stan grupy.

10. Co to znaczy: pić z um iarem (reguły tzw. rozsądnego picia)?

11. Czy wiesz, jakie stężenie w prom ilach miałeś przy ostatniej okazji?

12. Co zrobić, jeżeli picie staje się problem em ? (rekom endacje).

Jak łatw o zauważyć, lista u kład a się w pewien proces „m ajeutyczno-elenktycz- ny”, w zorow any na dyskursie typu sokratejskiego18 i pozw ala przenieść ciężar zm a

gań profilaktycznych na barki uczestników , przy czym kolejność i charakter pytań nie są przypadkow e. W środku program u następuje spiętrzenie okoliczności w zm a

gających dysonans poznawczy u uczestników , ale ten psychologiczny fakt jest tu w ykorzystany do uruch am ian ia zm iany postaw y, stanow i energię tej zmiany, dzię

ki specyficznej stru k tu rze całego spotkania. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśnim y za chwilę.

W trakcie program u stosuje się rozm aite opisane w podręczniku dodatkow e czynności, ale najważniejsze jest w ypełnienie testu przesiewowego AUDIT19. O ile mi w iadom o jest to pierwsze zastosow anie tego testu w tak im kontekście (gru p o

wym) na świecie. Pora wyjaśnić rolę dysonansu poznawczego w tej strukturze.

Konstruktywne zastosowanie dysonansu poznawczego

Zasadniczo im bardziej ktoś pije, tym większa szansa na pow stanie w jego psy

chice dysonansu poznawczego w sytuacji W SZELKICH inform acji piętnujących w jakikolw iek sposób to zachow anie. Taki efekt to istna zm ora profilaktyków . Nie m ożna poruszyć rzeczowo zagadnień profilaktycznych, żeby nie w yw ołać przynaj

mniej ukrytego o po ru odbiorców edukacji. Tak się dzieje i w program ie „K orekta”, tym bardziej że prow adzi się go z założenia w grupach osób pijących średnio więcej niż przeciętnie. Jak zdaniem psychologów społecznych ludzie postępują z dyskom fortem psychicznym w postaci dysonansu poznawczego?20. Stosują kilka typow ych strategii zaradczych:

a) strategia redukcji sygnału w yw ołującego dysonans (odsuw am się od źródła przykrego kom unikatu lub usuwam źródło - np. niszczę je, wyłączam się, ośm ie

szam je, w ychodzę, zm ieniam tem at);

b)strategia „tak, ale...” pozornie akceptująca przykry kom unikat, ale w rzeczy

wistości zmieniająca go na inny, już niegroźny em ocjonalnie;

c) strategia zgody i zaakceptow ania kom unikatu w raz z koniecznym i tego skut

kam i (np. zm ianą zachow ania, poglądów , postawy).

181. Krońska. Sokrates. Warszawa, Wyd. WP 1985, s. 266.

” Zasadniczo stosowany jest cały 10-punktowy AUDIT, ale czasami w pewnych realizacjach wystar

czy skrócony do 3 pytań tzw. AUDIT C. Babor T.F., Fuente J.R., Saunders J., Grant M. Test Rozpozna

wania Zaburzeń Związanych z Piciem Alkoholu AUDIT, tł. Mira Prajsner. Warszawa, Wyd. WHO/PARPA 1998, s. 36.

20 Jedna z licznych wersji opisu strategii radzenia sobie z dysonansem w: Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. Psychologia społeczna. Serce i umysł, tł. Zespół. Poznań 1997, s. 81-84, s. 736.

(10)

N ietru dn o się domyśleć, jakie strategie ludzie stosują najchętniej. Rolą profilak

tyka, świadom ego fak tu , że jego praca MUSI w yw ołać dysonans jest zmniejszenie możliwości stosow ania pierwszych dw u negatyw nych strategii przez uczestników spotkania, a otw orzenie drogi do zastosow ania trzeciej z nich - konstruktyw nej.

W przypadku „K orekty” zablokow anie strategii num er jeden jest o tyle proste, że w program ie tym źródłem zasadniczych i najważniejszych kom unikatów nie jest prowadzący, ale sami uczestnicy, czyli grupa! W szystkie zasadnicze kom unikaty perswazyjne form ułow ane są przez grupę w trakcie pracy! Bardzo tru d n o jest wy

łączyć samego siebie, anulow ać swoje wypow iedzi, zakw estionow ać swoje własne tezy. Co ciekawe, te kom unikaty są takie, jakich najbardziej oczekuje prowadzący, ale on je tylko potw ierdza („zgadza się z grupą” !), a nie w ypow iada sam odziel

nie. W program ie tym nauczycielem jest grupa w raz z prow adzącym , a nie sam prowadzący.

W związku z tym grupa (zwłaszcza inteligentna grupa) usiłuje stosować strategię drugą - zmiany kom unikatu. Przykładem jest propozycja typu: „Alkohol jest dla lu

dzi, jeśli pije się z głową, z rozum em , a nie z kiełbasą”. O dpow iedzią prow adzącego na tak zm ieniony kom unikat jest jego kom unikat akceptujący, naw et niekoniecznie

„pozornie akceptujący”, typu: „Tak, to PRAWDA, ale... ale nie wszyscy um ieją tak robić, bo skąd brałyby się straty? Trzeba zatem spraw dzić, czy W Y um iecie zacho

wać um iar, na przykład zrobić obiektyw ny test”. Jest to jakby zbudowanie analogii zmienionego kom unikatu. N azyw am ten typ pracy anty-auto-m anipulacją, bo jego zadaniem jest uniem ożliw ić stosow anie „zm yłek” w postaci zmian treści kom unika

tów typow ych dla narastającego systemu iluzji i zaprzeczeń.

Po w ykonaniu AUDIT-u na tablicy sporządza się zbiorowy wykres w yników te stu AUDIT, jakby swoiste lustro czy „sum ienie g rupy”, czyli obiektyw ny obraz zróż

nicowanych zachow ań poszczególnych uczestników na TLE całości. Każdy może tam siebie bezpiecznie (anonim owo) odnaleźć. Jeśli m iał dużo punktów , to na nic nie przyda się dalsze zakłam yw anie stanu rzeczy.

S tru k tu ra „K orekty” przypom ina nieco stru k tu rę tzw. w yw iadu m otyw ujące

go21, ale w tym sensie jest czymś now ym , że tutaj proces kontem placji ku zm ianie wzm acnia siła grupow ego procesu. Interakcja obejmuje nie tylko uczestnika i p ro wadzącego, ale wszystkich obecnych. Każdy w końcu identyfikuje się indyw idualnie na tle obrazu grupy i tru d n o mu jest stosować typow e m echanizm y obrony „ja”.

Po rozbrojeniu tej miny m ożna przystąpić do konstruktyw nych propozycji zm ian, jako pozytyw nego sposobu rozładow ania dysonansu poznawczego. N astę

puje fascynujący fragm ent pracy pozytyw nej, w postaci poszukiw ania przydatnej wiedzy i chroniących um iejętności. Zwykle w tej fazie pracy nie m a śladu po jawnym oporze, następuje wielka otw artość i dialog z prow adzącym , który przyjmuje rolę

21 Szeroko na temat wzmacniania motywacji do zmiany w: W.R. Miller. 'Wzmacnianie motywacji do zmiany w terapii nadużywani substancji , ti. Krzysztof Mazurek. Warszawa, Wyd. PARPAMEDIA 2009, s. 15 i dalej, s. 232.

(11)

m otyw ującego przew odnika. Prawidłow e dotarcie do tego etapu powoduje, że uczestnicy bardzo sobie cenią udział w spotkaniu i w ychodzą z niego zadowoleni, z mniejszą czy większą gotowością do zmiany. W każdym razie tru d n o im w racać do stereotypów i m itów alkoholow ych (np.„Piję jak każdy, jak wszyscy”). Stoją w więk

szej prawdzie osobistej i w większości akceptują ten stan. Oczywiście krótkość o d działyw ania spraw ia, że są i tacy, których m echanizm y obronne w dalszym ciągu działają silnie i oddalają ich od zm ian, ale należy się z tym liczyć w przypadku tak silnie zakorzenionych zachow ań ryzykownych jak picie problem owe. Jako prow a

dzący program „K orekta” w ielokrotnie spotykałem się z licznymi przejawami spon

tanicznych poszukiw ań konkretnej drogi wyjścia z problem ów, najczęściej w form ie pytań po spotkaniu czy próśb o radę lub pom oc22. „K orekta” spełniała niekiedy rolę praw dziw ie błyskawicznej interw encji kryzysowej!

W krótkim artykule nie jest możliwe opisanie wielu ważnych aspektów p ro gram u, które znajdują się w p o dręczniku mającym już drugie w ydanie23. Program wyszedł daw no tem u z koszar i stał się w łasnością ogólnospołeczną, cennym narzę

dziem pracy w grupach podw yższonego ryzyka24.

Skuteczność programu

Program „K orekta” nie staw ia sobie zbyt m aksym alistyczych celów i nie jest zaproszeniem do czynienia profilaktycznych cudów, np. nagłych zw rotów i zmiany m ocno zakorzenionych stylów życia. M im o to wydaje się niezwykle spraw nym , jak na tak krótk i czas trw an ia narzędziem , zapew ne dzięki unikalnej, prostej struk turze. Badania ewaluacyjne program u trw ają, co jak w iadom o nie jest łatw e i ta nie. Z publikow anych w yników w arto wskazać ocenę M . Sochockiego25, która już w części w kraczała w sferę oceny w yniku (ewaluacji sum atyw nej). Podobnie obie

cujące są w yniki niepublikow anych badań M arii W ojcieszek czy G rzegorza Pazia, jak rów nież autora program u. W stępne rap o rty są bardzo zachęcające i uzasadniają konieczność starannego zbadania różnych aspektów w pływ u tej procedury w peł

nym schemacie eksperym entalnym . Pierwsze tego typu badania są zaplanow ane na 2011 rok. M ożna zapytać, dlaczego tak późno, ale w yjaśnieniem jest charakter

22 Już na pierwszym eksperymentalnym spotkaniu zgłosiło się dwóch żołnierzy z prośbą o konsultacje.

I odtąd schemat ten wielokrotnie się powtarzał, a trzeba dodać, że jako autor poprowadziłem nie mniej niż około 100 tego rodzaju spotkań. Takie same są doniesienia osób, które przeszkoliłem do programu w ko

lejnych latach.

23 K. Wojcieszek. Wczesna interwencja. Między profilaktyką I i II stopnia, s. 45-46. W: M. Prajsner (red.). Młodzież z grup ryzyka. Perspektywy profilaktyki. Warszawa, Wyd. PARPA 2003.

24 K. Wojcieszek. Standardy programów profilaktycznych dla młodzieży po inicjacji alkoholowej.

W: Alkohol a zachowania problemowe młodzieży. Opinie i badania. Warszawa, Wyd. PARPAMEDIA 2004, s. 67-72.

23 M. Sochocki. Ewaluacja pierwszej edycji projektu „Rewizja - Korekta”, cz. I. „Remedium” 2010, nr 4(206), s. 24-25. oraz Sochocki M. Ewaluacja pierwszej edycji projektu „Rewizja - Korekta", cz. II. „Re

medium” 2010, nr 5 (207), s. 24-25.

(12)

program u, który pow stał przecież dla konkretnej instytucji na jej zam ów ienie (woj

sko) i dopiero po latach stał się narzędziem „cyw ilnym ”.

N atom iast co do ewaluacji form atyw nej, to m ożna już z pew nością stw ier

dzić, że program spełnił p o kładane w nim nadzieje. O kazał się w pełni w ykonalny, intensyw ny, k ró tk i, bardzo dobrze odbierany przez uczestników z grupy ryzyka, ale też przez zwyczajnych uczestników , niem ających problem ów alkoholow ych26.

W jednej stru k tu rz e godzi on bowiem potrzeby obu gru p, co tym bardziej godne jest zauważenia. N a koniec zaprezentuję przykładow e, ale reprezentatyw ne w yniki ewaluacji form atyw nej dla jednej z grup dorosłych m ężczyzn, mających w w iększo

ści problem y alkoholow e, od małych do znacznych, w spólnie pracujących w jednej instytucji.

Skrócona prezentacja wyników oceny typowego spotkania programu „Korekta”

Z aprezentow ane poniżej w yniki nie są badaniem spełniającym wymogi m eto

dologiczne ewaluacji sum atyw nej, a naw et form atyw nej, gdyż odnoszą się do jed

nego spotkania, ale prezentuję je tutaj, gdyż w sposób klarow ny ilustrują om aw iane wcześniej zjawiska. Ponadto z dośw iadczenia realizatorów i tysięcy przejrzanych ankiet stosowanych po każdym ze spotkań w ynika, że podany poniżej obraz jest obrazem typow ym , przeciętnym . O ddaje on dobrze intuicje w ykonaw ców pro gra

mu, choć wym aga w stosow nym czasie dopełnienia w postaci badań prowadzonych wedle rygorystycznej m etodologii ewaluacji.

Spotkanie zaprezentow ane jako przykład m iało miejsce jesienią 2010 roku i było zrealizowane w typow y sposób (zgodny z podręcznikiem program u) dla grupy kil

kudziesięciu (64) młodych mężczyzn (wiek 2 1 -3 0 lat). W yniki testu AUDIT w ska

zywały, że przynajm niej część uczestników (ok. 4 0% ) kw alifikow ała się do grupy podwyższonego ryzyka problem ów alkoholowych. O to kolejne pytania ankiety au- dytoryjnej zastosowanej bezpośrednio po program ie i ich w yniki.

1. O cena ogólna sp o tk an ia

„Wpisz swoją ocenę przeprow adzonego szkolenia w szkolnej skali ocen (od „1”

- najgorsza, do „6” - najlepsza)”. W odpow iedzi na to pytanie respondenci najczę

ściej ( 27 wskazań ) wybierali odpow iedź „6” (aż 4 2 ,2 % ), 26 w ybrało „5 ” (40,6% ), a 5 w skazało ocenę „4” (7,8%) oraz 2 ocenę „5,5” (3,1% ). Jedynie 4 osoby (6,3%

respondentów ) nie udzieliły odpow iedzi. Brak było wyraźnych w skazań na niższe stopnie w skali szkolnej! Z uwagi na to, że program był prow adzony w grupie ry

zyka i w pewnych fragm entach w sposób widoczny musiał pow odow ać i pow o dował napięcie em ocjonalne, takie w yniki są zaskakująco pozytyw ne. M ogą one

26 Program byl systematycznie rekomendowany przez PARPA i MEN na stronach internetowych tych instytucji.

(13)

oznaczać, że w toku program u napięcie zostało zneutralizow ane, a proces z nim zw iązany w dużym stopniu zam knięty.

Średnia ocena spotkania: 5,4 p u n k ta w szkolnej skali ocen.

2. O cena zrozum iałości treści sp o tk an ia

56 respondentów (87,5% ) uznało treści spotkania za w pełni zrozum iałe, 8 zaś (12,5% ) za raczej zrozum iałe. N ik t nie zaznaczył takich opcji jak „tru d n o pow ie

dzieć”, „treści raczej niezrozum iałe” i „treści całkowicie niezrozum iałe”.

Taki w ynik wskazuje na to, że zastosow ana konstrukcja program u i w ybrany stopień szczegółowości poszczególnych elem entów były niezw ykle kom unikatyw ne.

W iele elem entów było realizowanych m etodam i aktyw izującym i, które ułatw iają recepcję treści, a część opierała się na w ykorzystaniu wiedzy i dośw iadczeń alk oh o

lowych respondentów.

3. Przydatność o sobista zajęć

„O ceń w skali szkolnej 1 -6 przydatność osobistą zajęć (przydatność dla C ie

bie)”. Uczestnicy spotkania wysoko ocenili osobistą przydatność zajęć w szkolnej skali ocen. 20 w skazało ocenę „6” (31,3% ), 22 ocenę „5 ” (34,4% ), 10 ocenę „4”

(15,6% ), 9 ocenę „3 ” (14,1%), 2 osoby ocenę „2 ” (3,1% ), jedna osoba nie udzieliła odpow iedzi.

Jak w idać, oceny „osobistej przydatności” były bardziej zróżnicow ane niż ogól

nie pozytyw na ocena całości. To zrozum iałe, gdyż ta k zadane pytanie bardziej precyzyjnie wskazuje na stosunek respondenta do om aw ianych problem ów i może odzw ierciedlać w sposób pełniejszy rozm aite napięcia poznawcze i ambiwalencję tow arzyszącą uczestnictw u. W jakiś sposób też pytanie to może być rozum iane jako obrazujące skalę osobistych problem ów alkoholow ych respondenta. Stąd ostroż

niejsze oceny i pojaw ienie się oznak odrzu can ia kom unikatów program u. Z a takie m ożna uw ażać oceny 12 osób. Jed n ak jeśli zważymy, że aż 4 0 % uczestników m o

gło mieć problem y alkoholow e (biorąc pod uwagę w yniki testu AUDIT w trakcie program u), to okazuje się, że naw et w tej grupie problem ow o pijących pojawiły się osoby akceptujące kom unikaty profilaktyczne.

4. Przydatność zaw odow a

„O ceń w skali szkolnej 1 -6 przydatność zawodową zajęć”.

To polecenie pojaw iło się w ankiecie, gdyż zajęcia były prow adzone w śro do w isku pracy respondentów . W środow isku tym problem owe picie alkoholu nie jest akceptow ane i form alnie może być przyczyną poważnych trudności włącznie z u tra tą pracy w skrajnych przypadkach. Dlatego też to pytanie m iało specjalny charak

ter. N ie byłoby dziw ne, gdyby uczestnicy jakoś bojkotow ali zajęcia, identyfikując je ze zwyczajną interw encją k arn ą pracodawcy. A jednak tak się nie stało. 19 z nich w skazało ocenę „6 ” (29,7% ), 32 ocenę „5” (50% ), 9 ocenę „4” (14,1%), po jed

nym oceny „3”, „2 ”, „1”, i brak oceny. Taki w ynik świadczy w ym ow nie o dużej

(14)

Krótka interwencja profilaktyczna w grupie - konstruktywne wykorzystanie dysonansu... 2 6 9

identyfikacji z celami program u ujmowanym i w duchu am erykańskich EAP (O pie

kuńczych Służb Pracowniczych).

5. Poziom przygotow ania i jakość pracy prow adzących

„Oceń w skali szkolnej (1 -6 ) kom petencje i przygotow anie prow adzących”.

Uczestnicy w zdecydowanej większości zaakceptow ali sposób prow adzenia zajęć, gdyż aż 42 osoby były skłonne ocenić go na „6” (85,6% ), 2 osoby na „5,5” (3,1% ), 17 osób na „5” (26,6% ), 2 osoby na „4” (3,1%) i jedna brak wskazania.

Ten w skaźnik jest o tyle interesujący, że w p rzypadku trudnych zadań profilak

tycznych, a takim jest z pew nością praca z grupą podw yższonego ryzyka, wysoka jakość pracy prow adzących m a duże znaczenie, gdyż u tru d n ia zastosowanie niekon- struktyw nych form redukcji napięcia dysonansow ego w postaci odrzucenia źródła niewygodnych treści. Sprawność prowadzących blokuje w jakimś stopniu tendencję do ich zignorow ania.

6. G otow ość do kontynuacji zajęć

„Czy chciałbyś wziąć udział w kolejnych tego rodzaju zajęciach rozszerzających zagadnienie różnych problem ów społecznych?”

To bardzo ciekawe pytanie, gdyż ujaw nia faktyczną otw artość uczestników na pracę we w skazanym obszarze rozwoju osobistego. Aż 54 osoby (84,4% ) p o tw ier

dziły chęć uczestnictw a w kolejnych tego typu spotkaniach. Tylko 3 wskazały, że nie chcą tego, a 7 w strzym ało się. Zatem na 64 uczestników tylko 10 osób nie weszło w trw ałą relację z prowadzącym i i nie chciało kontynuow ać tego rodzaju doświadczenia.

7. W pytan iu o tw arty m „Jakie elem enty zajęć uw ażasz za najbardziej przydat

n e?” odpow iedzi udzieliło 58 osób, a nie udzieliło 6 osób. W skazywano na nastę

pujące elem enty program u:

a) wszystkie elementy, wszystko ogólnie, całość, cała p ro b le m a ty k a -15 w skazań b) test AUDIT - 25 osób

c) dyskusje, rozm ow y - 4 osoby d) dane statystyczne - 3 osoby e) analiza strat, skutki picia - 8 osób

f) obrazow e w ytłum aczenie problem u, poszerzenie wiedzy - 8 osób g) obrazow e w ytłum aczenie problem u, poszerzenie wiedzy - 5 osób h) rys historyczny - 2 osoby

i) brak w ypow iedzi - 6 osób

Ponadto pojedynczo w ym ieniano: jasne przedstaw ienie strat, wiedza o alko ho lu, sposoby radzenia sobie ze stresem , negatyw ny w pływ piwa na potencję, sprow a

dzenie tem atu do samooceny, różnorodność inform acji, ciekawe przykłady, obalanie mitów, dialog, duża w iedza prowadzących, zwiększenie świadom ości strat, wiedza o związkach chemicznych po spożyciu alkoholu, analiza szkodliwości spożyw ania

(15)

alkoholu, przeliczanie stężenia alkoholu we krw i, historie z życia i inne elementy.

Jeden z uczestników napisał w ankiecie: Jedne z najlepszych zajęć profilaktycznych, na jakich byłem i brałem udział, dużo w yniosłem z zajęć i dużo się dowiedziałem 0 problemach alkoholowych, wszystko było ciekawe.

Jak w idać, najcenniejsza dla uczestników była m ożliw ość identyfikacji miejsca, w jakim się znajdują z p u n k tu w idzenia problem ów alkoholow ych, co obrazuje pew ien niepokój w ew nętrzny, być m oże zw iązany z uczestnictw em w środ ow i

sku, które m a jako takie w yraźnie wyższe w skaźniki zachow ań problem owych.

Pytanie: Czy m nie to dotyczy? Czy m nie m oże się T O zdarzyć?” tkw i w respon dentach i gdyby nie było m ożliwości autodiagnozy opartej na teście przesiew o

w ym , to inform acje o stratach alkoholow ych byłyby m oże przeciw produktyw ne profilaktycznie.

8. P ytanie o tw a rte o elem enty negatyw ne w prog ram ie: „Czy jakieś elem enty zajęć były zbędne, do pom inięcia w przyszłości?”

W tym pytaniu m ógł się rów nież odzw ierciedlać o p ó r uczestników. Tymcza

sem n ik t nie w pisał jakichkolw iek konkretnych w skazań w tym pytaniu otw artym . 21 osób w pisało kreskę, 29 słowo „nie”, 3 słowo „brak”, a 7 „raczej nie”.

Ponadto w pisano: wszystko było ciekawe, nie było takich elementów, nie było elem entów zbędnych, próby m oralizatorskie (1), wszystkie elem enty w ym ienione 1 pow iedziane były przydatne, wszystko, co było pow iedziane na zajęciach, było przydatne, nie było zbędnych, wszystko jest istotne, nie zauważyłem.

9. Pytanie o tw a rte o ew entualne uzupełn ien ia: „Czy jest coś, o co trzeba uzu pełnić tego rodzaju zajęcia?”

Słowo „nie” - 23 osoby, opuszczenie - 17 osób, 3 - „raczej nie”. Ponadto w pi

sano: nie trzeba, chyba nie, tak 1, m ożna jeszcze uzupełnić zajęcia o inne uzależnie

nia i znaleźć jakieś filmy, mniej teoretyzow ania, więcej praktycznych w iadom ości, raczej wszystko było pow iedziane, myślę, że nie, statystyki w ypadków drogowych pod w pływ em alkoholu, drugi test dla pokazania różnic i praw dopodobieństw a trafności, zakres w teście pow inien być przesunięty o drobinę w praw o (czyli ła

godniejszy), rysunek buźki z in tern etu , ciężko pow iedzieć, film o tym , jak wygląda alkoholik w społeczeństw ie, następstw a praw ne, odpow iedzialność karna za wy

kroczenia po alkoholu, udział osób walczących z problem em alkoholow ym - alko

holików, rodzaj radzenia sobie z problem em , bo jest to najczęściej jedyna okazja do rozm ow y z ekspertem , praktyczne rozm ow y osób będących alkoholikam i, najważ

niejsze zostało pow iedziane, więcej godzin, więcej czasu.

10. P ytanie zam kn ięte: „Czy tak ie zajęcia pow inny być od czasu do czasu p ro w adzone w Pana in sty tu cji?”

N a tak postaw ione pytanie aż 59 na 64 osoby odpow iedziało tw ierdząco (92,2% ).

(16)

Należy podkreślić, że prezentow ane w yniki ukazują bardzo duży stopień akcep

tacji uczestników dla treści i przebiegu program u. Zważywszy na fakt, że znaczna część z nich m usiała w pewnych fragm entach pracy odczuwać silny dysonans p o znawczy i czuć się nieprzyjem nie, osiągnięty końcow y rezultat jest specjalnie wy

razisty. M ożna założyć, że wstępne hasło „alkoholow y program profilaktyczny”

nie w zbudza w uczestnikach początkowego entuzjazm u, zatem ukazana w w yni

kach akceptacja była w ypracow ana już w trakcie program u. M ożna naw et mówić o pozytyw nym zaskoczeniu program em , jego przebiegiem i treściam i. I chyba sło

wo „pozytyw ne zaskoczenie” jest tu jak najbardziej na miejscu. To znaczny od se

tek konstruktyw nych w ypow iedzi w pytaniach otw arty ch, gdzie uczestnicy naw et włączyli się w projektow anie przyszłych spotkań, w idocznie uznając program za pożyteczny.

Prezentowany w ynik nie jest form alnie reprezentatyw ny, gdyż dotyczy jedne

go spotkania i ograniczonej liczby osób. M im o to zaprezentow anie go C zytelni

kowi jest w artościow e, bo odzw ierciedla dobrze przebieg i recepcję zdecydowanej większości tego rodzaju spotkań w ram ach program u profilaktycznego „K orekta”.

K rótkie badanie jest prow adzone zawsze, po każdym spotkaniu w podobnym śro

dowisku od wielu lat, a zatem m ateriał znany autorow i obejmuje w gruncie rzeczy opinie kilku tysięcy osób i choć dotychczas nie był ujęty w form alnie u p orządk o

wane zestawienie, to jednak realizatorzy w yrobili sobie na podstaw ie takich pytań opinię o recepcji swej pracy. O pinia ta jest pozytyw na. W iększość realizowanych zajęć ocenianych bezpośrednio po spotkaniu za pom ocą takiej i podobnych ankiet przynosi analogiczne do opisanych w yniki, które ukazują bardzo pozytyw ny o d biór treści program u przez uczestników, co wskazywałoby na skuteczne poradzenie sobie przez prowadzących ze stałym tem atem dysonansu poznawczego w edukacyj

nych zajęciach profilaktycznych. Oczywiście zdecydow anie konieczne jest p rzep ro wadzenie pełnego i popraw nego m etodologicznie badania, i w tym świetle m ożna traktow ać powyższe w yniki jedynie jako wskazówkę i zachętę, za prosty pilotaż.

Zbliżył się do tego celu Sochocki w cytow anych już badaniach, ale w tym przypad

ku program m iał nieco zm ienioną stru k tu rę dostosow aną do młodszych odbiorców.

Jak wspomnieliśmy, trw ają aktualnie dobrze zaplanow ane badania klasycznej „K o

rekty” i być może już w tym roku ujrzą św iatło dzienne pierwsze dostępne raporty ewaluacji sum atyw nej program u.

Zastosowanie „Korekty” w systemie polskiej resocjalizacji - rekomendacje

Zaprezentow any program nie zastąpi innych koniecznych działań, w szczególno

ści nie zastąpi terapii w przypadku osób uzależnionych. Nie jest też uniw ersalną re

ceptą na działanie resocjalizacyjne. Jest za to w arunkiem niezbędnym w koniecznym

(17)

systemie działań resocjalizacyjnych, gdyż w sposób efektyw ny przygotow uje g ru n t pod bardziej zasadnicze posunięcia. Specjalne zastosow ania program u mogą d oty

czyć zwłaszcza m łodych łudzi, zarów no w resocjalizacji zam kniętej, jak i otw artej.

W przypadku zastosow ania program u w instytucjach penitencjarnych w arto d o cenić jego rolę nie tylko w pracy z osadzonym i, ale też z kadrą. Jestem zw olenni

kiem całościowej pracy profilaktycznej, k tó ra obejmuje nie tylko wychowanków, ale i wychowawców. Program nadaje się do zastosow ania m asowego w dużej skali.

Jako taki m oże być traktow any jako intensyw na edukacja publiczna i ważny w kład w popraw ę losu wielu osób, które swą wiedzę i um iejętności alkoholowe czerpią w yłącznie z własnych, często niefortunnych eksperym entów. Szczególnie cenne jest to narzędzie tam , gdzie okoliczności narzucają ograniczenia czasowe, a jednocze

śnie dają m ożliwość spraw nego zgrom adzenia uczestników. Stąd przydatność p ro gram u wszędzie tam , gdzie organizacja zapew nia funkcjonow anie grup: w starszych klasach szkół ponadgim nazjalnych, w służbach m undurow ych, w instytucjach reso

cjalizacyjnych. Program daje pew ną niew ielką, ale ko n k retn ą i cenną szansę pozy

tyw nych zm ian jednostek i społeczności. W arto z niej skorzystać.

Streszczenie

O sob y z d iagn ozą n ied o sto so w a n ia sp o łec zn eg o często piją napoje a lk oh olow e w sp o  sób p rob lem ow y (ryzykow ny, szk o d liw y lub u zależn ion y). Z tego p o w o d u istnieje stałe za

p otrzeb ow an ie na sto so w n e p rocedury p rofilak tyczn e w ramach profilak tyk i selektyw nej i dedykow anej. Jedną z takich procedur opracow anych na p otrzeb y w ojska jest program p rofilak tyczn y „K orekta”. M a on charakter od d zia ły w a n ia n azw an ego tu „krótką inter

wencją p rofilak tyczn ą w gru p ie”, a jego struktura p ozw ala na om ijanie ty p ow ych p rze

szkód spotykanych w pracy profilaktycznej w p ostaci efek tó w dysonan su p ozn aw czego i w yn ik ającego z n iego oporu od b iorców od d zia ły w a ń . S pecyficzna konstrukcja program u spraw ia, że jego u czestn icy mają ogran iczon ą m o żliw o ść stosow an ia n iek onstruk tyw n ych strategii rozład ow yw an ia n apięcia (w yn ik ającego z d ysonan su p ozn aw czego) w y w o ła n e g o konfrontacją m ięd zy ich stylem życia a w ied zą o potencjaln ych stratach alk oh olow ych . Z b liża ich to do zm iany stylu życia (faza kontem placji w g m odelu Prochaski) w w yn ik u stosow an ia k onstru ktyw nych strategii rozład ow an ia n apięcia w y w o ła n e g o d ysonan sem p ozn aw czym . D zięk i takim rozw iązan iom program jest w w y so k im stopn iu ak ceptow any przez u czestn ik ów , co ukazują w y n ik i ew aluacji form atyw nej i co jest sw oistym paradok

sem p rofilak tyczn ym . R ekom enduje się system atyczne sto so w a n ie tego narzędzia w sy ste

m ie resocjalizacji.

(18)

Abstract

Short preventive intervention in a group

- a constructive use of cognitive dissonance in prevention for an increased risk group, using the example

of the "Korekta” [Correction] program

People socially m aladjusted often drink a lcoh ol-con tain in g drinks in a problem atic m anner (risky, harm ful or ad dictive). Thus there is con tin u ou s need for appropriate selec

tive and dedicated prevention. O n e o f such p rocedures, d eveloped for the m ilitary, is the

„Korekta” program . It is a therapeutic treatm ent here referred to as a „short preventive intervention w ith in a grou p ”, and its structure enables to circum vent the typical obstacles en countered during preventive w ork, such as th e effects o f cogn itive d isson ance and the resulting resistance from the on es being treated. T he sp ecific structure o f the program is the reason w hy the participants have got a lim ited p ossib ility to u se unconstructive strategies aim ing at releasing the ten sion (resulting from the cogn itive disson ance) caused by the c o n  frontation b etw een their lifestyle and their know ledge o f p otential losses caused by drinking alcohol. It brings them closer to ch an ging their lifestyle (contem plation phase according to Prochaski m odel) as a result o f using con stru ctive strategies o f releasing the tension caused by the cogn itive d isson an ce. T h ank s to such solu tions the program is highly accepted by the participants, w hat is show n in form ative evaluation scores and w hat is a sort o f a paradox o f prevention. It is recom m ended to apply this to o l system atically in the resocialization system .

Bibliografia

Alkohol a zachowania problemowe młodzieży. Opinie i badania. Warszawa, Wyd. PARPAMEDIA 2004.

Anderson P., Baumberg B. Alkohol w Europie. R aport z perspektyw y zdrowia publicznego. Warszawa 2007, s. 332.

Aronson E., Wilson T.D., A kert R.M. Psychologia społeczna. Serce i umysł, tł. Zespół. Poznań 1997, s. 736.

Babor T.F., Fuente J.R., Saunders J., G rant M. Test Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z Piciem Alkoholu AUDIT, tł. M ira Prajsner. Warszawa, Wyd. WHO/PARPA 1998, s. 36.

Grzelak S. Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży. Aktualny stan badań na świecie i w Polsce. Wyd. I rozsz. Kraków 2006, s. 311.

Fear N.T., Iversen A., M eltzer H ., Workman L., H ull L., Greenberg N ., Barker C., Browne T., Earn- shaw E., H orn O., Jones M ., M urphy D., Rona R., H otopf M ., Wessely S. Patterns o f drinking in the UK Armed Forces. Addiction 2007, vol. 102, 1749-1759.

Fijałkowska S., Tomaszewska I. Problemy alkoholowe w profesjonalnej armii. „Świat Problemów”

2010, n r 6 (209), s. 34-37.

Krońska I. Sokrates. Warszawa, Wyd. WP 1985, s. 266.

M argasiński A., Zajęcka B., (red.). Psychopatologia i psychoprofilaktyka. Kraków 2000, s. 592.

M cW hirter J.J., M cW hirter B.T., M cW hirter A.M., M cW hirter E.H. Zagrożona młodzież, tł. Helena Grzegołowska-Kłarkowska, A. Basaj. Warszawa, Wyd. PARPA 2001, s. 527.

M ellibruda J., Sobolewska-Mellibruda Z. Integracyjna psychoterapia uzależnień. Teoria i praktyka.

Warszawa, Wyd. IPZ 2006, s. 419.

M iller W.R. 'Wzmacnianie motywacji do zmiany w terapii nadużywani substancji, tł. Krzysztof M azu

rek. Warszawa, Wyd. PARPAMEDIA 2009, s. 232.

(19)

Ostaszewski K. Zmiany w używaniu przez m łodzież substancji psychoaktywnych. Badania m okotow  skie. „Alkoholizm i N arkom ania” 1998, n r 30 (1), s. 41-56.

Ostaszewski K. Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa, Wyd. Scholar 2003, s. 299.

PrajsnerM . (red.). Młodzież z grup ryzyka. „Perspektywy profilaktyki”, Warszawa, Wyd. PARPA2003.

Pytka L. Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne.

Warszawa, Wyd. APS 2005, s. 432.

Raport o stanie zdrow ia na świecie 2002. Analiza zagrożeń, promocja zdrowia, tł. A. Basaj, W arsza

wa, Wyd. PARPA 2003, s. 293.

Sochocki M. Ewaluacja pierwszej edycji projektu „Rewizja - Korekta”, cz. I. „Remedium” 2010, n r 4(206), s. 24-25.

Sochocki M. Ewaluacja pierwszej edycji projektu „Rewizja - Korekta”, cz. II. „Remedium” 2010, nr 5(207), s. 24-25.

Tatarsky A. Redukcja szkód w psychoterapii. Now e podejście w leczeniu uzależnień od narkotyków i alkoholu, tl. P. Nowocień. Warszawa, Wyd. KBdsPN 2007, s. 286.

Wojcieszek K. Noe, cz. I i II, Warszawa 1997, s. 136.

Wojcieszek K. Wokół „Korekty”. „Rem edium” 2002, n r 2 (103) s. 22-23.

Wojcieszek K. Korekta - program profilaktyczny w dziedzinie problemów alkoholowych, przeznaczony do pracy z m łodym i dorosłymi, w tym z żołnierzami zasadniczej służby wojskowej. Wyd. II. W ar

szawa, Wyd. M /M 2004, s. 33.