INNOWACYJNE ROZWIĄZANIA TECHNICZNE ZAPOBIEGAJĄCE ZMIANOM KLIMATU-
RACJONALNE GOSPODAROWANIE WODĄ
W GOSPODARSTWIE ROLNYM I OGRANICZENIE STRAT AZOTU W PRODUKCJI ROLNICZEJ
Operacja opracowana przez Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Łosiowie Operacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Schematu II Pomocy
Technicznej „Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020
- Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.”
SPIS TREŚCI
OBOWIĄZUJĄCE WYMOGI ORAZ DOKUMENTACJA REALIZACJI PROGRAMU AZOTANOWEGO W GOSPODARSTWIE ROLNYM.
1. ...03
2. Postępowanie z nawozami naturalnymi w gospodarstwie...04
3. Sporządzanie planu nawożenia azotem...08
4. Prowadzenie ewidencji zabiegów nawożenia...11
Wymogi prawne w realizacji Programu azotanowego. ZABIEGI AGROTECHNICZNE ORAZ ZABIEGI KSZTAŁTOWANIA KRAJOBRAZU SPRZYJAJĄCE ZATRZYMYWANIU WODY 1. ...12
2. Jak zatrzymać wodę w glebie? - sprzyjające zabiegi...13
3. Jak zatrzymać wodę w glebie kształtując krajobraz...19
4. Literatura...21
Woda na potrzeby rolnictwa a problem suszy. ZBILANSOWANIE NAWOŻENIA ROŚLIN UPRAWNYCH JAKO NARZĘDZIE OGRANICZANIA STRAT AZOTANÓW Z EKOSYSTEMÓW ROLNICZYCH 1. ...22
2. Bilans azotu brutto (bilans na powierzchni pola)...25
3. Nawożenie zbilansowane gwarancją bezpiecznego środowiskowo wyniku bilansu azotu...27
4. Literatura...30 Azot i jego znaczenie dla produkcji rolniczej i środowiska.
OBOWIĄZUJĄCE REGULACJE PRAWNE – TERMINY I WYTYCZNE W KTÓRYCH DOZWOLONE JEST NAWOŻENIE ORAZ PRZECHOWYWANIE NAWOZÓW ORAZ SYSTEM OPŁAT WYNIKAJĄCY Z USTAWY PRAWO WODNE
PROCEDURY I ZAKRES KONTROLI INSPEKCJI OCHRONY ŚRODOWISKA W GOSPODARSTWACH ROLNYCH
NUMER ISBN: 978-83-60304-97-6
OBOWIĄZUJĄCE WYMOGI ORAZ DOKUMENTACJA REALIZACJI PROGRAMU AZOTANOWEGO W GOSPODARSTWIE ROLNYM
Program azotanowy obejmuje działania, które rolnik zobowiązany jest realizować w swoim gospodarstwie aby ograniczyć zanieczyszczanie azotanami wód powierzchniowych i podziemnych. Szczegółowe wymogi w realizacji Programu zostały zawarte w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2018 roku w sprawie przyjęcia „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczaniu". Ustawą z dnia 20 lipca 2017 roku PRAWO WODNE wprowadzono na terenie całego kraju obowiązki, w ramach których: Produkcję rolną, w tym działy specjalne produkcji rolnej, w ramach której są przechowywane odchody zwierzęce lub stosowane nawozy, prowadzi się w sposób zapobiegający zanieczyszczaniu wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych i ograniczający takie zanieczyszczenie.
AUTOR: mgr inż. LESZEK CIEMNIAK
1. WYMOGI PRAWNE W REALIZACJI PROGRAMU AZOTANOWEGO
Wszystkie gospodarstwa rolne zobowiązane są do przestrzegania:
1) okresów, kiedy rolnicze wykorzystanie nawozu jest niewłaściwe;
2) rolniczego wykorzystania nawozów w terenie o dużym nachyleniu;
3) rolniczego wykorzystania nawozów na gruntach zamarzniętych, zalanych wodą, nasyconych wodą, lub przykrytych śniegiem;
4) warunków rolniczego wykorzystania nawozów w pobliżu cieków naturalnych, zbiorników wodnych, kanałów i rowów;
5) pojemności i konstrukcji miejsc do przechowywania odchodów zwierzęcych oraz odcieków z przechowywanych materiałów
roślinnych, takich jak kiszonka;
6) procedur rolniczego wykorzystania, w tym dawek i
równomierności rozprowadzania, zarówno nawozów, które zapewniają utrzymanie
strat substancji odżywczych do wody na dopuszczalnym poziomie.
2. POSTĘPOWANIE Z NAWOZAMI NATURALNYMI W GOSPODARSTWIE.
Przechowywanie nawozów naturalnych powinno przebiegać w sposób ograniczający przedostawanie się odcieków płynnych nawozów oraz wód gnojowych z pryzmy do wód gruntowych i powierzchniowych oraz zabezpieczenia zbiorników na gnojowice przed emisją amoniaku.
Wymaga to zapewnienia powierzchni nieprzepuszczalnych miejsc do przechowywania nawozów naturalnych stałych oraz pojemności przykrytych, w szczególności osłoną elastyczną lub osłoną pływającą, zbiorników na nawozy naturalne płynne, które powinny posiadać szczelne dno i ściany. W przypadku utrzymywania zwierząt gospodarskich na głębokiej ściółce obornik może być przechowywany w budynku inwentarskim o nieprzepuszczalnym podłożu.
Pojemność zbiorników na nawozy naturalne płynne powinna umożliwiać ich przechowanie przez okres 6 miesięcy.
źGospodarstwa posiadające produkcje zwierzęcą powyżej 210 DJP wg.
stanu średniorocznego zobowiązane są do dostosowania obiektów do przechowywania nawozów naturalnych do dnia 1.01.2022 roku.
źGospodarstwa posiadające produkcję zwierzęcą do 210 DJP dostosowują obiekty do przechowywania nawozów naturalnych do 1.01.2025 roku.
Do czasu dostosowania terminów dotyczących posiadania odpowiednich urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych podmioty je produkujące zapewnią odpowiednio szczelne zbiorniki dla nawozów naturalnych płynnych przez okres 4 miesięcy.
Możliwe jest czasowe, jednak nie dłużej niż przez okres 6 miesięcy od dnia utworzenia każdej z pryzm, przechowywanie obornika bezpośrednio na gruntach rolnych, przy czym:
1)
jeżeli nie ustanowiono strefy ochronnej na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne;
2) lokalizację pryzmy oraz datę złożenia obornika w danym roku na danej działce zaznacza się na mapie lub szkicu działki, które przechowuje się przez okres 3 lat od dnia zakończenia przechowywania obornika;
pryzmy lokalizuje się poza zagłębieniami terenu, na możliwie płaskim terenie, o dopuszczalnym spadku do 3%, w miejscu niepiaszczystym i niepodmokłym, w odległości większej niż 25 m od linii brzegu wód powierzchniowych, pasa morskiego i ujęć wód, P o w i e r z c h n i a m i e j s c d o p r z e c h o w y w a n i a n a w o z ó w naturalnych stałych powinna umożliwiać ich przechowanie przez okres 5 miesięcy.
Wprowadzono okresy przejściowe d o s t o s o w a n i a m i e j s c d o p r z e c h o w y w a n i a n a w o z ó w naturalnych w zależności od wielkości prowadzonej produkcji zwierzęcej.
3) obornik na pryzmie ponownie przechowuje się w tym samym miejscu po upływie 3 lat od dnia zakończenia uprzedniego przechowywania obornika.
Każdorazowo zaznaczyć na mapie lub szkicu działek, lokalizację pryzmy oraz datę złożenia obornika w danym roku.
Zabronione jest
przez cały rok.
składowanie pomiotu ptasiego bezpośrednio na gruncie
NAWOŻENIE Terminy stosowania nawozów
Terminy określone w tabeli odnoszą się wyłącznie do nawozów mineralnych i nawozów naturalnych. W przypadku innych organicznych środków nawozowych stosuje się przepisy ogólne programu azotanowego oraz ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne i ustawy o nawozach i nawożeniu.
Rodzaj gruntu i nawozu
Grunty orne
Grunty orne na terenie gmin objętych wykazem stanowiącym załącznik nr 2 do Programu działań Grunty orne na terenie gmin objętych wykazem stanowiącym załącznik nr 3 do Programu działań Uprawy trwałe
Uprawy wieloletnie TUZ
Nawozy azotanowe mineralne
i nawozy naturalne płynne Nawozy naturalne stałe 1 marca - 20 października
1 marca - 15 października
1 marca - 25 października
1 marca - 31 października
1 marca - 31 października
1 marca - 30 listopada
Terminy określone w tabeli nie dotyczą:
ź rolników, którzy będą zakładać uprawy jesienią po późno zbieranych przedplonach, buraku cukrowym, kukurydzy lub późnych warzywach.
Dopuszczalna dawka azotu w wieloskładnikowych nawozach dla zakładanych upraw nie może przekroczyć dawki 30 kg N/ha. Należy szczegółowo udokumentować termin zbioru, datę stosowania nawozu, zastosowane nawozy i ich dawkę oraz termin siewu jesiennej uprawy, rolników, którzy nie mogli dokonać zbiorów lub nawożenia z uwagi na niekorzystne warunki pogodowe, w szczególności nadmierne uwilgotnienie gleby. Dla tych podmiotów termin graniczny stosowania nawozów to dzień 30 listopada,
ź upraw pod osłonami oraz kontenerowych.
Należy pamiętać, że termin 30 listopada to data graniczna stosowania nawozów dla podmiotów, które nie mogły dokonać zbiorów lub nawożenia z uwagi na niekorzystne warunki pogodowe.
Stosowanie nawozów zawierających azot przy wodach powierzchniowych.
ź Stosowanie nawozów przy pomocy urządzeń aplikujących je bezpośrednio do gleby redukuje o połowę odległości wskazane w tabeli,
Minimalne odległości stosowania nawozów na gruntach rolnych od brzegu:
Nawozy z wyłączeniem gnojowicy
Gnojowica
jezior i zbiorników o powierzchni
do 50 ha
cieków wodnych
rowów z wyłączeniem rowów o szerokości
do 5m*
kanałów w rozumieniu ustawy
Prawo wodne 5 m
10 m
5 m
10 m
5 m
10 m
5 m
10 m Minimalne odległości stosowania nawozów na gruntach rolnych od:
Wszystkie rodzaje nawozów
brzegu jezior i zbiorników wodnych o powierzchni
powyżej 50 ha
ujęć wody** obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego
20 m 20 m 20 m
ź Podzielenie pełnej dawki nawozów na co najmniej 3 dawki zastosowane co najmniej co 14 dni, redukuje odległości o połowę.
W przypadku nawożenia na gruntach o dużym nachyleniu (powyżej 10 %) odległości od wód powierzchniowych zwiększamy o 5 m.
Rolnicy prowadzący działalność na powierzchni większej lub równej 10 ha użytków rolnych lub utrzymujący zwierzęta gospodarskie w liczbie większej lub równej 10 DJP według stanu średniorocznego powinni posiadać plan nawożenia azotem albo obliczenia maksymalnych dawek azotu. Zobowiązani są również do prowadzenia ewidencji zabiegów nawożenia azotem upraw w gospodarstwie.
W gospodarstwach o powierzchni użytków rolnych pow. 100 ha lub uprawiających pow. 50 ha upraw intensywnych lub utrzymujących pow.
60 DJP inwentarza sporządza się plan nawożenia azotem.
Do sporządzania planu nawożenia azotem i obliczania maksymalnych dawek służą dwie aplikacje. Są one dostępne na stronie Centrum
Doradztwa Rolniczego w Brwinowie w zakładce „Produkcja rolna"
„Program azotanowy" „Narzędzia pracy doradczej". W tym samym miejscu znajduje się aplikacja „Stany CC" do sporządzenia obrotu stada bydła, kóz i owiec z wykorzystaniem pliku wygenerowanego przez ARiMR z IRZ.
Ta dokumentacja powinna być przechowywana przez okres 3 lat.
3. SPORZĄDZANIE PLANU NAWOŻENIA AZOTEM
Programy zawierają niezbędne do opracowania planu nawożenia arkusze. Oprócz tabeli z informacjami o rolniku i gospodarstwie zawiera narzędzie do wykonania obrotu stada zwierząt. Dane uzyskujemy z Identyfikacji i Rejestracji Zwierząt prowadzonej przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W przypadku zwierząt rejestrowanych grupowo musimy ustalić podział na grupy technologiczne. Ponieważ plan nawożenia azotem powinien zostać opracowany przed wykonaniem pierwszego zabiegu nawożenia okres, za który wykonujemy obrót stada bierzemy rok gospodarczy poprzedzający datę sporządzenia planu.
Stany średnioroczne zwierząt wyliczone z obrotu stada w poszczególnych grupach technologiczno-wiekowych przypisujemy zgodnie z danymi uzyskanymi od rolnika do odpowiednich systemów utrzymania. Dzięki temu uzyskujemy informację dotyczącą produkcji nawozów naturalnych oraz zawartego w nich azotu.
Arkusz w aplikacji służy do zaplanowania nawożenia naturalnego. Z wniosku o dopłaty obszarowe spisujemy działki rolne (oznaczenia, działki ewidencyjne, powierzchnie), ustalamy kategorie agronomiczne gleby, określamy uprawy oraz spodziewany poziom ich plonowania. W kolumnie „Rodzaj przedplonu" wybieramy tylko w przypadku, gdy występował element roślin bobowatych lub korzeniowych, wybieramy nawożenie obornikiem pod przedplon oraz jego dawkę z ubiegłorocznej ewidencji. Następnie planujemy nawożenie dostępnymi nawozami naturalnymi własnymi i nabytymi zwracając uwagę na ilość zastosowanego w nich azotu – do 170 kg/ha.
Plan_natural
W arkuszu wykonujemy planowanie nawożenia mineralnego azotem. W kolejnych dawkach ustalamy jakimi nawozami i w jakiej dawce możemy zasilać uprawy tak, aby nie przekroczyć dawki azotu po uwzględnieniu nawożenia naturalnego.
Plan_mineral
4. PROWADZENIE EWIDENCJI ZABIEGÓW NAWOŻENIA
Arkusz Ewidencji zabiegów stanowi integralny element aplikacji.
Prowadząc ją należy zwrócić uwagę na chronologię czasową wpisów na całym obszarze lub na poszczególnych działkach oraz stosowanie i zapisywanie dawek nawozów nie przekraczających ich zaplanowanych poziomów.
W przypadku, gdy z produkcji zwierzęcej pozostaje nadwyżka nawozów naturalnych można ją zbyć do innego gospodarstwa spisując stosowną umowę.
ZABIEGI AGROTECHNICZNE ORAZ ZABIEGI KSZTAŁTOWANIA KRAJOBRAZU SPRZYJAJĄCE ZATRZYMYWANIU WODY
AUTOR: Dr ANNA KUCZUK
1. WODA NA POTRZEBY ROLNICTWA A PROBLEM SUSZY
Woda jest cennym zasobem środowiska i czynnikiem niezbędnym do życia wszelkich organizmów. Stanowi podstawowy składnik całego środowiska, w którym żyją rośliny, wpływając także na organizmy glebowe oraz strukturę gleby. Wody stanowią aż 71% powierzchni kuli ziemskiej, jednakże zaledwie 3% to wody słodkie, wykorzystywane zarówno na cele konsumpcyjne, jak i produkcyjne, w tym w produkcji rolnej.
Z punktu widzenia rolnictwa woda jest niezbędna w procesie fotosyntezy, transpiracji czy kiełkowania nasion. Warunkuje przejście związków mineralnych w roztwory, nadaje roślinom kształt i jędrność oraz odpowiada za transport soli mineralnych i związków organicznych do różnych organów. Niedobór wody może znacząco wpłynąć na zmniejszenie procesu fotosyntezy w okresach suszy, a jeśli stopień utraty wody przekracza możliwości jej pozyskania przez roślinę, następuje jej więdnięcie, a nawet obumarcie.
W naszym klimacie niedobór wody może być znacznym czynnikiem obniżającym plony roślin. W ostatnich kilkudziesięciu latach obserwuje się w Polsce wzrost nasilenia występowania suszy rolniczej (glebowej), zwłaszcza od 1992r., kiedy to długotrwała susza objęła zasięgiem prawie całą Polskę. Spowodowała wyschnięcie gleb, znaczne zmniejszenie plonów różnych ziemiopłodów, brak paszy. W latach 2000 i 2003 z kolei szacunkowe straty zbiorów głównych upraw rolniczych wyniosły od 30 do 80% wartości średniorocznych. Także na obszarach leśnych zmniejszyła się odporność drzewostanów na choroby oraz ataki szkodników, zwiększyło zagrożenie pożarowe. Inne wyniki badań podają, że w 2015 r. na skutek suszy straty plonu siana (na słabych glebach mineralno-murszowych) dochodziły do 70-80% w pasie środkowej Polski. Także w tym roku, jak podaje Instytut Geodezji i Kartografii, obszar suszy w Polsce zajmował 95% powierzchni rolniczej, w tym 38% to była susza ekstremalna (rysunek 1).
Rysunek 1. Susza rolnicza w 2015r.
Inne wyniki badań podają, że deficyt wody w uprawie zbóż jarych (w latach 2006–2017) występował głównie na glebach bardzo lekkich i lekkich, czyli podatnych i bardzo podatnych na suszę. Zważywszy, że większość gleb w Polsce to gleby bardzo lekkie i lekkie, charakteryzujące się małą pojemnością wodną, skutki susz są bardzo dotkliwe i dostrzegalne.
Susza jest ekstremalnym zjawiskiem pogodowym, a jej następstwa są widoczne bardzo długo. Pomimo nieregularności występowania powoduje olbrzymie straty gospodarcze. W produkcji rolnej czynnikami niewątpliwie zwiększającymi podatność gleb na suszę są niewłaściwe ich użytkowanie oraz nieracjonalne gospodarowanie wodą. W warunkach polskich rolnictwo wykorzystuje głównie wodę pochodzącą z opadów, a nawadnianie jest drogą alternatywną, wykorzystywaną głównie w uprawie warzyw czy roślin sadowniczych. Zatem w przypadku polowej produkcji rolniczej, należy skupić się na działaniach chroniących ekosystem gleby i w tym utrzymujących optymalną zawartość wody w glebie.
2. JAK ZATRZYMAĆ WODĘ W GLEBIE? - SPRZYJAJĄCE ZABIEGI
Dla praktyki rolniczej największe znaczenie mają te właściwości wodne, które decydują o zdolności danej gleby do zatrzymania wody, wpływają na ruch wody w profilu oraz decydujące o dostępności wody dla roślin. To jaki gleba posiada potencjał do gromadzenia wody uzależnione jest od stanu gleby. Zatem zadaniem rolnika jest dążenie do uzyskania takiej struktury gleby na polu, która pozwoli wodę zatrzymać i udostępnić ją roślinom. Średnio-zwięzły skład mechaniczny gleb stwarza najkorzystniejszą strukturę przestworów glebowych, a gleby takie mają dużą pojemność wodną i jednocześnie nie są tak zwięzłe jak gleby ciężkie. O ile jednak rolnik nie ma wpływu na skład
granulometryczny gleb, o tyle może wdrożyć takie zabiegi agrotechniczne, które będą sprzyjały poprawie jej struktury.
Aby w glebie wytworzyła się odpowiednia struktura (gruzełkowata) pozwalająca zatrzymać wodę, niezbędna jest w niej obecność materii organicznej (próchnicy). Więcej materii organicznej oznacza więcej porów w glebie i mniejszą jej gęstość objętościową. Dlatego dobrze jest wprowadzić do technologii uprawy takie zabiegi agrotechniczne, które
sprzyjają jej tworzeniu, gdyż wzrost zawartości materii organicznej w glebie wpływa na wzrost pojemności wodnej (tabela 1).
Tabela 1. Zmiany dostępnej pojemności wodnej gleb wywołane wzrostem materii organicznej gleby (na głębokości profilu ok. 0-30 cm)
Tekstura gleby piasek gliniasty pył gliniasty
glina ilasta
Wzrost dostępnej pojemności wodnej wywołany wzrostem zawartości glebowej materii organicznej o 1%[%]
1,13 1,04 0,82
Wszelkie zatem działania w obszarze rolnictwa winny być
skoncentrowane na ochronie struktury gruzełkowatej gleby i reprodukcji materii organicznej w niej zawartej, np. poprzez
zastosowanie technik uproszczonej uprawy, w tym zachowanie optymalnych terminów prac polowych, zabezpieczanie gruntów ornych okrywą roślinną w okresie zimy, wprowadzanie do gleby nawozów naturalnych i organicznych (obornik, komposty) czy z m i a n o w a n i e u w z g l ę d n i a j ą c e r o ś l i n y s t r u k t u r o t w ó r c z e .
Ważne jest, by stosowane zabiegi agrotechniczne zapewniały dobrą infiltrację wody w głąb profilu glebowego, stwarzały możliwość jej
magazynowania, a zarazem odprowadzenia nadmiaru wody i udostępnianie zapasów wody glebowej roślinom.
W gospodarstwie rolnym można wykorzystać wiele praktyk służących poprawie struktury gleby i jednocześnie zwiększeniu jej pojemności wodnej. Każde, ograniczające intensywną ingerencję maszyn rolniczych w ekosystem gleby oraz te, które wnoszą materię organiczną i chronię glebę przed erozją, działają na korzyść zatrzymania wody w glebie. Coraz częściej zatem zwraca się uwagę na zabiegi konserwujące glebę.
Tradycyjna uprawa roli ma wiele zalet wynikających głównie z głębokiego spulchniania i odwracania wierzchniej warstwy gleby,
niemniej jednak orki, zwłaszcza te głębokie, wywołują szereg niekorzystnych konsekwencji dla struktury gleby i jej życia biologicznego, przesuszają warstwę orną, doprowadzają do utarty materii organicznej, ograniczając tym samym optymalną wilgotność gleb.
Alternatywną dla powyższej praktyki jest stosowanie tzw.
bezpłużnej uprawy roli (zachowawcza, konserwująca). Może ona przyjmować różne formy (tabela 2, rysunki 2 i 3), od uprawy obejmującej całą powierzchnię pola i spulchnienie gleby na różnych głębokościach, poprzez uprawę pasową (strip-till), w której ma miejsce głębokie (do 30- 35 cm) spulchnianie pasów roli, w które wysiewane są nasiona, po uprawę zerową i siew bezpośredni. Zwłaszcza ta ostania forma, chociaż niewątpliwie ograniczająca nakłady w produkcji oraz chroniąca glebę przed procesem erozji, ma też różne wady np. może prowadzić do spadku plonów wskutek m.in. zakwaszenia warstwy ornej, nadmiernego zagęszczenia gleby, zachwaszczenia czy chorób roślin.
Tabela 2. Przykłady upraw roli konserwujących glebę Rodzaj uprawy konserwującej
UPRAWA BEZPŁUŻNA
Wybrane cechy charakterystyczne
Uprawa bezpłużna, głębokie spulchnianie: 10-20 cm
Przy glebach silnie zagęszczonych, z podeszwą płużną. W uprawie roślin korzeniowych, bobowatych, rzepaku
Uprawa bezpłużna z powierzchniowym spulchnianiem: 5-10 cm
Przy glebach o dobrych właściwościach fizycznych w głębszych warstwach gleby.
Przed wysiewem międzyplonu, by wprowadzić resztki pożniwne do gleby, ograniczyć parowanie wody,
pobudzić nasiona chwastów i samosiewów do kiełkowania.
Siew i następnie uprawa powierzchniowa Przy glebach o dobrych właściwościach fizycznych w głębszych warstwach gleby. Miesza się kilkucentymetrową wierzchnią warstwę gleby na
powierzchni zaraz po siewie.
Najczęściej przy uprawie roli i siewie międzyplonów.
Uprawa pasowa (strip-till): spulchnianie do głębokości 30-35 cm
Cała gleba po zbiorze przedplonu pokryta mulczem z resztek pożniwnych, co ogranicza parowanie.
Uprawa gleby ma miejsce tylko w rzędach, do których wysiewane/sadzone są rośliny. W efekcie powstają naprzemiennie pasy spulchnionej gleby o
korzystniejszych warunkach dla wzrostu roślin.
Zalecana zwłaszcza w agrotechnice roślin sianych w szerokiej rozstawie rzędów.
Rodzaj uprawy konserwującej
SIEW BEZPOŚREDNI
Wybrane cechy charakterystyczne
Uprawa zerowa i siew bezpośredni
Brak uprawek w okresie od zbioru przedplonu do siewu rośliny następczej. Bardzo dobra ochrona przed
erozją i utratą wilgoci, możliwość szybkiego i terminowego siewu, duża zawartość próchnicy,
odporność gleby na ugniatanie, bogatsze życie biologiczne gleby. Minusy tego typu uprawy, które można redukować poprawnym płodozmianem to:
możliwość wystąpienia chorób, szkodników i zachwaszczenia, możliwe obniżenie plonowania.
Rysunek 2. Przykład uprawy strip-till w uprawie kukurydzy
Rysunek 3. Przykłady upraw polowych po zastosowaniu powierzchniowego spulchniania: a) burak cukrowy, b) groch polny.
Konserwująca uprawa roli sprzyja z pewnością gromadzeniu i zachowaniu materii organicznej w glebie oraz ogranicza straty wody,
zagęszczenie gleby czy wymywanie z niej składników pokarmowych.
Ponadto zawiera w sobie wszystkie kluczowe elementy sprzyjające zatrzymaniu wody w glebie, takie jak:
źograniczanie ilości i intensywności zabiegów uprawowych, w tym nie stosuje odwracanie wierzchniej warstwy gleby,
źstosowanie przykrycia powierzchni gleby roślinami w okresie zimy (w tym międzyplonami),
źstosowanie przykrycia gleby mulczem z resztek pożniwnych i roślin okrywowych,
źstosowanie zmianowania uwzględniającego rośliny reprodukujące materię organiczną gleby (bobowate, trawy na gruntach ornych) oraz wprowadzania do gleby masy organicznej (obornik, komposty).
uprawę roślin wcześnie, łatwo wschodzące i szybko zakrywające glebę, co chroni glebę przed parowaniem (np. bobowate, także w
mieszankach ze zbożami, kukurydza, sorgo).
Wyniki badań pokazują różnicę w zawartości próchnicy (węgla organicznego) w zależności od rodzaju zastosowanej uprawy roli.
Większa zawartość próchnicy przekłada się, zwłaszcza w dłuższym okresie stosowania takiego sposobu uprawy do zwiększenia retencji wodnej gleby (tabela 3).
Tabela 3. Zawartość próchnicy i węgla organicznego oraz wilgotność [% v/v] gleby w zależności od systemu uprawy roli
Inne wyniki badań pokazują, że każdy 1%-procentowy wzrost zawartości materii organicznej w glebie pomaga jej utrzymać nawet 190 000 litrów wody na głębokości około 15 cm i powierzchni około 1 ha.
Obok struktury oraz rodzaju gleby, na ilość wody dostępnej dla roślin, wysoki wpływ ma także odczyn gleby. Jednym z poważniejszych problemów, z jakim muszą zmagać się rolnicy w Polsce jest zakwaszenie gleb, a od wielu lat udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych w Polsce przekracza średnio 50% powierzchni użytków rolnych. Zakwaszenie bezpośrednio przekłada się na pogorszenie struktury gleby poprzez zmniejszenie zawartości próchnicy (próchnica z wapniem tworzy związki będące spoiwem dla gruzełków), ograniczenie aktywności drobnoustrojów zarówno rozkładających materię organiczną gleby, jak i asymilujących azot z atmosfery (tabela 4.). Próchnica z wapniem tworzy związki mniej rozpuszczalne w wodzie, co przeciwdziała ich wypłukiwaniu do głębszych warstw Pogorszenie struktury gleby przekłada się na gorsze możliwości retencji w niej. Może dojść w efekcie do spadku produktywności i żyzności gleby, ograniczenia dostępności składników pokarmowych czy obniżenia odporności gleby na proces degradacji.
Tabela 4. Optymalny odczyn dla rozwoju mikroorganizmów glebowych
*Występuje zróżnicowanie w podanym przedziale zależnie od rodzaju rośliny bobowatej, z którą bakterie żyją w symbiozie.
3. JAK ZATRZYMAĆ WODĘ W GLEBIE KSZTAŁTUJĄC KRAJOBRAZ?
Większość współczesnych krajobrazów rolniczych to systemy, w
których systematycznie upraszcza się struktura przestrzenna i ekologiczna. Skutkuje to m.in. zmianami w strukturze fizycznej
i chemizmie gleby, monotonią krajobrazu, zanikiem nieprodukcyjnych fragmentów siedlisk czy zmianą składu gatunkowego fauny.
Użytki rolne zajmują w Polsce 14669 tys. ha., co stanowi około 50%
powierzchni kraju. W całkowitej powierzchni użytków rolnych grunty orne stanowią ponad 74%, a łąki i pastwiska ponad 21%. Są to z punktu widzenia rolniczej produkcji i rolniczego oddziaływania na środowisko najbardziej istotne powierzchnie krajobrazu rolniczego, które mogą sprzyjać zatrzymaniu wody w glebie. Wymienione wcześniej zabiegi na gruntach ornych, w tym zróżnicowany płodozmian wprowadzony na gruntach ornych, uwzględniający wnoszenie do gleby materii organicznej, mogą znacząco ograniczyć skutki niedoborów wody. Łąki także, ze względu na stałą reprodukcję materii organicznej w glebie, sprzyjają jej lepszej strukturze i wilgotności. Poza tym niezmiernie istotny wpływ na retencję wody w glebie oraz kształtowanie mikroklimatu lokalnego mogą mieć inne elementy krajobrazu rolniczego, takie jak: drzewa, krzewy, cieki i oczka wodne, czy miedze.
Elementy te poza wpływem na estetykę krajobrazu wiejskiego pełnią szereg funkcji. Na przykład zadrzewienia chronią rośliny uprawne przed wiatrem, ograniczają erozję gleb, pełnią rolę zbiornika absorbującego hałas oraz azotany z wód gruntowych, są schronieniem dla wielu typów organizmów oraz ograniczają parowanie i odpływ wody w czasie suszy.
Wykorzystanie ich w gospodarstwie rolnym nosi ogólnie nazwę agroleśnictwa. Ogranicza ono spływ wód powierzchniowych i utratę gleby oraz składników odżywczych dzięki barierze fizycznej drzew i roślinności występującej przy ich granicy. Dzięki lepszej przepuszczalności gleby zwiększa się przenikanie wody i składników odżywczych dla uprawianych roślin. Zadrzewienia kształtują mikroklimat obszarów rolniczych również przez wpływ na temperaturę powietrza oraz gleby i mogą także zmniejszyć ryzyko występowania przymrozków, niebezpiecznych dla niektórych roślin uprawnych.
Okazuje się, że występujący tzw. efekt styku pomiędzy polem a lasem lub zadrzewieniami może sprzyjać większej bioróżnorodności w ekotonach (strefa przejścia pomiędzy dwiema biocenozami), zwłaszcza w okresach suchych, gdyż występuje tam korzystniejszy mikroklimat.
Wprowadzenie sieci zadrzewień może wpłynąć na zwiększenie magazynowania wody w glebie odpowiadającej nawet około 60 mm opadu rocznie. Porównując intensywność parowania otwartych pól i pól poprzecinanych pasami drzew okazuje się także, że w tym pierwszym przypadku jest ono większe (rysunek 4).
Rysunek 4. Wypływ zadrzewień śródpolnych na mikroklimat przyległych pól.*
*Odległość od zadrzewień (h) wyrażona w jednostkach równych wyskosci drzew.
Bliskie sąsiedztwo zadrzewień w okolicach pól uprawnych to także, dzięki intensywniejszemu pochłanianiu i transpiracji wody, sprawne oczyszczania wód gruntowych z azotanów.
Znaczenie pozaprodukcyjnych elementów przyrodniczych na terenach rolniczych zostało dostrzeżone. Obecnie rolnicy zobowiązani są do wprowadzania tzw. obszarów proekologicznych (EFA). Zaliczane do nich są m.in. grunty ugorowane, żywopłoty, pasy zadrzewione, zadrzewienia liniowe i grupowe pasy gruntów wzdłuż obrzeży lasu, zagajniki o krótkiej rotacji, istniejące rowy melioracyjne, oczka wodne, miedze śródpolne, drzewa wolnostojące, strefy buforowe na trwałych użytkach zielonych, międzyplony lub uprawy wiążące azot. Obowiązek utrzymania obszarów EFA dotyczy rolników posiadających więcej niż 15 ha gruntów ornych i są oni zobowiązani do ich posiadania na
powierzchni odpowiadającej przynajmniej 5% powierzchni gruntów ornych w gospodarstwie. Z obowiązku utrzymania EFA zwolnione są gospodarstwa, w których ponad 75% gruntów ornych zajmują trawy lub inne rośliny pastewne, bobowate, lub powierzchnia ta jest ugorowana, pod warunkiem, że pozostałe grunty orne nie przekraczają 30 ha. Z obowiązku utrzymania obszarów proekologicznych możliwe jest także wyłączenie rolników, którzy na części gruntów ornych w gospodarstwie prowadzą produkcję ekologiczną, pod warunkiem, że pozostała powierzchnia gruntów ornych zajmuje powierzchnię do 15 ha.
4. LITERATURA
ź Bryant L.: Organic Matter Can Improve Your Soil's Water Holding Capacity.
https://www.nrdc.org/experts/lara-bryant/organic-matter-can-improve-your- soils-water-holding-capacity.
ź Boguszewski W., Kac-Kacas M. 1966. Wapnowanie gleb. IUNG, seria P(12).
Warszawa.
ź Cates A.: The connection between soil organic matter and soil water.
U n i v e r s i t y o f M i n n e s o t a S o i l H e a l t h S p e c i a l i s t . https://water.unl.edu/article/animal-manure-management/connection- between-soil-organic-matter-and-soil-water.
ź Jaskólski D., Jaskólska I. 2018. Współczesne sposoby i systemy uprawy roli w teorii i praktyce rolniczej. CDR Brwinów/o Poznań.
ź Kliza-Hołudowicz G. 2006. Wapnowanie gleb w Polsce – instrukcja upowszechnieniowa 128. IUNG.
ź Labedzki L., Problematyka susz w Polsce . 2004.Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, T. 4 z. 1 (10), s. 47-66.
ź Labedzki L., B. Bąk. 2015. Susza w Polsce w 2015 r. i ocena skutków na trwałych użytkach zielonych, Artykuły naukowe i inżynierskie,. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie 3, s. 102-106.
ź Orzechowski M., Trzcianowska M. 2016. Zadrzewienia śródpolne w gospodarowaniu przestrzenią. Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R. 18. Zeszyt 49B /5/, s. 152-162.
ź Pikuła D. Jak utrzymać odpowiedni poziom wody w glebie? Tygodnik Poradnik Rolniczy. https://www.tygodnik-rolniczy.pl.
ź Richling A., Solon J. 1996. Ekologia Krajobrazu. PWN.
ź Rosati A., t Borek R., Canali S. 2020. Agroforestry and organic agriculture.
Agroforestry systems. Springer Nature B.V. 1-17.
ź Ryszkowski L., Karg J. 1976. Role of shelterbelts in agricultural landscape.
Compt. Rend. Table ronde CNRS „Ecosystems boccagers", Rennes (rys.4)
ź Smagacz J.: 2016. Konsekwencje organizacyjne i środowiskowe różnych systemów uprawy roli. Studia i Raporty IUNG-PIB, Zeszyt 47(1), s.139-153.
Blecharczyk A., Małecka I., Sierpowski J. 2007. Wpływ wieloletniego oddziaływania systemów uprawy roli na fizykochemiczne właściwości gleby.
Fragmenta Agronomica, 24, 193, s.7-13.
ź Smagacz J. 2014. Badanie materiału glebowego pod kątem chemicznych właściwości gleby (w): Opracowanie systemu uprawy gleby dla rolnictwa zrównoważonego. Raport z projektu WND POIG 03.03.01-00-042/09, IUNG-PIB Puławy.
ź Smuszkiewicz P. Kukurydza w uprawie pasowej Strip-till w gminie Ostrowite:
http://www.wodr.poznan.pl/powiaty/powiaty-r-z/zespol-doradczy-w- supeckim/item/7541-kukurydza (zdjęcie - rys. 2).
ź Talarczyk W., Łowiński Ł. 2018. Uprawa roli a gospodarka wodna gleby.
Technika rolnicza, ogrodnicza, leśna, 3, s.8-12.
ź Wójcik I., Doroszewski A., Wróblewska E., Koza P. 2019. Susza rolnicza w uprawie zbóż jarych w Polsce w latach 2006–2017. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, T. 19. Z. 1 (65), s. 77–95.
ź http://www.igik.edu.pl/pl/a/susza-rolnicza-2015
ZBILANSOWANIE NAWOŻENIA ROŚLIN UPRAWNYCH JAKO NARZĘDZIE OGRANICZANIA STRAT AZOTANÓW Z EKOSYSTEMÓW ROLNICZYCH
AUTOR: Dr ANNA KUCZUK, Politechnika Opolska
1. AZOT I JEGO ZNACZENIE DLA PRODUKCJI ROLNICZEJ I ŚRODOWISKA Azot jest niezbędnym składnikiem odżywczym roślin i zarazem podstawowym elementem wielu składników ich komórek, szczególnie tych związanych z aparatem fotosyntetycznym. Przy jego niedoborze krzewienie roślin może być słabe, kolor rośliny blady, żółto-zielony, liście posiadają małą powierzchnię, a łodygi i źdźbła są cienkie i niskie.
Sytuacja ta bezpośrednio przekłada się na wzrost i rozwój roślin oraz osiągane wyniki produkcyjne. Przy niedoborze azotu, korzenie roślin mogą także wykazywać zdolność do zwiększania całkowitej powierzchni chłonnej systemu korzeniowego, kierując jego wzrost w kierunku bogatych w składniki odżywcze obszarów gleby.
Nadmiar z kolei tego składnika, w sensie produkcyjnym, może wpływać ograniczająco na dojrzewanie roślin, podatność na choroby, szkodniki czy jakość plonu. Jak pokazują przykładowe dane w tabeli 1, wraz ze wzrostem nawożenia azotem może pojawić się większy udział zdeformowanych bulw ziemniaka czy spadek zawartości skrobi.
Nadmiar azotu jest także przyczyną wybujałości roślin, a roślina wykazuje skłonność do wylegania.
Tabela 1. Wpływ nawożenia mineralnego azotem na udział w strukturze plonu bulw zdeformowanych (BZ) odmian jadalnych ziemniaka oraz wpływ nawożenia mineralnego azotem na procentową zawartość skrobi (S) w bulwach ziemniaka.
Nawożenie azotem jest z pewnością potężnym narzędziem zwiększania produkcji roślinnej. W warstwie ornej gleb jego zapasy, zależnie od kategorii agronomicznej, wynoszą od 600 (piaszczyste) do 12 000 kg/ha (średnie, ciężkie). Nie są to jednak ilości wystarczające, by zrównoważyć ubytek azotu wynoszony z pól wraz z plonami. Z wyjątkiem roślin bobowatych (Fabaceae), wiążących biologicznie azot dzięki symbiozie z bakteriami z rodzaju Rhizobium, większość upraw wymaga dostaw azotu do wzrostu i rozwoju. Główne jego formy dostępne dla roślin w glebie to forma amonowa (NH4+) oraz azotanowa (NO3-). Niestety są one podatne na straty wskutek wymywania i ulatniania. Wypłukiwanie azotanów w dół profilu glebowego skutkuje nie tylko niską efektywnością wykorzystania azotu przez rośliny, ale także zanieczyszczeniem wód gruntowych i podziemnych, które są główną drogą przenikania azotanów do łańcucha pokarmowego. Jak podają dane (tabela 2), stosowanie wyższych dawek azotu w ilości 140- 160 kg N/ha wywołało średnio wzrost wymycia o 5,2 kg N/ha w stosunku do próby kontrolnej oraz o 4,3 kg N/ha w stosunku do niższej dawki nawożenia. Okazuje się także, że produkcja roślinna generuje około 30%
azotu do środowiska, a straty tego pierwiastka sięgać mogą nawet ponad 75% w przypadku produkcji zwierzęcej (rysunek 1).
Tabela 2. Wymycie azotu z gleb w zależności od nawożenia mineralnego
Rysunek 2. Drogi „ucieczki" azotu z farm mlecznych i mięsnych
We współczesnym rolnictwie problem prawidłowej gospodarki składnikami pokarmowymi jest niezmiernie istotny. Ochrona środowiska, w tym środowiska wodnego jest obecnie priorytetem, co znajduje odzwierciedlenie w działaniach podejmowanych przez
rolników w ramach praktyk rolnośrodowiskowo-klimatycznych (np. rolnictwo zrównoważone, ochrona gleb i wód) czy działania
rolnictwo ekologiczne. Jak ważny jest problem zagrożeń dla środowiska, a ściślej środowiska wodnego w wyniku stosowania nawozów zawierających azot, świadczy także fakt wdrożenia w życie zapisów Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu" (tzw. program azotanowy). Są to bardzo ważne działania, gdyż rolnik powinien zdać sobie sprawę, iż rośliny pobierają tylko ok. 50% (optymalnie 70%) dostarczanego im azotu. Reszta może podlegać różnym procesom, w tym stwarzającym zagrożenie dla środowiska i straty ekonomiczne dla samego rolnika (np. poprzez wymycie, ulatnianie) (rysunek 2.).
2. BILANS AZOTU BRUTTO (BILANS NA POWIERZCHNI POLA)
Wiedza na temat losów azotu w glebie skłania zatem do zaplanowania poprawnego produkcyjnie, ale i środowiskowo nawożenia azotem. Kluczem do ograniczenia jego „ucieczki" do środowiska jest efektywne gospodarowanie nim, tak by jak najwięcej dostępnego azotu było wykorzystywane do uprawy roślin i zwierząt oraz dla utrzymania zdrowia gleby.
Jednym ze wskaźników rolnośrodowiskowych pozwalających na ocenę poprawności nawożenia azotem w gospodarstwie jest tzw. bilans azotu brutto (bilans na powierzchni pola). Pozwala on na optymalne zaplanowanie gospodarki nawozowej w gospodarstwie rolnym oraz ocenę obciążenia środowiska azotem. Jest on różnicą strony przychodowej i rozchodowej azotu (rysunek 3.). Jak podaje Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej bezpieczny środowiskowo wynik bilansu to 30 kg N/ha UR/rok.
Jak się okazuje utrzymanie poprawnego środowiskowo bilansu azotu nie jest spełnione w wielu krajach (rysunek 4.). W przypadku Polski w 2017 r. saldo zostało przekroczone średnio o 18 kg N/ha UR/rok.
Największe zagrożenie dla środowiska generuje produkcja rolna w Holandii, na Cyprze czy Malcie. Wysokie wyniki bilansów, to jednocześnie niska efektywność wykorzystania tego składnika w produkcji rolniczej. Przykład Polski z uwzględnieniem podziału na województwa (tabela 3) pokazuje, że w wielu regionach (np. kujawsko- pomorskie, łódzkie, czy wielkopolskie) bilans azotu posiada bardzo zawyżony wynik, a średnia efektowność jego wykorzystania w Polsce wyniosła w latach 2015-2017 tylko 64,5%. Oznacza to, że 35,5% może być tracone i stanowić zagrożenie dla środowiska.
Rysunek 2. Losy azotu w glebie
Rysunek 3. Składowe bilansu azotu brutto.
Rysunek 4. Bilans azotu brutto w krajach Unii Europejskiej [kg/ha UR/rok], 2015-2017.
Tabela 3. Bilans azotu brutto – średnia dla województw Polski z lat 2015-2017.
3. NAWOŻENIE ZBILANSOWANE GWARANCJĄ BEZPIECZNEGO ŚRODOWISKOWO WYNIKU BILANSU AZOTU
W systemie nawożenia zrównoważonego środowiskowego przyjmuje się, że wnoszenie składników w nawozach powinno być równe ich pobraniu z plonami roślin. W przypadku azotu, który jest bardzo mobilnym składnikiem pokarmowym, należy dążyć do stworzenia takich warunków, aby jak najwięcej pobrała roślina i jak najmniej pozostało go w glebie. Dlatego też ważna jest wiedza nie tylko odnośnie ilości składnika pokarmowego potrzebnego roślinie do wzrostu i rozwoju, ale także np. o zasobach azotu zgromadzonych w glebie przed siewem.
Program azotanowy zaleca wykonanie obliczenia tzw.
uproszczonego bilansu azotu (planu nawożenia azotem). W kalkulacji dochodzi się w efekcie do wyliczenia dawki azotowych nawozów mineralnych, znając zasobność gleby w azot oraz ilość azotu wniesioną wraz z nawozami naturalnymi.
gdzie:
P - osiągalny plon [t/ha],
Pjr – pobranie jednostkowe przez roślinę [kg N/t], N Iz – azot pochodzący z innych źródeł [kg N/ha], Rn – równoważnik nawozowy
Kp,m – korekta roślin uprawianych po przedplonach i międzyplonach [kg N/ha].
0,7 – współczynnik wykorzystania azotu z nawozów mineralnych.
Zgodnie w wytycznymi programu azotanowego (załącznik 8 do programu azotanowego) należy określić pobranie jednostkowe azotu, uwzględniając przewidywany plon uprawy. Mnoży się zatem jego wielkość przez ilość kg azotu potrzebną do wytworzenia rośliny. Mając obliczone zapotrzebowanie wiadomo ile azotu działającego należy jej dostarczyć.
PRZYKŁADY
W przypadku gospodarstw nie inwentarzowych, w nawożeniu stosowany jest w zasadzie wyłącznie azot pochodzący z nawozów mineralnych. Posiadając inwentarz żywy i wnosząc na pola także nawozy naturalne należy dodatkowo wyliczyć zawarty w nich ładunek azotu (załącznik nr 6 do programu azotanowego).
Dodatkowo w przypadku nawozów naturalnych (także organicznych) należy wziąć pod uwagę azot w nich działający, wyrażony w tzw. równoważnikach nawozowych (tabela 4).
Tabela 4. Przykładowe równoważniki nawozowe nawozów naturalnych i organicznych.
Wartość równoważników uzależniona jest od terminu stosowania nawozu (jesień, wiosna). Stosując w porze jesiennej np. 30 ton obornika/ha uprawy, należy przemnożyć tę ilość przez zawartość azotu w nawozie oraz przez równoważnik nawozowy:
By określić zawartość azotu znajdującego się w zasobach glebowych, najlepszą opcją jest wykonanie badań gleby na zasobność azotu mineralnego w warstwie gleby 0-60 cm. Jeśli to nie jest możliwe, można wykorzystać w kalkulacji bilansu wartości zasobów podane w tabeli 5.
Tabela 5. Zasoby azotu mineralnego w warstwie gleby 0-60 cm [kg N/ha]
W kalkulacji uwzględnia się również ilość azotu działającego, pozostającego po uprawie roślin bobowatych w przedplonach lub międzyplonach bobowatych, bobowatych w mieszankach z trawami oraz po przyoraniu liści roślin korzeniowych. Dla przykładu przyoranie łubinu żółtego (przedplon) na zielony nawóz w plonie głównym wnosi 74 kg azotu działającego, grochu – 77 kg, a koniczyny czerwonej w międzyplonie – 30 kg.
Przy planowaniu nawożenia azotem zakłada się, że dopływ składnika działającego z różnych źródeł powinien równoważyć pobranie. Oznacza to, że nawozy mineralne powinny pokryć różnicę pomiędzy przewidywanym pobraniem i ilością azotu działającego z innych źródeł. Posiadając zatem informacje o zasobności gleby w azot mineralny, ilości azotu wniesionego w nawozach naturalnych
(organicznych) oraz uwzględniając stanowisko po roślinach bobowatych, dochodzi się do ustalenia dawki optymalnej nawozu mineralnego. W poniższym przykładzie (ramka) uzyskany wynik dawki azotu mineralnego, stanowi maksymalną, bezpieczną dla środowiska i gwarantującą poprawny wynik bilansu azotu brutto jego dawkę.
Wskazuje na różnicę wynikającą z pobrania przez roślinę i ilości azotu z innych źródeł.
4. LITERATURA
źEUROSTAT; Gross nutrient balance. https://ec.europa.eu/eurostat. (rys. 4 ź Goralski J. 1968. Żywienie roślin i nawożenie, PWRiL, Warszawa.
ź Jadczyszyn T. Planowanie nawożenia w oparciu o bilans składników pokarmowych w skali pola http://iung.pl/dpr_eng/publikacje/Bilans%20azotu.pdf
ź Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. 2020. MRiRW-MŚ, Warszawa.
ź Krysztoforski M. Bilans składników pokarmowych i zasady jego liczenia.
http://iung.pl/dpr/Mat_szkoleniowe/6.pdf. (rys. 2)
ź Mazur T. 1996. Przyrodnicze skutki nawożenia (w):Nawożenie mineralne roślin uprawnych.
Praca zbiorowa pod red. Czuby R., Police.
ź Ochrona środowiska 2019. GUS. Warszawa.
ź Salf S., Dahlawi S.,Ullah S. 2016. Environmental Impacts of Nitrogen Use in Agriculture, Nitrate Leaching and Mitigation Strategies. Soil Science: Agricultural and Environmental Prospectives. Chapter 4:131-157. Springer International Publishing Switzerland.
ź Sapek A. 2010. Rolnictwo polskie i ochrona jakości wody, zwłaszcza wody Bałtyku. Woda- Środowisko-Obszary Wiejskie, T. 10 z. 1 (29), s. 175-200.
ź Skorupski J.. Bankasuskaite R., Butze-Ruhnenstinere H., Gabrielsson E., Hrytsyshyn P., KalachA., Kalnina E., Kotkas M., Liepa I., Merisaar M., Norén G., Ovcharenko V., Schmiedel J.
2013. Report on Industrial Livestock Farming in the Baltic Sea Region – Environmental Protection Conetxt. Coalition Cleam Baltic For Protection Of The Baltic Sea Environment, Uppsala, www. ccb.se.
ź Trawczyński C. 2016. Plon j jakość bulw nowy odmian ziemniaka w warunkach zróżnicowanego nawożenia azotem. Acta Agrophysica, 23(2), s. 261-273.
ź Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2018 r. w sprawie przyjęcia „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu. Dz.U. Poz.1339 z dnia 12 lipca 2018 r.
ź https://data.oecd.org/agrland/nutrient-balance.htm#indicator-chart
https://www.waikatoregion.govt.nz/environment/natural-resources/land-and- soil/managing-land-and-soil/managing-farm-nutrients/managing-farm-nitrogen
(rys. 1).Puławy.
OBOWIĄZUJĄCE REGULACJE PRAWNE – TERMINY I WYTYCZNE W KTÓRYCH DOZWOLONE JEST NAWOŻENIE ORAZ PRZECHOWYWANIE NAWOZÓW
ORAZ SYSTEM OPŁAT WYNIKAJĄCY Z USTAWY PRAWO WODNE AUTOR: dr hab. inż. IWONA KŁOSOK BAZAN
Intensywny sposób prowadzenia gospodarki rolnej, bez wątpienia przyczynia się do zwiększenia efektywności oraz wydajności produkcji.
Niemniej jednak, obok niewątpliwych zysków i korzyści, sposób ten pociąga za sobą realne ryzyko zanieczyszczenia środowiska naturalnego. W szczególności problem ten dotyczy pierwiastków biogennych, które przedostając się do wody, powodują długofalowe, a czasami nieodwracalne szkody. Jak wynika z danych zaprezentowanych w Krajowym Programie Ochrony Wód Morskich (KPOWM), rolnictwo jest głównym źródłem ładunku azotu i fosforu, odprowadzanego z terenu Polski do Morza Bałtyckiego.
Rysunek 1. Ładunek azotu (a) i fosforu (b) według źródeł pochodzenia, odprowadzany z wodami z terenu Polski do Bałtyku [opracowanie własne, na podstawie KPOWM]
Przeciwdziałanie temu negatywnemu zjawisku, przyjęło więc charakter legislacyjny. Już w 1991 roku, Rada Europy uchwaliła Dyrektywę dotyczącą ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. Dyrektywa ta, po wejściu Polski do Unii Europejskiej, została transponowana do prawa polskiego i jej zapisy, z zachowaniem okresów dostosowawczych, zaczęły obowiązywać także w naszym kraju. Rekomendacje zawarte w Dyrektywie znajdujemy w zapisach Ustawy Prawo Wodne oraz akcie wykonawczym do tej ustawy tj. w „Programie działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi
ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”
(PD). Powyższe regulacje obligują wszystkich rolników, którzy prowadzą produkcję rolną (w tym specjalne działy produkcji rolnej oraz działalność w ramach której są przechowywane nawozy), do gospodarowania w sposób zapobiegający zanieczyszczaniu wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych i ograniczania tych zanieczyszczeń. W zależności od rodzaju prowadzonej działalności rolniczej, zaleca się stosowanie różnych praktyk, których celem ma być lepsza organizacja, a także lepsza kontrola procesów gospodarowania nawozami, a tym samym ograniczenie odpływu azotanów do środowiska naturalnego. Rodzaje zalecanych praktyk w zależności od wielkości gospodarstw i sposobu produkcji, zaprezentowano w Tabeli 1.
Tabela 1. Rodzaje zalecanych praktyk w zależności od wielkości gospodarstw i sposobu produkcji [wykonanie własne, na podstawie Ustawy Prawo wodne]
Podmioty, które nie stosują nawozów naturalnych lub produktów pofermentacyjnych 1
na działkach rolnych, których są posiadaczami, nie opracowują planu nawożenia azotem.
2 Okręgowa stacja pobiera opłatę za wydanie w/w opinii
Dla osiągnięcia założonego celu, zapisy polskiego prawa wprowadzają również ograniczenia w stosowaniu nawozów. Zabrania się stosowania jakichkolwiek nawozów na glebach zamarzniętych, zalanych wodą, nasyconych wodą, lub pokrytych śniegiem (przy czym za glebę zamarzniętą nie uznaje się gleby, która rozmarza co najmniej powierzchniowo w ciągu dnia). Zapis ten nie dotyczy również stawów wykorzystywanych do chowu lub hodowli ryb, które mogą być nawożone zarówno nawozami naturalnymi jak i nawozami azotowymi mineralnymi.
Jednocześnie zabrania się stosowania nawozów naturalnych w postaci płynnej, podczas wegetacji roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi (art. 20 Ustawy o nawozach i nawożeniu). Dodatkowo, nie można stosować nawozów na gruntach rolnych w pobliżu wód powierzchniowych, chyba, że zachowane zostaną odległości zaprezentowane w Tabeli 2.
Tabela 2. Odległości, w jakich nie stosuje się nawozów w pobliżu wód powierzchniowych [za, pt. 1.1.2. Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód
azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu]
Jeżeli na gruntach tych występuje uprawa roślin, wskazane odległości mogą być zmniejszone o połowę pod warunkiem dozowania nawozów za pomocą urządzeń aplikujących je bezpośrednio do gleby lub gdy pełna dawka nawozów zostanie podzielona na co najmniej 3 równe porcje, a odstęp pomiędzy zastosowaniem każdej „porcji” nie będzie krótszy niż 14 dni.
Ponieważ negatywny wpływ na środowisko mają nie tylko same nawozy, ale także mycie urządzeń, którymi te nawozy są aplikowane, zabrania się mycia rozsiewaczy nawozów i sprzętu do aplikacji nawozów oraz rozlewania wody z ich mycia w odległości mniejszej niż 25 m od brzegu zbiorników wodnych, jezior, cieków naturalnych, rowów, kanałów, ujęć wody dla których nie ustanowiono strefy ochronnej.
Na terenach o dużym nachyleniu w kierunku wód 3
powierzchniowych, nie można stosować nawozów, chyba że odległości zaprezentowanych w Tabeli 2, zwiększone zostaną o kolejne 5 m. W pozostałej części terenu o dużym nachyleniu należy: rozdzielić dawki nawozów azotowych mineralnych tak, aby poszczególne dawki nie przekraczały 100 kg N/ha; dokonać bezpośredniej aplikacji do gleby lub przyorywać /wymieszać z glebą w ciągu 4 godzin, jednak nie później niż następnego dnia po zastosowaniu nawozu.
Co więcej w przypadku terenu o dużym nachyleniu, należy uprawiać działkę rolną w kierunku poprzecznym do nachylenia stoku, stosując odkładanie skiby w górę stoku (o ile pozwala na to wielkość i usytuowanie tej działki rolnej) lub zastosować konserwujące systemy uprawy zapobiegające wymywaniu (uprawa uproszczona, uprawa uproszczona pasowa lub uprawa zerowa) . Podkreślenia wymaga fakt, iż 4
prawo zakazuje przechowywania nawozów na terenach o dużym nachyleniu w odległości mniejszej niż 25 m od linii brzegu wód powierzchniowych, pasa morskiego i ujęć wód.
teren o dużym nachyleniu zgodnie z art. 102.2.1c Ustawy Prawo wodne to obszar o 3
nachyleniu powyżej 10%, czyli wzrost pochylenia terenu o 1 m na każdych 10 m długości
4 zapis nie dotyczy działki rolnej mniejszej niż 1 ha, na której stosuje się uproszczony system uprawy.
Nawozy nie powinny być stosowane w warunkach, gdy zawarte w nich składniki mineralne, szczególnie związki azotu, narażone są na wymywanie do wód gruntowych lub zmywanie do wód powierzchniowych. W związku z tym nie stosuje się nawożenia na glebach/gruntach odłogowanych (przed planowanym zakończeniem odłogowania dopuszcza się zastosowanie nawozów jesienią).
Stosowanie nawozów jest też ograniczone w ciągu roku. Terminy stosowania nawozów na gruntach rolnych w ciągu roku zaprezentowano w Tabeli 3 (nie dotyczy nawożenia upraw pod osłonami oraz upraw kontenerowych).
Tabela 3. Terminy stosowania nawozów [za, pt. 1.1.2. Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych
oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu, 2020]
termin nie dotyczy podmiotów, które będą zakładać uprawy jesienią po późno zbieranych5
przedplonach, buraku cukrowym, kukurydzy lub późnych warzywach. Dopuszczalna dawka azotu w wieloskładnikowych nawozach dla zakładanych upraw nie może przekroczyć dawki 30 kg N/ha. Należy szczegółowo udokumentować termin zbioru, datę stosowania nawozu, zastosowane nawozy i ich dawkę oraz termin siewu jesiennej uprawy.
6 termin nie dotyczy podmiotów, którzy z uwagi na niekorzystne warunki pogodowe np. nadmierne uwilgotnienie gleby, nie mogli dokonać zbiorów lub nawożenia.
Dla tych podmiotów termin graniczny stosowania nawozów to dzień 30 listopada..
Rysunek 1. Zróżnicowanie terminów stosowania nawozów
[za, Jadyszyn T. Nawożenie azotem, 2019]
Nawozy naturalne płynne i nawozy naturalne stałe należy przechowywać i składować w sposób bezpieczny dla środowiska, tym samym przyjęte rozwiązania powinny zapobiegać przedostawaniu się odcieków do wód i gruntu. Konieczne jest zatem zapewnienie odpowiednich powierzchni nieprzepuszczalnych i przykrytych miejsc do przechowywania stałych nawozów naturalnych oraz zbiorników na nawozy naturalne płynne posiadających szczelne dno i ściany. Jeżeli zwierzęta utrzymywane są na głębokiej ściółce, obornik może być przechowywany w budynku inwentarskim, o ile posiada nieprzepuszczalne podłoże.
Przygotowane powierzchnie/ zbiorniki powinny mieć odpowiednią
pojemność tzn. zbiorniki na nawozy płynne powinny umożliwiać 6 miesięczny okres przechowywania,a powierzchnie
nieprzepuszczalne do przechowywania nawozów naturalnych stałych powinny umożliwiać 5 miesięczny okres przechowywania . 7
Sposób obliczania wymaganej pojemności zbiorników lub powierzchni miejsc do przechowywania opisany został w załączniku nr 5 do PD.
Ponieważ określone powyżej reguły wymagają przystosowania się gospodarstw, wyznaczono następujące terminy dostosowawcze :8
31 grudnia 2021 r. dla podmiotów prowadzących chów lub hodowlę zwierząt gospodarskich w liczbie większej niż 210 DJP, w tym podmiotów prowadzących chów lub hodowlę drobiu powyżej 40 000 stanowisk lub chów lub hodowlę świń powyżej 2 000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior;
31 grudnia 2024 r. dla podmiotów prowadzących chów lub hodowlę zwierząt gospodarskich w liczbie mniejszej lub równej 210 DJP 12.
W przypadku gdy wytworzone w gospodarstwie rolnym nawozy naturalne podlegają 7
procesom technologicznym przetwarzania lub przekazaniu, wymagana pojemność zbiorników oraz powierzchnia miejsc do przechowywania nawozów naturalnych może ulec stosownemu zmniejszeniu
8Przed upływem wskazanych terminów, należy zapewnić przechowywanie nawozów
naturalnych płynnych w szczelnych zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie co najmniej 4-miesięcznej produkcji tego nawozu.
Dopuszcza się czasowe przechowywanie obornika bezpośrednio na gruntach rolnych (nie dłużej niż 6 miesięcy od dnia utworzenia 9
pryzmy), przy czym:
1) pryzmy należy lokalizować poza zagłębieniami terenu, na możliwie płaskim terenie, (spadek nie większy niż 3%), w miejscach niepiaszczystych i niepodmokłych, w odległości większej niż 25 m od linii brzegu wód powierzchniowych, pasa morskiego i ujęć wód dla których nie ustanowiono strefy ochronnej ujęcia;
2) działanie takie zawsze należy ewidencjonować tzn. lokalizację pryzmy oraz datę złożenia obornika w danym roku na danej działce, należy zaznaczyć się na mapie lub szkicu działki. Przygotowaną ewidencję należy przechowywać przez okres 3 lat od dnia usunięcia obornika. Po 3 latach możliwe też będzie ponowne umieszczenie pryzmy w tym samym miejscu.
Nie tylko nawozy mogą wpływać negatywnie na stan środowiska.
Źle zabezpieczone soki kiszonkowe zawierają duży ładunek azotu i w przypadku nieprawidłowego kiszenia, mogą stanowić poważne zagrożenie dla środowiska. Kiszonek nie można zatem przechowywać bezpośrednio na gruncie. Powinny one być przechowywane w silosach, rękawach foliowych, na płytach lub na podkładzie z folii, sieczki, słomy, lub innego materiału, który pochłania odcieki, zawsze pod przykryciem foliowym.
Nawozów naturalnych i kiszonek nie należy przechowywać w okolicach studni, ujęć wody, linii brzegu wód powierzchniowych oraz pasa morskiego jeżeli nie jest zachowana określona w ustawie odległość 25 m.
Przekazywanie nawozów naturalnych może się odbywać tylko i wyłącznie na podstawie pisemnej umowy , a przyjmujący nawozy musi 10
wykazać się odpowiednią powierzchnią/pojemnością miejsc do przechowywania. Obiekty służące do przechowania nawozów powinny być szczelne, tak aby odcieki nie przedostawały się do gruntu ani do wody.
9 Zapis ten nie dotyczy pomiotu ptasiego, którego nie można przechowywać bezpośrednio na gruncie.
10Umowę należy przechowywać przez co najmniej 3 lata od dnia jej wygaśnięcia
Szczelnego, odpornego na mechaniczne uszkodzenia zabezpieczenia gruntu wymaga również utrzymywanie zwierząt futerkowych w klatkach i bateriach klatek z ażurową podłogą. Ze względu na ryzyko skażenia gruntu i wody, klatek takich nie można umieszczać bezpośrednio na gruncie.
Niewłaściwe prowadzenie gospodarki nawozowej, może spowodować naliczenie przez organ Inspekcji Ochrony Środowiska opłat, których maksymalną wysokość zaprezentowano w Tabeli 4.
Tabela 4. Wysokość maksymalnych stawek za niewłaściwe prowadzenie gospodarki nawozowej [wykonanie własne, na podstawie Ustawy Prawo wodne]
Jak wcześniej zapisano, opłata jest efektem kontroli gospodarstwa, a obowiązek uiszczenia opłaty wynika z decyzji organu Inspekcji Ochrony Środowiska, który na podstawie wyników kontroli (w zależności od zakresu i stopnia naruszenia), określa jej wysokość.
Nieuiszczona opłata podlega przymusowemu ściągnięciu w trybie określonym w przepisach ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Rolnicy, którzy są zobowiązani do uzyskania opinii okręgowej stacji chemiczno-rolniczej do przygotowanego planu nawożenia azotem, wnoszą opłatę w kwocie 8,95 dla każdej działki rolnej [zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju 12
11 Wysokość stawki podlega aktualizacji w drodze Obwieszczenia .
12 Nie więcej niż 400 zł dla gospodarstwa rolnego
Wsi w sprawie wysokości jednostkowej stawki opłaty za wydanie opinii o planie nawożenia azotem dla poszczególnej działki rolnej oraz terminu i sposobu uiszczania tej opłaty], jednak nie więcej niż 400 zł dla gospodarstwa rolnego [art.105b.2. Ustawy Prawo Wodne]. Opłatę należy uiścić przed sporządzeniem opinii, a dokument potwierdzający jej uiszczenie dostarczyć do okręgowej stacji chemiczno-rolniczej wraz z planem nawożenia azotem.
BIBLIOGRAFIA
1. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 stycznia 2020 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy - Prawo wodne ( Dz.U. 2020 poz. 310) 2.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 lutego 2020 r. w sprawie przyjęcia "Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu" (Dz.U. 2020 poz. 243)
3. Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. 2007 nr 147 poz. 1033)
4. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 czerwca 2020 r. w sprawie wysokości jednostkowej stawki opłaty za wydanie opinii o planie nawożenia azotem dla poszczególnej działki rolnej oraz terminu i sposobu uiszczania tej opłaty (Dz.U. 2020 nr 1012) 5. Ustawa z dnia 11 września 2019 r. o zmianie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2019 poz. 2070)
6. Krajowy program ochrony wód morskich (KPOWM0 –Raport do Komisji Europejskiej, Warszawa, 2016 dostępny https://www.kzgw.gov.pl/files/kpowm/kpowm-2016.pdf
7. Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego
8. Opracowanie pod redakcją IUNG-PIB Puławy pn. Zbiór zaleceń Dobrej Praktyki Rolniczej mający na celu ochronę wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych, opracowane na zlecenie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, Warszawa, 2019
9. Domagała-Świątkiewicz I., Wpływ działalności rolniczej na środowisko naturalne, w:
Ochrona środowiska naturalnego w XXI wieku. Nowe wyzwania i zagrożenia, red. K. Wiecha, H.
Kołoczka, P. Kaszycki, Fundacja na rzecz Wspierania Badań Naukowych, Kraków, 2005
10. Jaszczyszyn T. Nawożenie azotem Konferencja „Gospodarowanie nawozami a ochrona wód” – prezentacja dostępna online, Warszawa, 2019
11. Kida M., Masłoń A., Koszelnik P. Analiza potencjalnego oddziaływania zanieczyszczeń ze źródeł rolniczych na wody powierzchniowe. Monografia pod red. J. Krupa pt. Problemy ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego Pogórza Dynowskiego w rozwoju turystyk,WydawcaZGTPD,Dynów2016
http://www.pogorzedynowskie.pl/data/referaty/XIBS/ref_7_XIBS.pdf
12. Kuczyńska A., Palak-Mazur D., Kostka A., Ścibior K. Opracowanie wyników badań i ocena stopnia zanieczyszczenia wód podziemnych związkami azotu pochodzenia rolniczego, na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2019
