Asymetria informacji a sprawozdanie finansowe

(1)

* Edyta Mioduchowska-Jaroszewicz – dr, Uniwersytet Szczeciñski, Wydziaï Nauk Ekonomicznych ibZarzÈdzania, Katedra Analizy i Strategii PrzedsiÚbiorstw, Instytut Ekonomii.

Adres do korespondencji: Uniwersytet Szczeciñski, ul. A. Mickiewicza 64, 71-650 Szczecin; e-mail:

edyta.mioduchowska-jaroszewicz@usz.edu.pl.

Asymetria informacji a sprawozdanie finansowe

Edyta Mioduchowska-Jaroszewicz

^*

Celem artykuïu jest wskazanie aspektów zwiÈzanych z asymetriÈ informacji podstawowego ěródïa informacji w ocenie sytuacji finansowej przedsiÚbiorstw – sprawozdania finansowego.

RealizujÈc cel artykuïu, przedstawiono teorie ekonomii zwiÈzane z asymetriÈ informacji:

sygnaïów, kolejnoĂci wyboru ěródeï (hierarchii) finansowania, agencji oraz market timing.

Scharakteryzowano zrealizowane badania nad jakoĂciÈ sprawozdañ finansowych przed- stawione w literaturze. W celu potwierdzenia istniejÈcego problemu z asymetriÈ informacji pïynÈcÈ ze sprawozdañ finansowych przedstawiono fakty z ĝycia gospodarczego i sygnaïy fikcyjnej sprawozdawczoĂci finansowej. RozwiÈzanie problemu zwiÈzanego z asymetriÈ infor- macji tkwi w kreowaniu sprawozdañ finansowych. Po pierwsze zasady, które istniejÈ obecnie, pozwalajÈ na zbyt swobodne podejĂcie do zestawienia operacji finansowych, które dajÈ nierealny obraz sytuacji finansowej firm. Powinny byÊ wprowadzone specjalne normy, który zniwelujÈ dowolnoĂÊ istniejÈcÈ w regulacjach MiÚdzynarodowych Standardów Finansowych.

ByÊ moĝe powinniĂmy dÈĝyÊ do regulacji FASB (US GAAP), które charakteryzujÈ siÚ bardzo szczegóïowym okreĂlaniem sposobu zastosowania poszczególnych narzÚdzi do sporzÈdzania sprawozdañ finansowych. Po drugie wszyscy oceniajÈcy powinni uwzglÚdniaÊ tzw. skuteczny model analizy sprawozdania finansowego. W artykule wykorzystano metody: dedukcji, analizy literatury i zdarzeñ z ĝycia gospodarczego.

Sïowa kluczowe: sprawozdanie finansowe, sytuacja finansowa przedsiÚbiorstwa, asymetria informacji, teorie ekonomii.

Nadesïany: 06.11.17 | Zaakceptowany do druku: 11.02.18

Information Asymmetry and Financial Statement

The aim of the article is to indicate aspects related to information asymmetry, the basic source of information in assessing the financial standing of enterprises, financial statements. In pursuing the goal of the article, the theories of economics related to information asymmetry were presented: signals, the order (hierarchy) of sources of financing, agency and market timing. The research on the quality of financial statements presented in the literature was characterized. In order to confirm the existing problem with asymmetry of information from financial statements, facts from economic life and signals of fictitious financial reporting were presented. The solution to the problem of information asymmetry lies in the creation of financial statements. First of all, the rules that currently exist allow too loose an approach to the statement of financial operations that give an unrealistic picture of the financial situation of companies. Special norms should be introduced which will eliminate the freedom existing in the regulations of the International Financial Standards. Perhaps we should strive towards FASB (US GAAP) regulations, which very specifically determine how to use particular tools

Studia i Materiaïy, 1/2018 (27), cz. 2: 45– 53 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2018.27.4

(2)

1. Wprowadzenie

Celem artykuïu jest wskazanie aspek- tów zwiÈzanych z asymetriÈ informacji podstawowego ěródïa informacji w ocenie sytuacji finansowej przedsiÚbiorstw – sprawozdania finansowego. Ten rodzaj informacja jest waĝnym elementem zarzÈ- dzania przedsiÚbiorstwem. Znieksztaïcanie sprawozdañ finansowych jest powodowane wieloma czynnikami zwiÈzanymi z korzy- Ăciami zb pïynÈcymi z tak przedstawionych informacji. Nieprawidïowe informacje sÈ wynikiem nietycznych zachowañ bÈdě innych korzyĂci, które wynikajÈ z intere- sów grup pomiotów z bliĝszego i dalszego otoczenia przedsiÚbiorstwa. RealizujÈc cel artykuïu, przedstawiono teorie ekonomii zwiÈzane zbasymetriÈ informacji: sygnaïów, kolejnoĂci wyboru ěródeï (hierarchii) finan- sowania, agencji oraz market timing. Scha- rakteryzowano zrealizowane badania nad jakoĂciÈ sprawozdañ finansowych przedsta- wione w literaturze. W celu potwierdzenia istniejÈcego problemu z asymetriÈ informacji pïynÈcÈ ze sprawozdañ finansowych przedstawiono fakty z ĝycia gospodarczego i sygnaïy fikcyjnej sprawozdawczoĂci finansowej. Rozwaĝania zwiÈzane z tematem koñczÈ wnioski. W artykule wykorzystano metody: dedukcji, przeglÈd literatury i zda- rzeñ z ĝycia gospodarczego.

2. Teorie ekonomii i badania nad jakoĂciÈ sprawozdañ finansowych Sprawozdania finansowe sÈ podstawowym ěródïem informacji w ocenie sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych.

Manipulacja podstawowym ěródïem informacji powoduje nieprawidïowÈ ocenÚ sytuacji finansowej przedsiÚbiorstw. Na tej podstawie moĝna stwierdziÊ, ĝe mamy do czynienia ze zjawiskiem asymetrii informacji, czyli sytuacjÈ, kiedy przekazujÈcy

informacje dysponujÈ wiedzÈ, która nie jest dostÚpna dla pozostaïych interesariuszy.

W ekonomii sytuacjÚ takÈ odnosi siÚ do odmiennego zakresu wiedzy stron objakiejĂ transakcji. StronÚ, która posiada wszystkie dostÚpne informacje (peïnÈ wiedzÚ), jest lepiej poinformowana okreĂla siÚ jako agenta. Strona nieposiadajÈca peïni informacji to mocodawca. Podstawy analizy zjawiska asymetrii informacji stworzyli Akerlof, Spence i Stiglitz, którym wb2001br.

za te dokonania przyznano NagrodÚ Nobla w dziedzinie ekonomii. Wspomniani naukowcy stworzyli fundamenty ogólnej teorii rynków cechujÈcych siÚ asymetriÈ informacji (Kubiak, 2011, s. 47). Stiglitz wykazaï, ĝe asymetria informacji to zïa jakoĂÊ informacji, przez co koniecznoĂÊ ponoszenia kosztów pozyskania informacji.

To powoduje, ĝe twierdzenie ekonomii kla- sycznej, gïoszÈce, ĝe konkurencyjnoĂÊ ryn- ków jest wystarczajÈcym warunkiem efek- tywnej alokacji zasobów i maksymalizacji dobrobytu, nie odpowiada rzeczywistoĂci.

Dzieje siÚ tak dlatego, ĝe oparto je nie- prawidïowym zaïoĝeniu, iĝ uczestnicy rynku posiadajÈ peïnÈ informacjÚ i nie ponoszÈ kosztów pozyskiwania informacji (Stiglitz, 2004). RzeczywistoĂÊ gospodarcza codzien- nie potwierdza ten fakt.

Asymetria informacji jest podstawÈ wyjaĂniania uksztaïtowania struktury kapi- taïu dwóch teorii: sygnaïów i kolejnoĂci wyboru ěródeï (hierarchii). Poza tym jest bardzo istotnym elementem uwzglÚdnia- nym w teorii agencji, w teorii market timing oraz jednÈ z podstaw wyjaĂnienia znacze- nia elastycznoĂci finansowej jako determi- nanty struktury kapitaïu. Teoria sygnaïów zakïada, ĝe kierownictwo przedsiÚbiorstwa lub osoby zbnim zwiÈzane posiadajÈ, w prze- ciwieñstwie do inwestorów zewnÚtrznych, peïnÈ informacjÚ dotyczÈcÈ charaktery- styki przyszïych strumieni dochodów firmy.

Im wiÚksza jest asymetria informacji, tym for preparing financial statements. Secondly, all evaluators should take into account the so-called effective report analysis model. The article uses the methods of: deduction, analysis of literature and case study.

Keywords: financial statement, financial condition of the company, information asymme- try, theories of economics.

Submitted: 06.11.17 | Accepted: 11.02.18

JEL: G10

(3)

wiÚksze sÈ odchylenia oczekiwañ inwesto- rów zewnÚtrznych i tym wiÚksza negatywna reakcja cen rynkowych papierów wartoĂcio- wych na ogïoszenie nowej emisji walorów.

W interesie akcjonariuszy jest zatem uni- kanie lub ograniczanie skutków takiej asymetrii informacji. Wedïug teorii sygnaïów kierownictwo moĝe w sposób zamierzony wybieraÊ sposoby finansowania przedsiÚ- biorstwa, by przekazaÊ sygnaïy do otoczenia dotyczÈce przyszïych wyników dziaïania firmy. W tej teorii struktura kapitaïu jest zatem postrzegana jako noĂnik przekazy- wania informacji o jakoĂci przedsiÚbiorstwa (Leland i Pyle, 1977).

Teoria hierarchii ěródeï finansowania bardziej kompleksowo przedstawia zagad- nienia struktury kapitaïu i tïumaczy jej uksztaïtowanie dÈĝeniem do zmniejszenia negatywnych skutków asymetrii informacji.

Za jej twórcÚ uznaje siÚ Myersa. Asyme- tria informacji wiÈĝe siÚ z istnieniem dwóch grup interesu charakteryzujÈcych siÚ róĝ- nym poziomem dostÚpu do informacji oraz rozbieĝnymi celami. W odniesieniu do teorii hierarchii istotne znaczenie ma przede wszystkim asymetria informacji miÚdzy wïa- Ăcicielami a wierzycielami oraz „starymi”

ib „nowymi” inwestorami. By minimalizo- waÊ negatywne skutki wystÚpowania asymetrii informacyjnej, naleĝy wybieraÊ ěró- dïa finansowania wedïug nastÚpujÈcej listy preferencji: zysk zatrzymany, dïug, papiery hybrydowe, emisja akcji. Takie zachowanie ma pozwoliÊ uniknÈÊ lub zmniejszyÊ skutki asymetrii informacji (Kubiak, 2011, s. 49).

Teoria agencji zajmuje siÚ kontraktami, w których wystÚpuje strona zlecajÈca dzia- ïanie we wïasnym interesie (pryncypaï) oraz strona wykonujÈca kontrakt (agent).

Poniewaĝ kaĝda ze stron posiada rozbieĝne, a czÚsto nawet sprzeczne cele, dochodzi do konfliktu interesu. Istotne dla relacji miÚ- dzy nimi jest wystÚpowanie asymetrii informacji – agent ma peïny dostÚp do informacji i moĝe manipulowaÊ informacjÈ we wïasnym interesie. Pryncypaï, by ograniczyÊ negatywne skutki takiego dziaïania agenta, musi monitorowaÊ jego dziaïania, ponoszÈc okreĂlone koszty. RozwiÈzanie konfliktu miÚdzy pryncypaïem a agentem jest wiÚc trudniejsze, a zarazem bardziej kosztowne w przypadku róĝnego zakresu dostÚpu do informacji, przy czym wiÚkszym zasobem informacji dysponuje agent.

Wszystkie teorie zwiÈzane z asymetriÈ informacji znalazïy potwierdzenie w zda-

rzeniach zwiÈzanych z manipulacjÈ danymi finansowymi przedstawianymi w formie sprawozdañ finansowych. Manipulacja podstawowym ěródïem informacji ma zawsze okreĂlony cel, który wynika z rozbieĝnoĂci celów interesariuszy podmiotu przedsta- wiajÈcego takie dane.

PrzeglÈd literatury dotyczÈcej jakoĂci sprawozdañ finansowych wskazuje na sze- roki zakres zainteresowania rzetelnoĂciÈ ibwiernoĂciÈ obrazu, który powinien zostaÊ przedstawiony w sprawozdaniu finansowym.

Wskazuje siÚ, ĝe inwestorzy na rynku amery- kañskim swoje decyzje uzaleĝniajÈ od ksztaï- towania siÚ wyników finansowych. DÈĝenie do wzrostu wartoĂci przedsiÚbiorstwa na rynku powoduje, ĝe menedĝerowie wpïywajÈ na wielkoĂÊ wyników finansowych (Dechow, Sloan i Sweeney, 1996). W wiÚkszym stopniu poprawiajÈ wyniki finansowe ci menedĝero- wie, którzy maja ograniczonÈ dostÚpnoĂÊ do finansowania zewnÚtrznego. Taka sytuacja powoduje asymetriÚ informacji pomiÚdzy spóïkÈ akcyjnÈ a akcjonariuszami zewnÚtrz- nymi (McNichols i Stubben, 2008).

PotwierdzajÈ to teĝ badania przeprowa- dzone wĂród indonezyjskich firm, dotyczÈce wpïywu jakoĂci sprawozdawczoĂci finansowej na finansowanie i inwestycje w 15 indonezyjskich firmach o duĝej kapitalizacji rynkowej opartej na standardzie Poor’s Rating Services. Wyniki tych badañ sugerujÈ, ĝe jakoĂÊ sprawozdawczoĂci finansowej ma negatywny wpïyw na finansowanie i ma pozytywny wpïyw na inwestycje wĂród firm, które majÈ wiÚksze prawdopodobieñstwo inwestowania (Windy i Rilya, 2015, s. 81).

Podobnie twierdzÈ Biddle, Gilles i Rodrigo (2009) i Chen, Hope i Wang (2011), co wykazali w swoich badaniach. Linck, Net- ter i Shu (2013) wykazali, ĝe menedĝerowie przedsiÚbiorstw posiadajÈcy ograniczony dostÚp do finansowania zewnÚtrznego Ăwia- domie ksztaïtujÈ wyniki swoich firm.

3. Fakty z ĝycia gospodarczego Fakty z ĝycia gospodarczego, takie jak:

przypadki rachunkowoĂci defraudacyjnej (niesïusznie okreĂlanej jako kreatywna), niezgodna z rzeczywistoĂciÈ ocena przez agencje ratingowe przedsiÚbiorstw i papie- rów wartoĂciowych, wynaturzenia w wyna- gradzaniu menedĝerów oraz przypadki reĝyserowanych bankructw, potwierdzajÈ zarzuty zawodnoĂci i zwodniczoĂci rachun- kowoĂci.

(4)

Na przeïomie tysiÈcleci doszïo do bankructwa dwóch firm – Enronu i World- Comu. Oszustwa ksiÚgowe spóïki Enron byïo niestety kolejnym przypadkiem dïugiej listy faïszowania sprawozdañ finansowych.

CzÚstotliwoĂÊ ich wystÚpowania wzrastaïa w latach 90. XX wieku, a na przeïomie tysiÈcleci staïo siÚ to nagminne. Niedïugo potem upadï WorldCom, stajÈc siÚ najwiÚk- szym bankrutem w historii Stanów Zjed- noczonych. Bankructwa te zwróciïy uwagÚ

spoïeczeñstwa na liczne zagroĝenia pïynÈce z fikcyjnej sprawozdawczoĂci finansowej oraz niedoskonaïoĂci jej obecnego systemu.

Polska rzeczywistoĂÊ gospodarcza wskazuje na to, ĝe mamy w naszej krót- kiej historii gospodarki rynkowej nastÚp- ców WordComu czy Enronu. W tabeli 1 przedstawiono kilka przykïadów z polskiej rzeczywistoĂci gospodarczej zwiÈzanych z przedstawianiem kreatywnych danych finansowych.

Tabela 1. Przykïady z polskiej rzeczywistoĂci gospodarczej dotyczÈce kreatywnych danych finansowych

Nazwa firmy, rok Zdarzenia powodujÈce kreowanie danych finansowych Elektrim, 1997

(TrÚbski, 2002, s. 36–39)

– w 1997 r. zwiÚkszono zysk netto w wyniku dokonania równoczesnej operacji sprzedaĝy i odkupu akcji Bydgoskiej Fabryki Kabli

– w 1999 r. sprzedano udziaïy 49% francuskiej grupie, zyskujÈc 2,9 mld zï, bo to zdarzenie zaksiÚgowano jako odstÈpienie udziaïów

– wyïÈczono straty osiÈgniÚte przez spóïkÚ zaleĝnÈ IDM Warsaw ze sprawozdania skonsolidowanego

Stocznia

Szczeciñska Porta Holding, 2001 (Grzegorczyk, 2002)

– przez kolejnych piÚÊ lat publikowane sprawozdania finansowe wykazywaïy zysk (m.in. w 2000 r. – 8,59 mln zï)

– w 2002 r. ogïoszono upadïoĂÊ przy zadïuĝeniu w wysokoĂci 2 mld zïotych – w ocenie agencji konsultingowej Ernst & Young za lata 1998–2002

nie stwierdzono zagroĝeñ dla istnienia firmy BIG Bank

Gdañski, 2002 (Grzegorczyk, 2002)

– w 2002 r. wykazano 44,7 mln zï zysku w wyniku czego zarzÈd zainkasowaï ponad 32 mln zï wynagrodzeñ

– prawidïowo rozliczone koszty spowodowaïyby straty na poziomie 820 mln zï

Bank Millenium, 2001–2003 (Grzegorczyk, 2002)

– postanowiono nie ujmowaÊ kosztów emisji akcji w rachunku zysków i strat, co znalazïoby odzwierciedlenie w zyskach banku

– koszty emisji zwiÚkszyïy kapitaï zapasowy, aby nie pomniejszaÊ wyniku finansowego

KGHM, 2001, (Grzegorczyk, 2002)

– zaksiÚgowano posiadany pakiet akcji spóïki Telefonia Lokalna Dialog po cenie nabycia wynoszÈcej 875,7 mln zï, podczas gdy wartoĂÊ rynkowa akcji byïa o ponad 600 mln zï niĝsza

BRE, 2002 (Grzegorczyk, 2002)

– zaksiÚgowano zagroĝone kredyty od jednostki dominujÈcej Commerzbank o wartoĂci 1,5 mld zï, na które utworzono rezerwy na 0,5 mld zï,

w ten sposób powstaïy zobowiÈzania warunkowe na kwotÚ 1,5 mld zï – kredyty byï ksiÚgowane dopóki caïkowicie nie odpisano ich w straty PZU, 2008–2009 – w wyniku zmniejszenia kapitaïu wïasnego (wypïata dywidendy z kapitaïu

zapasowego) poprawiono rentownoĂÊ kapitaïu wïasnego, jednoczeĂnie techniczny rachunek zysków i strat przedstawiaï ujemny wynik techniczny SKOK, 2012

(Karnaszewski i Zieliñski, 2014)

– stosowano kreatywne metody rozwiÈzywania problemu zïych kredytów przez niedokonywanie odpisów na niespïacane kredyty

(a SKOK-i nie musiaïy ich robiÊ, bo nie podlegaïy pod nadzór finansowy) – w 2012 r. sprzedaïy ich pakiet o wartoĂci 1,2 mld zï funduszom

(m.in. luksemburskiej spóïce zaleĝnej ASK Invest), w zamian objÚïy skrypty dïuĝne zaksiÚgowane w tej samej wysokoĂci

½ródïo: opracowanie wïasne.

(5)

Tabela 1 przedstawiajÈca przykïady kre- owania obrazu informacji finansowej z polskiej rzeczywistoĂci gospodarczej wykazuje, ĝe problem „krzywego” przedstawiania rzeczywistoĂÊ gospodarczej jest nie tylko problemem miÚdzynarodowym. Przykïady zestawione w tabeli 1 dotyczÈce polskiej gospodarki rynkowej sÈ oczywiĂcie listÈ nie- peïnÈ – przykïadów jest wiÚcej i to nie tylko z lat wczeĂniejszych, ale równieĝ z czasów obecnych.

NieprawidïowoĂci w przekazywanych informacjach i brak kultury myĂlenia stra- tegicznego jest zauwaĝana przez naukow- ców i praktyków gospodarczych. John

C.b Bogle – zaïoĝyciel funduszu inwesty- cyjnego The Vanguard Group – zaliczany przez „Fortune Magazine” do najbardziej wpïywowych osób w Ăwiecie biznesu, odnoszÈc siÚ do kryzysu globalnego ibkie- rownictw korporacji, parafrazuje senten- cjÚ W. Churchilla, gorzko konstatujÈc, ĝe nigdy „tak wiele nie byïo pïacone za tak maïo” (Bogel, 2008, s. 38), wskazu- jÈc zarazem na wynaturzenia w rachunku ekonomicznym, rachunku kosztów i zarzÈ- dzaniu korporacjami. Formuïuje on swego rodzaju ostrzegawczy dekalog wynaturzeñ (MÈczyñska, 2009, s.b3), który zaprezento- wano w tabelib2.

Tabela 2. NieprawidïowoĂci i wynaturzenia w podejĂciu do pieniÈdza, biznesu i ĝycia

Wynaturzenie Rodzaj wynaturzenia

PieniÈdze – za duĝo kosztów – za maïo wartoĂci (too much cost, not enough value) – za duĝo spekulacji – za maïo inwestowania (too much speculation,

not enough investment)

– za duĝo zïoĝonoĂci – za maïo prostoty (too much complexity, not enough simplicity)

Biznes – za duĝo wyrachowania – za maïo zaufania (too much counting, not enough trust)

– za duĝo komercji – za maïo profesjonalizmu (too much business conduct, not enough professional conduct)

– za duĝo kupczenia – za maïo obsïugi (too much salesmanship, not enough stewardship)

– za duĝo menedĝeryzmu – za maïo przywództwa (too much management, not enough leadership)

¿ycie – za duĝo koncetracji na rzeczach – za maïo odpowiedzialnoĂci (too much focus on things, not enough focus commitment)

– za duĝo wartoĂci XXI wieku – za maïo wartoĂci z XVIII wieku (too much emphasis on 21st century values, not enough emphasis on 18th century values)

– za duĝo „sukcesu” – za maïo charakteru (too much „succes”, not enough character)

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Bogel (2008), s. 38.

Dekalog stworzony przez J.C. Bogela zostaï rozszerzony przez E. MÈczyñskÈ (2009, s. 3) o nastÚpujÈce nieprawidïowoĂci:

– za duĝo powierzchownoĂci – za maïo wnikliwoĂci,

– za duĝo poĂpiechu – za maïo refleksji, – za duĝo destrukcji – za maïo tradycji, – za maïo empatii – za duĝo arogancji.

Wedïug E. MÈczyñskiej (2009, s. 3) wskazane przez niÈ i przez J.C. Bogela nieprawidïowoĂci i niedostatki strategicz- nego myĂlenia w dziaïalnoĂci gospodarczej

i pomiarze efektów nie obciÈĝajÈ bezpo- Ărednio rachunkowoĂci. RachunkowoĂÊ wedïug definicji jest narzÚdziem majÈcym przede wszystkim odzwierciedlaÊ zdarzenia gospodarcze, co stanowi z kolei podstawÚ kalkulacji kosztów i sporzÈdzania spra- wozdañ obrazujÈcych dokonania i kondy- cjÚ finansowÈ przedsiÚbiorstwa. W wyniku czego powstaje obraz skutków minionych zdarzeñ gospodarczych, których syntezÈ sÈ sprawozdania finansowe. Ta cecha spra- wozdawczoĂci jest dominujÈca i to mimo

(6)

wprowadzenia ukierunkowania na przy- szïoĂÊ. RachunkowoĂÊ peïni zatem rolÚ swego rodzaju zwierciadïa, w którym odbija siÚ obraz przedsiÚbiorstwa i jego kondycji

(MÈczyñska, 2009, s. 9). Niestety, okazuje siÚ, ĝe jest to doĂÊ czÚsto „krzywe zwiercia- dïo”, o czym informujÈ przykïady z ĝycia gospodarczego (tabele 1 i 3).

Tabela 3. Najwaĝniejsze sygnaïy wskazujÈce na moĝliwoĂÊ fikcyjnych zapisów w sprawozdaniach finansowych

Sygnaïy Sztuczki

Podejrzane kariery czïonków najwyĝszego kierownictwa

Dowolna metoda zawyĝania zysku lub przepïywów gotówki operacyjnej lub zaniĝania dïugów

NaleĝnoĂci, które rosnÈ szybciej

niĝ % przychodów Prawdopodobne zawyĝenie przychodów przez

przyĂpieszenie ich rozpoznawania lub fikcyjnÈ sprzedaĝ albo nieodpowiedniÈ ich wycenÚ NienadÈĝanie przepïywów gotówki

z dziaïalnoĂci operacyjnej za zyskiem operacyjnym

Zawyĝanie przychodów lub zaniĝanie kosztów

Niezwykïe sekurytyzacje lub factoring

naleĝnoĂci Sekurytyzacja – problemy z przepïywami

gotówki (niedobór gotówki, ukrywanie rosnÈcych naleĝnoĂci)

Zapasy, które rosnÈ szybciej niĝ procent kosztu

wïasnego towarów sprzedanych Zawyĝenie wartoĂci zapasów lub zaniĝenie kosztów

Znaczne fluktuacje zysku brutto

jako % sprzedaĝy Zawyĝenie stanu zapasu na koniec okresu

lub zawyĝenie przychodów; zaniĝenie zakupu lub kosztów wytworzonych produktów Tworzenie olbrzymich rezerw przez

jednorazowe odpisy

Moĝliwe zawyĝenie rezerw, aby w przyszïoĂci pokazaÊ wyĝszy zysk w momencie ich rozwiÈzania

Wielkie kwoty rozpoznane jako goodwill

w chwili przejÚcia Zawyĝenie goodwill w chwili przejÚcia w celu zawyĝenia rezerw w tytuïu przejÚcia, aby rozwiÈzywaÊ je w przyszïoĂci i powiÚkszaÊ zyski

Znaczny spadek wskaěnika produktywnoĂci

majÈtku Moĝe wskazywaÊ na nieodpowiedniÈ

kapitalizacjÚ kosztów, np. klasyfikowanie kosztów jako inwestycji w rzeczowe aktywa trwaïe

Wzrost rozliczeñ miÚdzyokresowych w sumie

bilansowej lub w wartoĂci sprzedaĝy Zaniĝanie kosztów przez ich odraczanie Duĝe przyrosty wartoĂci inwestycji

w podmiotach powiÈzanych nieobjÚtych konsolidacjÈ sprawozdañ finansowych

Zawyĝanie zysków oraz przepïywów gotówki z dziaïalnoĂci operacyjnej

Spóïka systematycznie realizuje prognozy

sprzedaĝy lub zysków w kaĝdym kwartale Prawdopodobnie zawyĝanie zysków przez którÈkolwiek metodÚ zawyĝania przychodów lub zaniĝania kosztów

½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Jackson (2008), s. 145.

(7)

4. Sygnaïy fikcyjnej

sprawozdawczoĂci finansowej Sposobem na asymetriÚ informacji pïy- nÈcÈ z rachunkowoĂci jest rozpoznanie sygnaïów fikcyjnej sprawozdawczoĂci finansowej.

ReasumujÈc, najwaĝniejsze sygnaïy wskazujÈce na moĝliwoĂÊ fikcyjnych zapi- sów w sprawozdaniach finansowych przedstawiono najczÚstsze sposoby wykorzy- stania polityki bilansowej, aby „skrzywiÊ”

obraz sytuacji finansowej:

– zawyĝanie wartoĂci firmy, – stosowanie wÈskiej kapitalizacji, – kapitalizowanie wydatków i majÈtku, – ukrywanie dïugów.

Bardziej rozbudowany podziaï naduĝyÊ finansowych zostaï opracowany przez Sto- warzyszenie Ekspertów ds. Przeciwdzia- ïania Oszustwom, Naduĝyciom Gospo- darczym i Korupcji ACFE (Association of Certified Fraud Examiners) w opubli- kowanym raporcie (ACFE, 2016), oprócz zawïaszczenia majÈtku oraz oszukañczej sprawozdawczoĂci finansowej, wyróĝniono dodatkowÈ korupcjÚ, czyli czyn polegajÈ- cych na proponowaniu lub przyjmowaniu jakikolwiek korzyĂci w zamian za dziaïa- nie lub zaniechanie okreĂlonego dziaïania.

Stowarzyszenie ACFE od 1996 r. okre- sowo co dwa lata publikuje raporty, któ- rych celem jest zbadane naduĝyÊ finansowych. Raport z roku 2016 zawiera analizÚ 2410 przypadków naduĝyÊ, które zostaïy zbadane wbokresie od stycznia 2014 r. do paědziernika 2015b r. Analizowane przypadki oszustw miaïy miejsce w 114 kra- jach na caïym Ăwiecie. Raport wskazuje, ĝe typowa jednostka traci 5% przychodów rocznie, straty w ujÚciu globalnym wyno- szÈ 6,3 mld dolarów, przy medianie strat 2,7b mld dolarów. Wycenione straty obej- mujÈ koszty bezpoĂrednie, nie obejmujÈc kosztów poĂrednich, zwiÈzanych na przy- kïad z utratÈ wizerunku.

Raport przeprowadzony przez ACFE wskazuje równieĝ na nastÚpujÈce kwestie (Hoïownia, 2017, s. 21):

– im dïuĝszy jest czas trwania oszustwa, zanim zostanie wykryte, tym wiÚksze generuje ono straty;

– w 94,5% przypadków sprawcy podejmo- wali dziaïania majÈce na celu ukrycie popeïnionych naduĝyÊ;

– najpopularniejszÈ metodÈ wykrywania naduĝyÊ (39,1%) byïy poszlaki i wska-

zówki ĂwiadczÈce o moĝliwoĂci wystÈpie- nia nieprawidïowoĂci;

– wĂród poszkodowanych jednostek 2/3 stanowiïy prywatne lub publiczne spóïki, wskazane podmioty poniosïy teĝ najwiÚksze straty, ich Ărednie straty to okoïo 180 tys. dolarów;

– najbardziej naraĝone na naduĝycia finansowe sÈ sektory takie jak: usïugi finansowe, usïugi rzÈdowe i administra- cji publicznej oraz przemysïu produkcyj- nego;

– najwiÚksze straty wystÚpujÈ w sektorze górniczym i handlu hurtowym;

– wĂród analizowanych przypadków

¾b oszustw zostaïo popeïnionych przez osoby pracujÈce jako ksiÚgowi, sprze- dawcy, zarzÈdzajÈcy, obsïugujÈcy klien- tów, z dziaïu finansowego;

– w 40,7% przypadków poszkodowane organizacje nie zgïosiïy wykrytego nad- uĝycia do odpowiednich sïuĝb, aby nie utraciÊ dobrej reputacji.

Analiza symptomów naduĝyÊ w faïszo- waniu sprawozdañ finansowych wymienio- nych w tabeli 3 i raporcie stowarzyszenia ACFE wskazuje, ĝe mimo upïywu kilkuna- stu lat od wybuchu ostatniego kryzysu Ăwia- towego, którego przyczynÈ byïy naduĝycia finansowe (kreatywna sprawozdawczoĂÊ finansowa), nic siÚ nie zmieniïo. Najgorszy jest jednak brak piÚtnowania takich dzia- ïañ, poniewaĝ strach przed utratÈ reputacji jest silniejszy.

5. Wnioski koñcowe

RzeczywistoĂÊ gospodarcza przedsta- wiajÈca sprawozdanie finansowe przedsiÚ- biorstwa jako nierzetelne odbicie sytuacji finansowej i majÈtkowej przedsiÚbior- stwa, poprawiony wizerunek firmy, forma reklamy czy promocji firmy powinna prze- staÊ istnieÊ w ĂwiadomoĂci spoïecznej. Juĝ w koñcu lat 90. XX wieku wskazywano, ĝe analitycy muszÈ podejĂÊ kompleksowo do oceny sprawozdania finansowego.

Potwierdziïo to przyznanie Nagrody Nobla w ekonomii w 2001 r. G.A. Akerlofowi, A.M. Spence’owi i J.E. Stiglitzowi. Mimo ĝe rachunkowoĂÊ ewoluuje w odpowiedzi na zmieniajÈce siÚ warunki prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej, nie wypraco- waïa narzÚdzi pozwalajÈcych uwzglÚdniaÊ czynniki decydujÈce o rentownoĂci i war- toĂci przedsiÚbiorstwa. PostÚp przepisów rachunkowoĂci dotyczyï gïównie aktywów

(8)

materialnych i aktywów finansowych. Nie zdoïano jednak nadÈĝyÊ za zmianami zwiÈ- zanymi z nowymi sposobami tworzenia wartoĂci, z nielicznymi wyjÈtkami doty- czÈcymi wartoĂci niematerialnych, takich jak patenty, licencje czy prawa autorskie (JÚdrzejka, 2016, s. 45).

Jakie jest rozwiÈzanie problemu zwiÈ- zanego z asymetriÈ informacji wynikajÈcÈ z „faïszowanym” sprawozdaniem finansowym? Po pierwsze zasady, które istniejÈ obecnie pozwalajÈ na zbyt swobodne podej- Ăcie do zestawienia operacji finansowych, które dajÈ nierealny obraz sytuacji finansowej firm. Powinny byÊ wprowadzone specjalne normy, które zniwelujÈ dowolnoĂÊ istniejÈcÈ w regulacjach MiÚdzynarodo- wych Standardów Finansowych. PrzyszïoĂÊ sprawozdawczoĂci finansowej to dÈĝenie do regulacji FASB (US GAAP), które cha- rakteryzujÈ siÚ bardzo szczegóïowym okre- Ălaniem sposobu zastosowania poszczegól- nych narzÚdzi do sporzÈdzania sprawozdañ finansowych. Po drugie wszyscy oceniajÈcy powinni uwzglÚdniaÊ tzw. skuteczny model analizy sprawozdania finansowego (zob.

Brown, 2000), który powinien obejmowaÊ:

– zidentyfikowanie profilu dziaïalnoĂci przedsiÚbiorstwa;

– poznanie strategii przedsiÚbiorstwa;

– zrozumienie i „oczyszczenie” sprawozdania finansowego z wszelkich moĝli- woĂci „znieksztaïcania” obrazu sytuacji finansowej podmiotu (np. tych zwiÈza- nych zbfunkcjonowaniem w grupie kapi- taïowej, co wiÈĝe siÚ z wyeliminowaniem pozycji wynikajÈcych z dziaïañ pobocz- nych spóïek);

– dokonanie analizy rentownoĂci, pïyn- noĂci, zadïuĝenia, sprawnoĂci dziaïania ibryzyka;

– zbadanie wartoĂci firmy.

Przedstawiony piÚciostopniowy model skutecznego badania sprawozdania finansowego wymaga bezkompromisowej uwagi co do szczegóïów i naleĝytej starannoĂci wbprzeprowadzeniu. AnalizujÈc sprawozdanie finansowe, badacze skupiajÈ siÚ najczÚ- Ăciej na ocenie opïacalnoĂci i ryzyka oraz wycenie firmy. SÈ to kluczowe obszary, zb których kaĝdy analityk próbuje wyciÈ- gnÈÊ wnioski, bez uwzglÚdniania pierw- szych trzech kwestii. Za to pierwsze trzy kroki sÈ szczególnie istotne, szczególnie wbsektorach, które nie majÈ aktywów ujÚ- tych wb bilansie, takich jak kapitaï ludzki ibtechnologie (Brown, 2000, s. 18).

Dodatkowo wszyscy interesariusze powinni wziÈÊ odpowiedzialnoĂÊ za prawi- dïowoĂÊ sporzÈdzania sprawozdañ finansowych, m.in.:

– ustawodawcy przez reformÚ systemu rachunkowoĂci;

– spoïecznoĂÊ biznesowa, która powinna kierowaÊ siÚ rozsÈdnÈ dobra wiarÈ oraz profesjonalnym osÈdem (SEC NEWS RELEASE 2005-74, 2005);

– osoby prywatne zwiÈzane bezpoĂred- nio ib poĂrednio z podmiotami gospo- darczymi, poniewaĝ wiÈĝe siÚ to z ich zatrudnieniem, emeryturÈ lub inwesty- cjami, powinny aktywnie angaĝowaÊ siÚ w kontrolowanie nie tylko jakoĂci zarzÈ- dzania, ale teĝ sprawozdañ finansowych.

Istotne jest wdraĝanie etycznych zacho- wañ przez ksiÚgowych, analityków i innych decydentów zwiÈzanych bezpoĂrednio czy poĂrednio z rachunkowoĂciÈ, zgodnie zbKodeksem Zawodowej Etyki w Rachun- kowoĂci. Mimo to nawet wielcy polscy eko- nomiĂci (Hausner) twierdzÈ, ĝe „etyczne rozwaĝania nie zaprzÈtajÈ gïów wiÚkszoĂci przedsiÚbiorców czy decydentów”, a z „eko- nomiÈ jest coĂ nie tak”. Dlatego kierunek rozwoju nauk ekonomicznych wyznacza ekonomia wartoĂci (mwiklak, 2017, s. 64).

Bibliografia

ACFE. (2016). Report to the Nations on Occupatio- nal Fraud and Abuse. Austin: ACFE.

Biddle, G.C. Gilles, H. i Rodrigo, S.V. (2009).

How Does Financial Reporting Quality Relate to Investment Efficiency? Journal of Accounting and Economics, 48, 2–3. http://dx.doi.org/10.1016/j.jac- ceco.2009.09.001

Bogel, J.C. (2008). Enough True Measure of Money, Business and Life. USA: Wiley.

Brown, P.R. (2000). Financial Reporting and Disclo- sure for Equity Analysis. Association for Investment Management and Research.

Chen, F., Hope, O., Li, Q. i Wang, X. (2011).

Financial Reporting Quality and Investment Effi- ciency of Private Firms in Emerging Markets. The Accounting Review, 86(4), 1255–1288. https://doi.

org/10.2308/accr-10040

mwiklak, D. (2017). Z ekonomiÈ jest coĂ nie tak.

Newsweek (44).

Dechow, P.M., Sloan, R.G. i Sweeney, A.P.

(1996). Causes and Consequences of Earnings Manipulation: An Analysis of Firms Subject to Enforcement Actions by the SEC. Contem- porary Accounting Research, 13(1). https://doi.

org/10.1111/j.1911-3846.1996.tb00489.x

(9)

Grzegorczyk, W. (2002). Manewry ksiÚgowe. Rzecz- pospolita. Publicystyka. Opinie. Pozyskano z http://

archiwum.rp.pl/artykul/399490-Manewry-ksiegowe.

html/

Hoïownia, K. (2017). Kreatywna rachunkowoĂÊ wbkontekĂcie naduĝyÊ finansowych. Forward. Maga- zyn studencki, (20). ódě: Uniwersytet ódzki.

Jackson, C.W. (2008). Bajki w Ăwiecie biznesu.

Mroczna prawda o faïszowaniu sprawozdañ finanso- wych. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.

JÚdrzejka, D. (2016). Rozszerzona sprawozdawczoĂÊ biznesowa spóïek gieïdowych. ódě: Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego.

Karnaszewski, P. i Zieliñski, P. (2014). SKOK-i wbogniu. Forbes, (10).

Kubiak, J. (2011). Metody badania asymetrii informacji w przedsiÚbiorstwie w zakresie alokacji kapi- taïu. Gospodarka Narodowa, 4(236).

Leland, E. i Pyle, D. (1977). Informational Asym- metries, Financial Structure, and Financial Inter- mediation. Journal of Finance, 32(2).

Linck, J.S., Netter, J. i Shu, T. (2013). Can Manag- ers Use Discretionary Accruals to Ease Financial Constraints? Evidence from Discretionary Accruals Prior to Investment. The Accounting Review, 88(6).

MÈczyñska, E. (2009). Siïa, tradycja i grzechy rachunkowoĂci. RachunkowoĂÊ, (10).

McNichols, M.F. i Stubben, S. (2008). Does Earn- ings Management Affects Firms’ Investment Deci- sions? The Accounting Review, 82(6).

Stiglitz, J.E. (2004). Informacja i zmiana paradyg- matu w ekonomii. Gospodarka Narodowa, (3–4).

TrÚbski, K. (2002, 15 wrzeĂnia). Zawaï z przejedze- nia. Czebole z warszawskiej gieïdy walczÈ o ĝycie.

Wprost.

Wierzbicki, A.P. (2015). Nowa futurologia. Pozy- skano z http://www.pte.pl/pliki/2/11/Nowa_Futoro- logia.pdf

Windy, A. i Rilya, A. (2017). The Effect of Financial Reporting Quality on Financing and Investment.

Etikonomi, 16(1), 81–92. https://doi.org/10.15408/

etk.v16i1.46