Z DZIEJÓW OBP
OBRAZ DZIAŁALNOŚCI OŚRODKA BADAŃ PRASOZNAWCZYCH
W KRAKOWIE W DOKUMENTACH RSW
„PRASA-KSIĄŻKA-RUCH” W LATACH POLITYCZNYCH PRZEŁOMÓW
(1980–1983)
JACEK WOJSŁAW
Uniwersytet Gdański Wydział Nauk Społecznych
Instytut Filozofi i, Socjologii i Dziennikarstwa
ABSTRACT
Activity profi le of the Press Research Centre in Cracow in the RSW’s
documents „Prasa-Książka-Ruch” during the years of political breakthrough (1980–1983)
The activity profi le of the Press Research Centre (OBP) in Cracow in 1980–1983, which emerges from the content of documents located in the fonds of RSW’s „Prasa-Książka-Ruch”, allowed to defi ne a general belief about a limited infl uence of the RSW leadership on a sub- stantive work of OBP. Research topics realized at that time were a sign of peculiar sensibility of political administrators, including Wydział Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR, to the chal- lenges emerging from public space in terms of mass and social communication in 1980–1983.
Kraków 2017, T. 60, nr 1 (229), s. 29–44 doi: 10.4467/22996362PZ.17.004.6770 www.ejournals.eu/Zeszyty-Prasoznawcze/
Adres do korespondencji: Uniwersytet Gdański, Wydział Nauk Społecznych, Instytut Filozofi i, Socjologii i Dziennikarstwa, Zakład Antropologii Obrazu; ul. J. Bażyńskiego, 480-309 Gdańsk; jacek.
wojslaw@ug.edu.pl
Z DZIEJÓW OBP
Another issue was the Party’s susceptibility to conclusions drawn from the prepared analyses.
After the introduction of martial law, the activity of OBP was limited by new legal, political and economical requirements. The important element in the policy of the OBP leadership after 13 December 1981 was the preservation of OBP faculty after the staff verifi cation in early 1982, which was necessary in this kind of institutions.
Keywords: political breakthrough of 1980–1983, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, Ośrodek Badań Prasoznawczych (Press Research Centre) in Cracow
Obraz działalności Ośrodka Badań Prasoznawczych (dalej: OBP) w Krakowie w latach 1980–1983, wyłaniający się z treści dokumentów znajdujących się w ze- spole archiwalnym Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa-Książka-Ruch”
(dalej: RSW „Prasa-Książka-Ruch”) będzie stanowił temat niniejszych rozwa- żań. Wybrany do analizy okres nie wymaga szerszego uzasadnienia1. Wydarzenia, które miały miejsce w Polsce, począwszy od fali letnich strajków w 1980 roku po stan wojenny, odcisnęły trwałe piętno na najnowszej historii kraju nad Wisłą, w tym również, jak można przypuszczać, wpłynęły na pracę OBP w tym czasie.
Obok kwestii związanych z codziennym funkcjonowaniem OBP w ramach RSW interesującym tematem, na który należy zwrócić uwagę, będzie próba od- tworzenia śladów nacisków ze strony kierownictwa Spółdzielni, i pośrednio tym samym centrum partyjnego, na zmianę wybranych, wcześniej przedstawionych przez Ośrodek, tematów badawczo-wydawniczych. W kontekście tej ostatniej sprawy kierunek proponowanych, a może raczej narzucanych przez Zarząd RSW zmian mógł być również znakiem swoistej wrażliwości dysponentów politycz- nych na wybrane wyzwania lat 1980–1983; stanowić ślad, które problemy w aktu- alnie prowadzonej przez kierownictwo PZPR polityce informacyjnej i propagan- dowej szczególnie ich interesowały, które tym samym wymagały pogłębionego, także z udziałem OBP, rozpoznania. Inną już sprawą jest kwestia, na ile dostar- czane przez Ośrodek analizy stawały się dla decydentów partyjnych materiałami, które mogły wpływać na podejmowane przez nich decyzje w sferze komunikacji społecznej i masowej.
Na wstępie przypomnijmy w zarysie model organizacyjno-nadzorczy, w któ- rym przyszło funkcjonować OBP2. Nadrzędną zasadą obowiązującą przez cały okres istnienia Polski Ludowej była kwestia podporządkowania wszystkich struk- tur, w jakimś stopniu powiązanych z działalnością na tzw. froncie ideologicznym
1 Dynamika wydarzeń w Polsce, jak i dokumenty, do których udało się dotrzeć autorowi niniejszego tekstu, uzasadniają zakreślenie granic rozważań do lat 1980–1983.
2 Źródłem informacji o działalności OBP w Krakowie do roku 1989 są prace: Przodownicy prasy 2013; Dubiel 1997; Pisarek 1996; Dziki 1984; Dubiel, Russ 1981; Dubiel, Goban-Klas, Pisarek 1974; seria wypowiedzi sygnowanych wspólnym tytułem: 100 numerów Zeszytów Prasoznawczych 1984; seria materiałów przygotowanych z okazji XXX lat OBP: Zeszyty Prasoznawcze 1988, nr 3, s. 5–86; 30-lecie czasopism OBP. D. Terakowska (oprac.). Zeszyty Prasoznawcze 1988, nr 3, s. 155–
159.
Z DZIEJÓW OBP partii3. Jedną z takich instytucji, współtworzących rynek prasy, była powstała
w 1947 roku Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”, która na przestrzeni następnych lat, a zwłaszcza po połączeniu z końcem 1972 roku ze Spółdzielnią Wydawniczą „Książka i Wiedza” oraz Zjednoczeniem Upowszechniania Prasy i Książki „Ruch” staje się jako RSW „Prasa-Książka-Ruch” największym nie tylko w Polsce, ale i w całym obozie państw realnego socjalizmu koncernem prasowo- -wydawniczym i kolporterskim4.
W latach 1978–1985 prezesem RSW był Zdzisław Andruszkiewicz. Kiero- wana przez niego instytucja podlegała w sferze politycznej kontroli istniejącemu w latach 1975–1986 Wydziałowi Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR. Jego kie- rownikami byli w chronologicznej kolejności: Kazimierz Rokoszewski (V 1975 – IX 1980), Józef Klasa (IX 1980 – VI 1981), Lesław Tokarski (VI 1981 – VII 1982) i Bogdan Jachacz (VII 1982 – I 1986)5. Stosunkowo częste zmiany liderów Wy- działu były podyktowane wymianą sekretarzy KC PZPR, którym z ramienia Biura Politycznego KC powierzano nadzór nad sprawami polityki informacyjnej i propagandowej w Polsce6. Z kolei ta wzmożona personalna rotacja wynikała z występującej na początku lat 80. na szczytach władzy znacznej dynamiki.
Ze Statutu RSW „Prasa-Książka-Ruch” z grudnia 1972 roku wynikało, że obok organów statutowych wspominany koncern składał się z tzw. jednostek organizacyjnych, nazywanych też wewnętrznymi zakładami, które nie posiada- ły osobowości prawnej7. Owe zakłady, w tym Ośrodek Badań Prasoznawczych, miały „bezpośrednio realizować działalność statutową RSW, funkcjonować na zasadach pełnego, wewnętrznego rozrachunku gospodarczego, być kierowane jednoosobowo przez dyrektora – pełnomocnika spółdzielni, powoływanego i od- woływanego przez Zarząd RSW”8. W ostatnich dwóch dekadach istnienia Spół- dzielni (1970–1990) tak defi niowanych jednostek funkcjonowało odpowiednio:
42 (1970) i 86 (1990)9. Obok OBP, na przełomie lat 70. i 80. na podobnych zasa- dach działał również Instytut Badania Współczesnych Problemów Kapitalizmu.
Kluczowymi dokumentami opisującymi od strony formalnej pracę OBP w in- teresującym nas okresie były „Statut organizacyjny nr 5” nadany zarządzeniem Prezesa RSW 27 stycznia 1972 roku i powiązany z nim „Statut organizacyjny”
3 Zasada ta dotyczyła zresztą nie tylko szeroko pojętej płaszczyzny komunikacji społecznej i masowej, ale i innych kluczowych dla sprawowania efektywnej władzy w państwie pionów; jej realizowanie polegało m.in. na obsadzaniu przez aparat partyjny, według tzw. nomenklaturowego klucza, ważnych stanowisk (Wytyczne Biura Politycznego… 1977).
4 Więcej na temat historii rozwoju RSW: Wojsław 2015a.
5 Zob. Informator o strukturze… 2000, s. 129.
6 W kolejności chronologicznej byli to: Jerzy Łukaszewicz (XII 1971 – VIII 1980), Jerzy Waszczuk (VIII–XII 1980), Stefan Olszowski (XII 1980 – VII 1982), Jerzy Główczyk (VII 1982 – VI 1988); wymienieni politycy byli też z reguły powoływani na przewodniczących Rady RSW;
zob. poszczególne Protokoły posiedzeń Rady RSW „Prasa-Książka-Ruch” z lat 70. i 80. XX wieku.
7 Struktura organizacyjna RSW… 1990, k. 3.
8 Tamże, k. 3, 10.
9 Tamże.
Z DZIEJÓW OBP
Dyrektora Ośrodka z lipca 1975 roku10 – od 1 czerwca 1969 roku był nim Wale- ry Pisarek11. Stanowiska kierownicze w OBP, oprócz jego dyrektora, sprawowali w tym czasie Tomasz Goban-Klas, który od października 1972 roku zajmował stanowisko sekretarza naukowego, i Elżbieta Postuła będąca jego główną księ- gową12.
W latach 1980–1983 liczba pełnoetatowych pracowników Ośrodka wahała się od 32 do 34 osób13. Wśród tej grupy na stanowiskach naukowo-badawczych zatrudnionych było od 8 do 10 osób14. Wart podkreślenia jest fakt, że w wyni- ku obowiązkowej weryfi kacji pracowników po wprowadzeniu stanu wojennego, przeprowadzonej na początku 1982 roku, nikt nie stracił zatrudnienia w OBP15 – co w instytucjach w jakiś sposób powiązanych z działaniami na tzw. froncie ideologicznym nie było wtedy regułą16.
Przedstawiony schemat zależności polityczno-organizacyjnej, w której przy- szło funkcjonować OBP, zapewne miał wpływ na podejmowane w Ośrodku w la- tach 1980–1983 działania, w tym w wiodącym segmencie spraw o charakterze naukowo-badawczym. Na pytanie, na ile pozytywnie były one oceniane przez zwierzchników w centrali RSW czy też wyżej, w strukturach centralnych par- tii z Wydziałem Prasy włącznie, można spróbować chociaż częściowo odpowie- dzieć, poddając analizie wybrane dokumenty.
Na uwagę zasługuje brak w protokołach Biura Politycznego – w każdym razie od lata 1980 do grudnia roku następnego, czyli momentu wprowadzenia stanu wojennego – jakiejkolwiek wzmianki odnoszącej się do osób – pracowników czy też samego Ośrodka jako instytucji17. Nie powinno to dziwić, bo nawet w tak politycznie gorącym okresie, kiedy sprawy związane z funkcjonowaniem polity- ki propagandowej towarzyszyły niemal każdemu spotkaniu najwyższych władz partii, tylko trzykrotnie uczestniczył w zebraniach Biura Politycznego, jako jego gość, Prezes RSW – Zdzisław Andruszkiewicz18. Podobnie rzecz się przedsta- wiała podczas zebrań i telekonferencji organizowanych w tym czasie dla pierw- szych sekretarzy KW PZPR i kierowników wydziałów KC z udziałem członków
10 Protokół kontroli problemowej przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych…, k. 141.
11 Tamże, k. 123.
12 Tamże.
13 Tamże, k. 124.
14 Tamże.
15 Tamże, k. 142–143.
16 Zob. np. Wojsław 2012 – o przebiegu weryfi kacji w stanie wojennym dziennikarzy zatrudnionych w lokalnej prasie Trójmiasta.
17 Zob. treść protokołów BP PZPR z okresu 3 czerwca 1980 – 22 grudnia 1981 (łącznie 118 protokołów) (PZPR a Solidarność 1980–1981… 2013).
18 Z. Andruszkiewicz uczestniczył jako zaproszony gość w posiedzeniach Biura Politycznego KC PZPR zawsze w towarzystwie aktualnego kierownika Wydziału Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR, który automatycznie (z partyjnego klucza) stawał się bezpośrednim przełożonym prezesa RSW; obecność Z. Andruszkiewicza zanotowały protokoły w dniach: 14 X 1980 r.; 14 IV 1981 r.
i 18 VI 1981 r. (PZPR a Solidarność 1980–1981…, s. 200, 516, 612).
Z DZIEJÓW OBP Biura Politycznego i Sekretariatu KC PZPR19, gdzie tylko dwukrotnie pojawiło się w dyskusji nazwisko prezesa RSW20. Wyrywkowy przegląd analogicznych do wymienionych powyżej dokumentów z lat trwania stanu wojennego tylko po- twierdza wysunięte powyżej wnioski.
Zgodnie z regulacjami normującymi pracę Ośrodka był on corocznie zobligo- wany do składania Zarządowi Spółdzielni sprawozdania z działalności naukowo- -badawczej i wydawniczej (czynił to dyrektor Ośrodka zazwyczaj w pierwszym kwartale danego roku). Podobnie rzecz się przedstawiała z planem pracy OBP na bieżący rok, który był przyjmowany na posiedzeniu Zarządu RSW w obec- ności dyrektora Ośrodka21. Po wprowadzeniu stanu wojennego, w każdym razie w latach 1983–1984, krakowska instytucja opierała swoją działalność na pla- nie dwuletnim (1983–1984), z tym że, jak zapisano w jednym z dokumentów,
„jest on [plan – przyp. J.W.] na bieżąco aktualizowany, stosownie do potrzeb ZG RSW”22, „przy czym przy jego przyjmowaniu Zarząd RSW pozostawił celowo pewne luzy”23; co miało umożliwić dokonywanie potrzebnych korekt i uzupeł- nień w trakcie jego realizowania24.
Pracę Ośrodka w roku 1980 poddano pozytywnej ocenie 3 marca 1981 roku.
W protokole z posiedzenia Zarządu RSW lakonicznie stwierdzono, że: „[…]
w swoich pracach OBP wychodzi naprzeciw najbardziej podstawowym po- trzebom praktyki, podejmując tematy, związane z obecną sytuacją społeczno- -polityczną”25. Nieco szerszą opinię na temat dokonań OBP w roku 1980 za- mieszczono w przygotowanym przez Zarząd RSW na potrzeby Rady RSW, której przewodniczył od grudnia 1980 roku Stefan Olszowski26, „Sprawozdaniu” z dzia- łalności RSW za rok 198027. O Ośrodku napisano:
Działalność OBP w 1980 roku charakteryzowała się (zwłaszcza w porównaniu do lat ubiegłych) szczególnie dużą liczbą tematów odpowiadających praktycznym wymogom realizowanej polityki prasowo-propagandowej. W planie badawczym uwzględniono więc postulowane niejednokrotnie preferencje tematów związanych bezpośrednio z potrzebami praktyki. Zrealizowano łącznie 28 tematów badaw- czych, w tym 23 w ramach prac planowych i 5 prac ponadplanowych. Ta ostatnia grupa obejmuje tematy inspirowane przez KC PZPR, Międzynarodową Organi-
19 Zob. treść narad i telekonferencji centralnego kierownictwa PZPR z wojewódzkim aparatem partyjnym prowadzonych od 24 lipca 1980 do 23 grudnia 1981 (Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR… 2004).
20 W dyskusji kierownictwa PZPR nazwisko Z. Andruszkiewicza pojawiło się 15 listopada 1980 i 7 maja 1981 r. (Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR… 2004, s. 390, 945).
21 Zob. poszczególne dokumenty wytworzone przez Zarząd RSW, w tym protokoły z jego posiedzeń z lat 70. i początku 80. XX wieku.
22 Plan dwuletni (1983–1984) został uchwalony przez Zarząd RSW pod koniec 1982 r.
23 Protokół kontroli problemowej przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych…, k. 133.
24 Więcej na temat, jak pisano – „zwyczajowej procedury układania planu”: Protokół kontroli problemowej przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych…, k. 133.
25 Protokół nr 11/81…, k. 248.
26 Na temat S. Olszowskiego zob. więcej w: Wojsław 2015b.
27 Sprawozdanie z działalności Spółdzielni za rok 1980..., k. 309–310.
Z DZIEJÓW OBP
zację Dziennikarzy, Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Fakt ten potwierdza wy- soki stopień mobilności naukowej całego zespołu pracowników merytorycznych Ośrodka, sprawność działania i dyspozycyjność oraz potwierdza i umacnia rangę Ośrodka jako instytucji badawczej28.
W dalszej części oceny kierownictwo RSW zwróciło szczególną uwagę na nowatorstwo i wyjątkowość, na tle dotychczasowych badań prasoznawczych pro- wadzonych w Polsce, przygotowanego przez OBP raportu „Komunikowanie ma- sowe w Polsce. Próba bilansu lat siedemdziesiątych”. Pozostałe akapity tej części
„Sprawozdania” mówiły ogólnie o tematyce prowadzonych i planowanych prac badawczych w Ośrodku i aktualnej, związanej z tym działalności wydawniczej29.
Również 3 marca na posiedzeniu Zarządu RSW zatwierdzono program dzia- łalności naukowo-badawczej Ośrodka. Postanowiono do przedstawionego przez kierownictwo OBP planu działań na rok 1981, jak zapisano – „w wyniku dys- kusji”, dołączyć nowe tematy badawcze, takie jak: „Tendencje zmian w języku prasowym”, „Oczekiwania społeczne wobec IX Zjazdu PZPR” i „Założenia mo- delu prasy lat osiemdziesiątych”30. Ponadto Zarząd Spółdzielni uznał za celowe utrzymanie dotychczasowego składu Rady Naukowej OBP oraz rozważenie przez kierownictwo Ośrodka sprawy ewentualnego zorganizowania w najbliższych miesiącach sesji z okazji jego 25-lecia, jak podkreślono – „wyłącznie z udziałem uczestników krajowych”31.
Interesującym, może nieco na marginesie zajmującej nas perspektywy, doku- mentem był w przyspieszonym trybie przygotowany przez pracowników Ośrod- ka pod koniec grudnia 1980 roku raport „Uwagi w sprawie kolportażu gazet i czasopism”32. Stał się on jednym ze źródeł informacji służących próbie znale- zienia przez Wydział Prasy KC i kierownictwo RSW wyjścia z pogłębiającego się od lata 1980 roku problemu związanego z kolportażem prasy, w czym znaczą- cy udział miała podjęta we wrześniu tego roku decyzja o likwidacji tzw. teczek w kioskach33. Raport trafi ł na obrady Zarządu RSW 6 stycznia 1981 roku34. Co ciekawe, w trakcie tego spotkania, w punkcie dotyczącym kwestii związanych z wydawaniem zaabonowanej prasy, została podjęta decyzja, by jak zapisano –
„mimo negatywnej opinii Ośrodka Badań Prasoznawczych w tej sprawie (około 70% respondentów wypowiedziało się za likwidacją teczek – zał. nr 2)”35 pod-
28 Tamże, k. 309.
29 Tamże, k. 309–310.
30 Protokół nr 11/81 z posiedzenia Zarządu RSW…, k. 248; dwa ostatnie tematy badawcze opracowano i przekazano KC PZPR i ZG RSW w czerwcu 1981 r.
31 Tamże.
32 Uwagi w sprawie kolportażu gazet i czasopism (1980), k. 12–19.
33 Więcej informacji na temat problemów z kolportażem prasy w latach 1980–1981, zob. m.in.:
Wojsław 2015a, s. 88, oraz Notatka służbowa... (1981), k. 106–108.
34 Protokół nr 2/81…, k. 4–8.
35 Odwołano się tu do opracowania przygotowanego przez OBP w sprawie kolportażu prasy, gdzie właśnie taki wskaźnik otrzymano w wyniku przeprowadzonego przez Ośrodek w listopadzie 1980 r. ogólnopolskiego sondażu.
Z DZIEJÓW OBP jąć negocjacje ze związkami zawodowymi „na temat przywrócenia «teczek»36 na prasę w punktach sprzedaży”37.
Sądzić można, że dokument OBP, podobnie jak inne tego typu raporty (w tym przygotowany przez Ośrodek już w 1973 roku materiał „Kolportaż prasy codzien- nej”), stanowił zbyt słaby, choć merytoryczny, argument w zderzeniu z polityczno- -propagandowymi wyzwaniami, które w tym czasie defi niowały centralne władze partyjne, właściwy dysponent RSW.
Kolejny zespół dokumentów z informacjami o działalności OBP pochodzi z roku 1982, czyli okresu po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Podobnie jak w roku poprzednim reprezentanci kierownictwa Ośrodka – jego dyrektor i se- kretarz naukowy (w marcu 1981 r. był to tylko W. Pisarek) przedstawili na posie- dzeniu Zarządu RSW 23 marca sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej i wydawniczej oraz plan działalności na 1982 rok38. Zarząd Spółdzielni w obecno- ści Prezesa RSW Zdzisława Andruszkiewicza przyjął sprawozdanie, by – jak zapi- sano w protokole – zrobić to samo względem planu działalności OBP na 1982 rok,
„po uwzględnieniu uwag i uzupełnień zgłoszonych w czasie dyskusji, poleca- jąc powiązać go z pracami Komisji Ideologicznej KC PZPR”39. Wśród zaleceń znalazła się uwaga „rozważenia możliwości włączenia do tematyki badawczej Ośrodka opracowania dotyczącego roli prasy w kryzysach i wychodzeniu z kry- zysów w PRL”40. Ogólnie oceniono przedstawiony plan działalności pozytywnie, podkreślając, że „charakteryzuje się on upraktycznieniem tematów badawczych, przydatnych w bieżącej działalności RSW”41; doceniono również propozycje przeprowadzenia szeregu ekspertyz, również dla kontrahentów zewnętrznych, spoza RSW, co z kolei wymagać miało zgody ZG Spółdzielni42.
Warto w tym miejscu przypomnieć najważniejsze zadanie, z którym przyszło się zmierzyć pracownikom OBP w 1981 roku, a mianowicie opracowanie rapor- tu o komunikowaniu masowym w Polsce. W „Sprawozdaniu” o pracy nad tym obszernym dokumentem lakonicznie napisano: „W dniu 13 grudnia 1981 r. ca- łość tekstów znajdowała się w przygotowaniu redakcyjnym. Do dnia 18 grudnia
36 W tzw. sprawie teczek chodziło, jak trafnie stwierdzono w przygotowanym przez Ośrodek ra- porcie, o „samorodną próbę pogodzenia interesów wydawcy i czytelnika”; tzw. teczki, jak stwierdzał dalej dokument, „Można […] traktować bądź jako «sprzedaż spod lady» albo «odkładanie defi cyto- wych towarów dla znajomych klientów», bądź jako nieofi cjalną i najmniej kłopotliwą dla kolportera formę prenumeraty”. Z tej formy prenumeraty, w wyniku wielu głosów sprzeciwu, zrezygnowa- no we wrześniu 1980 r.; nie rozwiązało to jednak problemu z dostępnością czytelników do prasy;
zob. Uwagi w sprawie kolportażu gazet i czasopism…, k. 14.
37 Protokół nr 2/81…, k. 5.
38 Zob. Protokół nr 15/82…, k. 306–310; Sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej i wydawniczej w roku 1981…, k. 350–353; Plan działalności naukowo-badawczej na rok 1982…, k. 354–357; Statut pracownika Ośrodka…, k. 358–359; Uwagi do planu działalności…, k. 368–369;
Zasady fi nansowania działalności..., k. 379–380.
39 Protokół nr 15/82..., k. 309.
40 Tamże.
41 Tamże, k. 310.
42 Tamże.
Z DZIEJÓW OBP
1981 r. zostały one niemal całkowicie przygotowane już do przepisywania, do kserografowania”43.
Więcej informacji rysujących tło towarzyszące powstawaniu raportu dostar- czają uwagi na ten temat Walerego Pisarka. Po latach w „Słowie wstępnym” do wydanego w formie książkowej interesującego nas dokumentu44 wieloletni dy- rektor OBP wspominał, że materiał do raportu był zbierany od listopada 1980 do grudnia 1981, a wszystkie teksty nań się składające zostały faktycznie, lecz nieofi cjalnie, napisane do lutego 1982 roku, były więc kontynuowane także po 17 grudnia, czyli ofi cjalnej dacie przerwania prac nad raportem, już po wpro- wadzeniu stanu wojennego (Pisarek 2007, s. XXII–XXIII)45. Zasadnym w tym miejscu pytaniem, które również sformułował jeden z twórców dokumentu, Jerzy Mikułowski Pomorski, jest kwestia powodów, dla których przełożeni w RSW, jak i w centralnym pionie partyjnym nie podjęli decyzji o przerwaniu prac zaraz po 13 grudnia, dodatkowo konfi skując zebrane już materiały (Mikułowski Pomorski 2007, s. X). Do tej pory nie udało się jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie.
Pewnym tropem mogą być słowa krakowskiego badacza, który po latach napi- sał: „Można przypuszczać, że wprowadzająca stan wojenny władza liczyła na to, że będzie kiedyś prowadzić dialog społeczny w oparciu o wiarygodne raporty, a może zadecydował o tym zwykły bałagan” (Mikułowski Pomorski 2007, s. X).
Wśród wykonanych przez Ośrodek tzw. prac ponadplanowych w 1981 roku znalazły się: „Masowe środki komunikowania – rzecznik pokoju czy konfl iktu”,
„Odpowiedzialność a wolność w komunikowaniu masowym”, „Swobodny prze- pływ informacji”, „Ocena tygodnika Jedność”, „Ocena Tygodnika Solidarność”,
„Problem dostępu NSZZ «Solidarność» do mediów”, „Życie Literackie w opi- niach swoich czytelników”46. Jak widać już tylko po tytułach owych opracowań, większość z nich dotykała kwestii, które mocno musiały zajmować ówczesne władze PRL, próbujące w latach 1980–1981, jak pisze Mikułowski Pomorski (2007, s. 351–352), zapobiec wymykaniu się z ich rąk mediów, będących do tej pory posłusznym instrumentem prowadzenia politycznej propagandy.
W przedstawionym w marcu projekcie „Planu działalności naukowo-badaw- czej na rok 1982”47 znalazły się typowe dla ofi cjalnych dokumentów tworzonych w okresie stanu wojennego sformułowania, które, najogólniej mówiąc, odwoły- wały się do socjalistycznych pryncypiów48. Charakteryzując zaproponowane na rok 1982 badania, kierownictwo Ośrodka stwierdzało potrzebę:
[…] w silniejszym niż dotychczas stopniu uwzględniać powiązania istniejące mię- dzy różnymi elementami procesu komunikowania społecznego – tj. między twórca-
43 Sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej i wydawniczej w roku 1981…, k. 351.
44 Raport o stanie komunikacji społecznej w Polsce… 2007; Informację o istnieniu i zawartości tego raportu opublikował Walery Pisarek w Zeszytach Prasoznawczych w 1982 r. Zob. Pisarek 1982.
45 Wydanie „Raportu” z 2007 r. ma formę, jaką mu nadano w lutym 1982.
46 Sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej i wydawniczej w roku 1981…, k. 351–352.
47 Plan działalności naukowo-badawczej na rok 1982…, k. 354–357.
48 Tamże, k. 354.
Z DZIEJÓW OBP mi przekazów, treściami oraz ich odbiorcami. Każdy z tematów badawczych winien
być zatem rozpatrywany na trzech płaszczyznach – nadawczej – treściowej – od- biorczej. […] Wyniki badań winny być przedstawiane w takiej formie, aby mog- ły być przydatne zarówno w uprawianiu polityki informacyjno-propagandowej, jak i w szkoleniu dziennikarzy, zwłaszcza młodych. Można bowiem oczekiwać stop- niowego odmładzania kadry dziennikarskiej49.
W pakiecie marcowych dokumentów znalazł się również projekt „Statutu pra- cownika Ośrodka Badań Prasoznawczych RSW «Prasa-Książka-Ruch»”50. W jego treści, obok pojawienia się obowiązkowej w tamtym czasie swoistej ornamentyki ideologicznej, w głównej części znalazł się katalog wymagań merytorycznych stawianych pracownikom OBP. W punkcie pierwszym (z sześciu) zapisano, że pracownik Ośrodka powinien: „Podnosić swoje kwalifi kacje zawodowe, czego przejawem – w przypadku pracowników naukowo-badawczych – jest uzyskiwa- nie stopni naukowych oraz poziom i charakter publikacji”51. Pozostałe wymienio- ne kryteria były powiązane z pierwszym założeniem52.
W uwagach do „Planu działalności naukowo-badawczej OBP na rok 1982”53 Dział Prasowy RSW, którym kierowała jako jego dyrektor Alina Tepli, zwrócił uwagę na kilka kwestii. Po pierwsze, sformułowanie zawarte w przedstawionym projekcie „Planu”, a mówiące, że „wyniki badań winny być przedstawiane w takiej formie, aby mogły być przydatne zarówno w uprawianiu polityki informacyjno- -propagandowej, jak i szkoleniu dziennikarzy”54, zwierzchnicy z RSW uznali za priorytetowe dla pracy Ośrodka55; po drugie – co wydaje się warte podkreślenia – Dział Prasowy RSW wzywał OBP do „intensyfi kacji studiów teoretycznych z pozycji marksizmu-leninizmu”56, gdyż zaproponowane w „Planie” przygotowa- nie dwóch tego rodzaju tematów badawczych57 kierownictwo Spółdzielni uznało za zbyt mały wkład badawczy w ten nurt rozważań58; wreszcie, po trzecie – zwró-
49 Tamże, k. 356.
50 Statut pracownika Ośrodka…, k. 358–359.
51 Tamże.
52 Tamże.
53 Uwagi do planu działalności…, k. 368–369.
54 Tamże, k. 368.
55 Tamże.
56 Tamże.
57 W przedstawionym przez OBP, a towarzyszącym „Planowi” na rok 1982, wykazie tematów badawczych znalazły się dwa, tak pożądane przez kierownictwo RSW; były to: „Trwałe cechy prasy leninowskiej” i „Krytyka koncepcji neoliberalistycznych i anarchicznych polityki informacyjnej”, zob. Zasadnicze tematy badawcze na rok 1982..., k. 364.
58 Mimo napięcia politycznego związanego z konsekwencjami wprowadzenia stanu wojennego, które też na nowo zdefi niowało działania z zakresu polityki ideologicznej i propagandowej, kierow- nictwo Ośrodka, jak można było przeczytać w przedstawionym w marcu 1982 r. „Planie działalności naukowo-badawczej na rok 1982”, starało się zachować niezbędny dystans co do nagłej potrzeby opracowania nowych teoretycznych studiów nad komunikowaniem z pozycji marksizmu-leninizmu;
tłumaczono to faktem, że: „Studia teoretyczne nie mogą być jednak podporządkowane tylko po- trzebom chwili – ich wartość naukowa wymaga rozmysłu i spokoju badawczego, toteż powinny być prowadzone w cyklu dłuższym niż jednorocznym (typowym dla innych prac badawczych)”.
Zob. Plan działalności naukowo-badawczej na rok 1982…, k. 356.
Z DZIEJÓW OBP
cono uwagę na najważniejszy dla RSW w 1982 roku problem, sprawę zasięgu oddziaływania prasy po wprowadzeniu nowych jej cen, która to tematyka, jak zapisano, „[…] naszym zdaniem, nadal nie znajduje dostatecznego odzwiercied- lenia w przedłożonym planie”59.
Kluczowym dokumentem oceniającym pracę Ośrodka w latach 1980–198360 był „Protokół” kontroli problemowej przeprowadzonej w OBP przez Zespół Kon- troli Zarządu Głównego RSW „Prasa-Książka-Ruch” w okresie od 21 listopada 1983 do 27 stycznia 1984 roku61.
Ten obszerny dokument odnosił się do sześciu grup tematycznych: podstawo- wych danych charakteryzujących działalność Ośrodka, zagadnień fi nansowo-eko- nomicznych, działalności badawczej i wydawniczej OBP, organizacji i sposobu zarządzania nim, a także spraw związanych z realizacją programu oszczędnościo- wego i wykonywania zarządzeń pokontrolnych.
Skupiając się tu na kwestiach najważniejszych dla funkcjonowania Ośrodka, a mianowicie na ocenie jego działalności badawczej i wydawniczej w wymie- nionym okresie, kontrolerzy na wstępie podkreślili, że pod koniec 1982 roku działalność OBP zakreślono planem dwuletnim na lata 1983–198462. Trzeba też od razu zaznaczyć, że przeprowadzona w tym zakresie kontrola, skupiła się głównie na roku 1982 i części 1983. Zmiana w konstruowaniu planu badawczo- -wydawniczego, w porównaniu z wcześniejszymi latami, miała polegać m.in.
na wydłużeniu cyklu z jednorocznego na dwuletni. Jak zapisano w dokumencie:
„Zarówno sposób konstruowania planu, jak i jego ostateczne zatwierdzenie ma na celu uwzględnienie w maksymalnym stopniu potrzeb bieżącej praktyki prasowo- -wydawniczej i polityczno-propagandowej. Wydłużenie horyzontu czasowego zwiększyłoby wartości naukowe i poznawcze badań OBP i sprzyjałoby lepszemu, bo rytmiczniejszemu wykorzystaniu kadr i wyposażenia technicznego”63.
Oceniając działalność wydawniczą Ośrodka w roku 1982, kontrolerzy RSW zwrócili uwagę na niezrealizowanie planu publikacyjnego na ten rok. Zamiast pięciu prac wydano dwie pozycje64. Na liście nieopublikowanych opracowań znalazły się: „Marks, Engels, Lenin o prasie”, „Polska bibliografi a adnotowa- na wiedzy o środkach komunikowania masowego, t. XVIII”, „Komunikowanie skuteczne?”65.
59 Uwagi do planu działalności…, k. 368.
60 Zgodnie z tym, co zapisano w interesującym nas „Protokole”, kontrolą objęto okres lat 1980–
1982 i trzy kwartały r. 1983; zob. Protokół kontroli problemowej, przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych…, k. 122–148.
61 Protokół kontroli problemowej przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych…, k. 122.
62 Tamże, k. 133.
63 Tamże.
64 Tamże, k. 139. Dwie pozycje wydane w 1982 r. to: A. Zagrodnikowa, Nowe wyrazy i wyrażenia w prasie oraz Zeszyty CEKOM: Current Communication Research, vol. 14 i 15.
65 Protokół kontroli problemowej przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych…, k. 139.
Z DZIEJÓW OBP Ówczesny Kierownik Działu Wydawnictw w OBP Andrzej Zagrodnik wy-
mienił przyczyny, które wpłynęły na niewykonanie planu wydawniczego w roku 1982. Książka autorstwa Jerzego Mikułowskiego Pomorskiego i Zbigniewa Nęc- kiego „Komunikowanie społeczne?” została wydrukowana z początkiem 1983 roku, a lekkie przesunięcie miało wynikać z zasady, że niskonakładowe prace Ośrodka są drukowane w ramach wolnych mocy przerobowych drukarni i muszą czekać na odpowiedni moment66.
Z kolei praca T. Gobana-Klasa „Marks, Engels, Lenin o prasie”, jak stwier- dzono, wymagała „zmiany formuły wydawniczej i konieczności przepracowania tekstu”67, co, jak można się domyślać, wynikało ze swoistej wrażliwości poli- tycznej podjętego tematu w kontekście nowej sytuacji w kraju po wprowadzeniu stanu wojennego i związanych z tym wymagań stawianych przez władze wszel- kiej aktywności publikacyjnej, zwłaszcza w tego rodzaju obszarze tematycznym.
Widocznie zaproponowana przez autora koncepcja treści opracowania nie znala- zła wystarczającej aprobaty kierownictwa RSW. Ostatecznie do publikacji owej książki doszło dopiero w roku 198768, już w nieco innym politycznym klimacie.
Trzecia praca – „Polska Bibliografi a Adnotowana Wiedzy o Środkach Maso- wego Komunikowania za Rok 1981”69 pod redakcją Sylwestra Dzikiego celowo została przeniesiona do planu wydawniczego na rok 1983, gdyż w tym roku, jak tłumaczono, nastąpiła planowana rozbudowa bazy poligrafi cznej Ośrodka, co umożliwiało wydrukowanie tej pozycji własnymi siłami i w konsekwencji skut- kowało mniejszymi kosztami wydawniczymi70.
O ile nie zgłoszono poważniejszych uwag do realizacji zadań badawczych i wydawniczych, a przedstawione wyjaśnienia zadowoliły kontrolujących, to kwestie związane z prawidłowością powiązań organizacyjnych wewnątrz OBP, w tym spójność postanowień regulaminu z poszczególnymi zakresami obowiąz- ków i czynnościami przypisanymi konkretnym stanowiskom, do końca nie speł- niały, zdaniem urzędników przysłanych z centrali RSW, obowiązujących praw- nie norm71. Dyrektor Ośrodka, odpowiadając na te ostatnie uwagi, napisał, że wynikało to m.in. „[…] z programu oszczędnościowego OBP, przewidującego maksymalne ograniczenie aparatu administracyjnego bez uszczuplania potencja- łu badawczego”, co spowodowane było narzuconymi na gospodarkę PRL, w tym przyjętymi przez ZG RSW, ograniczeniami72. Ten sposób myślenia miał mieć jednak swoje granice. Dyrektor Ośrodka stwierdził: „Na ostatnim posiedzeniu
66 Tamże.
67 Tamże.
68 Marks, Engels, Lenin o prasie. Wybór tekstów, wstęp i opracowanie T. Goban-Klas. Kraków 1987.
69 Polska Bibliografi a Adnotowana Wiedzy o Środkach Masowego Komunikowania za Rok 1981, t. 17. S. Dziki (red.). Kraków 1983.
70 Protokół kontroli problemowej przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych…, k. 139.
71 Tamże, k. 141–145.
72 Cyt. za: tamże, k. 144.
Z DZIEJÓW OBP
kolegium OBP uznano jednak, że realizacja tego programu posunęła się zbyt da- leko […]”73, co w praktyce oznaczało likwidację w Ośrodku tzw. podwójnych przyporządkowań poszczególnym pracownikom.
W latach 1981–1983 w OBP miały miejsce trzy kontrole zrealizowane przez jednostki spoza RSW. Ich merytoryczny zakres dotyczył najogólniej spraw fi nan- sowo-gospodarczych. W żadnym wypadku oceny pokontrolne nie wymuszały na kierownictwie Ośrodka podjęcia radykalnych zmian74.
W podsumowującym piśmie pokontrolnym skierowanym na ręce Walerego Pisarka Dyrektor Zespołu Kontroli ZG RSW w marcu 1984 roku pisał: „Kontrola problemowa Ośrodka […] wykazała szereg osiągnięć, zwłaszcza na polu działal- ności badawczej. Równocześnie stwierdzono, że w toku realizacji zadań Ośrod- ka wystąpiły pewne niedomagania, których wyeliminowanie pozwoli na dalsze doskonalenie stylu i metod pracy Ośrodka”75. W dalszej części pisma wskazano na te ułomności, zaliczając do nich: potrzebę uwzględnienia w większym niż do- tychczas stopniu relacji między ponoszonymi kosztami a wpływami uzyskiwany- mi z tytułu wykonywanych prac; rytmicznego i zgodnego z harmonogramem re- alizowania zadań badawczych i edytorskich, wreszcie potrzebę uporządkowania zagadnień organizacyjnych przez usunięcie, jak napisano – „rozbieżności między dokumentami regulującymi te zagadnienia a stanem faktycznym”76. Zwyczajowo, w takim wypadku, dyrektor OBP w kwietniu 1984 roku wysłał pismo, w którym poinformował Zespół Kontroli o podjętych działaniach naprawczych, które miały polepszyć funkcjonowanie placówki w wymienionych segmentach spraw77.
Wyłaniający się z przedstawionych dokumentów obraz funkcjonowania Ośrodka w latach 1980–1983 pozwala na wysnucie wniosku, że nie było poważ- niejszego konfl iktu pomiędzy OBP a kierownictwem RSW.
Uwagi zgłaszane przez instytucjonalnych zwierzchników starano się uwzględ- niać, wprowadzając m.in. korekty w planach badawczych i aktywności wydaw- niczej. Wydarzenia polityczne interesującego nas okresu wpłynęły więc na dobór tematów badawczych Ośrodka. O ile w czasie trwania tzw. karnawału „Solidarno- ści” (sierpień 1980 – grudzień 1981) pojawiły się prace podejmujące zagadnienia związane z badaniem różnych aspektów komunikacji społecznej i masowej, opi- sujące jej stan w momencie politycznego przesilenia, rywalizacji informacyjnej ofi cjalnego ośrodka władzy z „Solidarnością”, to po wprowadzeniu stanu wojen- nego dysponent Ośrodka starał się wymóc na nim opracowywanie tematów teo- retycznych, w których zagadnienia związane ze studiami nad komunikowaniem byłyby przedstawiane, jak stwierdzał jeden z dokumentów – „z pozycji marksi- zmu-leninizmu”. Nie do końca jednak udało się kierownictwu RSW osiągnąć ten
73 Cyt. za: tamże.
74 Tamże, k. 146–147.
75 Zarządzenia pokontrolne…, k. 149.
76 Tamże.
77 Dotyczy zarządzeń pokontrolnych. Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW „Prasa-Książka- -Ruch”. 12 kwiecień 1984, AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 28/76, k. 149.
Z DZIEJÓW OBP cel. W dorobku intelektualnym OBP za lata 1982–1983, zapisanym w wykazie prac badawczych Ośrodka78, i publikacjach, które wyszły w seriach „Biblioteka Dziennikarza” i „Biblioteka Wiedzy o Prasie”79 oraz w tekstach zamieszczonych w poszczególnych numerach Zeszytów Prasoznawczych (z lat 1982–1983) nie wi- dać śladów jakiejś szczególnej ideologicznej ofensywy przeprowadzonej siłami pracowników interesującej nas instytucji badawczej.
O ile w codziennej pracy Ośrodek pozostawał pod kontrolą Zarządu RSW, przed którym corocznie zdawał sprawozdanie ze swoich dokonań i przedstawiał plan pracy na najbliższy rok, to trzeba pamiętać o ogólnej kontroli wszystkich in- stytucji w jakiś sposób powiązanych z realizowaniem przez Wydział Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR ofi cjalnej polityki informacyjnej. Po wprowadzeniu stanu wojennego kierownictwo RSW otrzymało dodatkowego nadzorcę w postaci Ze- społu Pełnomocnika-Komisarza Komitetu Obrony Kraju umieszczonego przy ZG RSW80.
Ważnym elementem polityki kierownictwa OBP po 13 grudnia 1981 roku było zachowanie stanu osobowego Ośrodka po przeprowadzonej na początku 1982 roku, obowiązkowej w tego typu instytucjach, weryfi kacji pracowniczej.
Funkcjonowanie interesującej nas jednostki po 13 grudnia 1981 roku wyma- gało od jej kierownictwa wypełnienia narzuconych przez nowe warunki politycz- no-administracyjne obowiązków. Jak się wydaje, nie utrudniały one jednak, na tyle jej funkcjonowania, by wpłynęło to zasadniczo na charakter dotychczas reali- zowanych prac. Oprócz wspominanego wcześniej pewnego przesterowania tema- tycznego, wdrożenia zakładowego programu oszczędnościowego i antyinfl acyj- nego oraz opracowania „Statutu pracownika Ośrodka Badań Prasoznawczych”, sytuacja ta nie przyniosła rewolucyjnych dla pracy Ośrodka skutków. Oczywi- ście, szczególnie w porównaniu do lat 1980–1981, nastąpiło zawężenie tematycz- nej wolności badawczej i swobody kontaktu z naukowymi ośrodkami z Zachodu, ale nie zaprzestano realizacji zadań badawczych osadzonych w obiektywnych na- ukowo danych, czego dowodem są licznie zachowane prace i monografi e.
W jakimś zapewne zakresie miejsce OBP w strukturach RSW, a i szerzej, wśród instytucji zajmujących się w Polsce Ludowej badaniami naukowymi cha- rakteryzują słowa T. Gobana-Klasa: „Nie byliśmy totalnymi przeciwnikami cen- zury, a raczej realistami. Dlatego ośrodek nie był ani na cień dysydencki, nato- miast reformatorski. Ja to nazywam uczciwie. Nie ma co ukrywać i nie widzę w tym nic wstydliwego” (Kloc 2013, s. 101).
Przedstawiony tutaj obraz pokazuje funkcjonowanie OBP na podstawie do- kumentów zgromadzonych w zespole archiwalnym RSW, do których udało się
78 Zob. Wykaz prac badawczych OBP… 2010, s. 11–13.
79 Zob. listę prac z serii „Biblioteka Dziennikarza” i Biblioteka Wiedzy o Prasie” w katalogu Biblioteki Narodowej w Warszawie.
80 Więcej informacji na temat działalności Zespołu Pełnomocnika-Komisarza Komitetu Obrony Kraju w ZG RSW „Prasa-Książka-Ruch” w okresie stanu wojennego w: Sprawozdanie z działalności Zespołu Pełnomocnika-Komisarza Komitetu Obrony Kraju…, k. 1–11.
Z DZIEJÓW OBP
dotrzeć autorowi niniejszego tekstu. Można zakładać, że także w innych jed- nostkach archiwalnych, w tym m.in. w bardzo obszernym zespole dokumentów KC PZPR81, można odnaleźć interesujące dla badań nad historią funkcjonowania Ośrodka materiały. Pewną rolę mogą tu odegrać wspomnienia ówczesnych pra- cowników OBP, w tym jego fi larów z Walerym Pisarkiem na czele, które nie do końca na ten moment zostały zebrane.
Autor wyraża nadzieję, że przedstawione rozważania staną się fragmentem większej całości, która w przyszłości przyczyni się do przygotowania pogłębio- nej monografi i historii Ośrodka Badań Prasoznawczych i tym samym – dziejów polskich badań prasoznawczych.
Bibliografi a
100 numerów Zeszytów Prasoznawczych (1984). Zeszyty Prasoznawcze, nr 2, s. 79–100.
30-lecie czasopism OBP (1988). D. Terakowska (oprac.). Zeszyty Prasoznawcze 1988, nr 3, s. 155–159.
Dubiel P. (1997). Notatki i wspominki redaktora (40 lat Zeszytów Prasoznawczych). Zeszyty Prasoznawcze, nr 3–4, s. 165–191.
Dubiel P., Russ M. (1981). 25 lat wydawnictw Ośrodka Badań Prasoznawczych – patrz Kronika naukowa. Zeszyty Prasoznawcze, nr 3, s. 152–156.
Dubiel P., Goban-Klas T., Pisarek W. (1974). Prasoznawstwo polskie – tradycje, dorobek, per- spektywy. Zeszyty Prasoznawcze, nr 1, s. 5–15.
Dziki S. (1984). Tendencje rozwojowe polskiego prasoznawstwa 1965–1981. Zeszyty Praso- znawcze, nr 2, s. 21–36.
Informator o strukturze i obsadzie personalnej centralnego aparatu PZPR 1948–1990 (2000).
W. Janowski, A. Kochański (oprac.), K. Persak (red.). Warszawa.
Kloc J. (2013). Goban odkrywca – podróże po nauce. W: R. Wietoszko (red.). Przodownicy prasy, s. 97–105.
Marks, Engels, Lenin o prasie (1987). T. Goban-Klas (wybór, wstęp i oprac.). Kraków.
Mikułowski Pomorski J. (2007). Obraz kryzysu komunikowania masowego PRL odczytany po ćwierci wieku. W: W. Pisarek (red.), J. Mikułowski Pomorski (wprow.). Raport o stanie komunikacji społecznej w Polsce. Sierpień 1980 – 13 grudnia 1981 (s. VII–XIX). Kraków.
Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach 1980–1981 (2004). M. Jabłonowski, W. Janowski, W. Władyka (oprac. wybór i red.). Warszawa.
Pisarek W. (1982). Raport o stanie komunikacji publicznej w Polsce 1980–1981. Zeszyty Praso- znawcze, nr 3, s. 18–28.
Pisarek W. (1996). Reminiscencje jubileuszowe na XL-lecie OBP. Zeszyty Prasoznawcze, nr 3–4, s. 7–11.
Pisarek W. (2007). Słowo wstępne. W: W. Pisarek (red.), J. Mikułowski Pomorski (wprow.).
Raport o stanie komunikacji społecznej w Polsce. Sierpień 1980 – 13 grudnia 1981 (s. XXII–XXIII). Kraków.
Polska Bibliografi a Adnotowana Wiedzy o Środkach Masowego Komunikowania za Rok 1981, t. 17 (1983). S. Dziki (red.). Kraków.
Przodownicy prasy (2013). R. Wietoszek (red.). Kraków.
81 W zespole archiwalnym Wydziału Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR za okres 1980–1983, który dokładnie przeanalizowałem, takich dokumentów nie udało mi się odnaleźć.
Z DZIEJÓW OBP PZPR a Solidarność 1980–1981. Tajne dokumenty Biura Politycznego (2013). T. Kozłowski
(wstęp). Warszawa.
Raport o stanie komunikacji społecznej w Polsce. Sierpień 1980 – 13 grudnia 1981 (2007).
W. Pisarek (red.), J. Mikułowski Pomorski (wprow.). Kraków.
Wojsław J. (2012). „Głos Wybrzeża – Dziennik Bałtycki – Wieczór Wybrzeża”. W: S. Ligarski (red.). Środki masowego zakłamania. Gadzinówki w czasie stanu wojennego. Szczecin, s. 36–40.
Wojsław J. (2015a). RSW „Prasa-Książka-Ruch” narzędziem polityki informacyjnej kierownic- twa PZPR w latach 1980–1981. Rocznik Historii Prasy Polskiej, nr 4, s. 75–100.
Wojsław J. (2015b). Stefan Olszowski głównym nadzorcą partyjnej propagandy w latach 1980–
1982. W: M. Kaczmarczyk, D. Rott, M. Boczkowska, M. Koszembar-Wiklik (red.). Spo- łeczne i historyczne konteksty funkcjonowania mediów (s. 89–106). Sosnowiec.
Wykaz prac badawczych OBP w Bibliotece Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, sporządzony przez J. Augustyńską (katalog w formie pracy niedrukowanej). Kraków 2010.
Zespół archiwalnych dokumentów zgromadzonych w zespole RSW „Prasa-Książka-Ruch”
w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
Wykaz dokumentów archiwalnych
Notatka służbowa dotycząca wdrażania z dn. 1 kwietnia 1981 r. przyjętych ustaleń w prenu- meracie pocztowej z marca 1981 r. przygotowana przez Dział Prasowy RSW. AAN, RSW
„Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 3/3, k. 106–108.
Plan działalności naukowo-badawczej na rok 1982. Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW
„Prasa-Książka-Ruch” w Krakowie, marzec 1982. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/37, k. 354–357.
Protokół kontroli problemowej przeprowadzonej w Ośrodku Badań Prasoznawczych RSW
„Prasa-Książka-Ruch” w Krakowie od listopada 1983 do stycznia 1984 roku (z przerwami).
Kraków, 27 stycznia 1984 r. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 28/76, k. 122–148.
Protokół nr 2/81 z posiedzenia Zarządu RSW „Prasa-Książka-Ruch” w dniu 6 I 1981 r. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/31, k. 4–8.
Protokół nr 11/81 z posiedzenia Zarządu RSW „Prasa-Książka-Ruch” w dniu 3 III 1981 r.
AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/31, k. 248.
Protokół nr 15/82 z posiedzenia Zarządu RSW „Prasa-Książka-Ruch” w dniu 23 III 1982 r.
AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/37, k. 306–310.
Sprawozdanie z działalności Spółdzielni za rok 1980 przygotowane przez Zarząd RSW „Prasa- -Książka-Ruch” dla Rady RSW „Prasa-Książka-Ruch”, kwiecień 1981. AAN, RSW „Prasa- -Książka-Ruch”, sygn. 5/32, k. 309–310.
Sprawozdanie z działalności naukowo-badawczej i wydawniczej w roku 1981. Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW „Prasa-Książka-Ruch” w Krakowie, 28 stycznia 1982. AAN, RSW
„Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/37, k. 350–353.
Sprawozdanie z działalności Zespołu Pełnomocnika-Komisarza Komitetu Obrony Kraju w ZG RSW „Prasa-Książka-Ruch” za okres od 13 XII 1981–25 VII 1983, 30 lipca 1983. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 13/1, k. 1–11.
Statut pracownika Ośrodka Badań Prasoznawczych RSW „Prasa-Książka-Ruch”, marzec 1982.
AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/37, k. 358–359.
Struktura organizacyjna RSW i jej zmiany na przestrzeni lat 1970–1990, marzec 1990, AAN, Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 8/110, k. 3.
Z DZIEJÓW OBP
Uwagi do planu działalności naukowo-badawczej OBP na 1982 rok. Dział Prasowy RSW
„Prasa-Książka-Ruch”, 22 marca 1982. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/37, k. 368–369.
Uwagi w sprawie kolportażu gazet i czasopism – Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW „Prasa- -Książka-Ruch”, 31 XII 1980, Kraków. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/31, k. 12–19.
Wytyczne Biura Politycznego w sprawie nomenklatury kadr instancji partyjnych wraz z wy- kazem stanowisk objętych nomenklaturą KC, KW, KM, KD, KMG, KG, KZ. Warszawa, kwiecień 1977. AAN, KC PZPR, sygn. XX-184.
Zarządzenia pokontrolne wobec Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie. Dyrektor Ze- społu Kontroli ZG RSW „Prasa-Książka-Ruch” Z. Stanisławski, 7 marca 1984. AAN, RSW
„Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 28/76, k. 149.
Zasady fi nansowania działalności jednostek naukowo-badawczych RSW „Prasa-Książka- -Ruch” w roku 1982. Dział Finansów RSW „Prasa-Książka-Ruch”, 18 marca 1982. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/37, k. 379–380.
Zasadnicze tematy badawcze na rok 1982. Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW „Prasa- -Książka-Ruch” w Krakowie, marzec 1982. AAN, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, sygn. 5/37, k. 364.
STRESZCZENIE
Obraz działalności Ośrodka Badań Prasoznawczych (OBP) w Krakowie w latach 1980–1983 wyłaniający się z treści dokumentów znajdujących się w zespole archiwalnym RSW „Prasa- -Książka-Ruch” pozwolił na sformułowanie ogólnego poglądu o ograniczonym wpływie kierownictwa RSW na codzienne funkcjonowanie Ośrodka. Tematy badawcze zrealizowane w tym czasie i planowane do wykonania były znakiem swoistej wrażliwości dysponentów poli- tycznych, w tym Wydziału Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR, na pojawiające się w przestrzeni publicznej wyzwania z zakresu komunikacji społecznej i masowej lat 1980–1983. Inną już sprawą była podatność centrum partyjnego na wypływające z przygotowanych analiz wnioski.
Po wprowadzeniu stanu wojennego praca OBP została ograniczona nowymi prawnymi, poli- tycznymi i ekonomicznymi wymaganiami. Ważnym elementem polityki kierownictwa OBP po 13 grudnia 1981 roku było zachowanie stanu osobowego Ośrodka po przeprowadzonej na początku 1982 roku, obowiązkowej w tego typu instytucjach, weryfi kacji pracowników.
Słowa kluczowe: przełomy polityczne lat 1980–1983, RSW „Prasa-Książka-Ruch”, Ośrodek Badań Prasoznawczych w Krakowie
