CZERWONA KSIĘGA POŻARÓW

CZERWONA KSIĘGA

POŻARÓW

CZERWONA K SIĘGA POŻARÓW

TOM 1

TOM 1

ISBN 978-83-61520-79-5 (całość) ISBN 978-83-61520-83-2 (tom I) Wydawnictwo CNBOP-PIB

www.cnbop.pl

Wszystkie rozdziały zostały przygotowane przez autorów o wysokich kompetencjach, co znajduje odzwierciedlenie w ich tekstach. Każdy z roz- działów przedstawia wyczerpującą analizę podjętego problemu przepro- wadzoną na podstawie bogatego i różnorodnego materiału źródłowego.

Z recenzji prof. dr. hab. Piotra Majera

Pomysłodawcy, redaktorzy i autorzy tego opracowania zadanie swoje wykonali wzorowo. Powstało obszerne dzieło, potrzebne, celowe, mery- torycznie poprawne i ciekawie opracowane. Powinno, moim zdaniem, niwelować białą plamę dotyczącą problematyki dochodzeń popożarowych i ścigania podpalaczy. (…) Wnioski opracowane przez autorów – specja- listów wysokiej klasy w poszczególnych dziedzinach – zapisane w ich opracowaniach, powinny stanowić dla decydentów wskazania do dalszych działań. (…) Nietuzinkowa to pozycja, bogata w przemyślenia i ciekawe rozwiązania autorskie, pozwalające problem dochodzeń popożarowych rozwijać we właściwym kierunku.

Z recenzji nadbryg. w st. sp. Macieja Schroedera

(…) monografia stanowi wyjątkowe opracowanie. Można byłoby się po- kusić o stwierdzenie, że stanowi ona w pewnym zakresie kompendium wiedzy i nauki o pożarach i sprawach okołopożarowych. Włączenie do monografii społecznych, psychologicznych i medycznych aspektów jest ze wszech miar korzystne, dające znacznie pełniejszy obraz spraw zwią- zanych z pożarami niż zwykle bywa to postrzegane jako tylko i wyłącznie jazda na „kogutach”’ i gaszenie. Monografia według mojej opinii stanowi istotny wkład w określenie obszaru badań związanych z inżynierią bezpie- czeństwa w specjalności ochrona przeciwpożarowa. Powinna być szeroko rozpowszechniona w szczególności w środowisku naukowym. Pomysło- dawcom i autorom bardzo dobrze napisanych wszystkich części należy pogratulować.

Z recenzji prof. dr. hab. Jerzego Wolanina

CZERWONA KSIĘGA

POŻARÓW

TOM I

Wydawnictwo CNBOP-PIB

WYBRANE PROBLEMY POŻARÓW ORAZ ICH SKUTKÓW

Publikacja opracowana w ramach projektu nr DOBR-BIO4/050/13009/2013 pt. „Opracowanie systemowych rozwiązań wspomagających prowadzenie dochodzeń

popożarowych wykorzystujących nowoczesne technologie w tym narzędzia techniczne i informatyczne”

finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.

Projekt realizowany przez konsorcjum w składzie:

Szkoła Główna Służby Pożarniczej

Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej im. Józefa Tuliszkowskiego – Państwowy Instytut Badawczy

Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji – Instytut Badawczy Szkoła Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu

„CYBID” Sp. j. w Krakowie

WYBRANE PROBLEMY POŻARÓW ORAZ ICH SKUTKÓW

Publikacja opracowana w ramach projektu nr DOBR-BIO4/050/13009/2013 pt. „Opracowanie systemowych rozwiązań wspomagających prowadzenie dochodzeń

popożarowych wykorzystujących nowoczesne technologie w tym narzędzia techniczne i informatyczne”

finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.

Projekt realizowany przez konsorcjum w składzie:

Szkoła Główna Służby Pożarniczej

Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej im. Józefa Tuliszkowskiego – Państwowy Instytut Badawczy

Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji – Instytut Badawczy Szkoła Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu

„CYBID” Sp. j. w Krakowie

CZERWONA KSIĘGA

POŻARÓW

TOM I

Wydawnictwo CNBOP-PIB dr inż. Dariusz Wróblewski

Daniel Małozięć Recenzenci:

prof. dr hab. Jerzy Wolanin prof. dr hab. Piotr Majer nadbryg. w st. sp. Maciej Schroeder

Przygotowanie do wydania:

Anna Golińska

Korekta językowa:

Joanna Sugajska

ISBN 978-83-61520-79-5 (całość) ISBN 978-83-61520-83-2 (tom I)

DOI 10.17381/2016.4.1

Publikacja została sfinansowana przez KG PSP

© Copyright by Wydawnictwo CNBOP-PIB, Józefów 2016

Wydawca:

Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej im. Józefa Tuliszkowskiego

Państwowy Instytut Badawczy 05-420 Józefów, ul. Nadwiślańska 213

www.cnbop.pl

Druk:

Wydawnictwo Pascal

Wstęp ... 11 Bogusław Sygit, Piotr Guzewski

Pożar jako pojęcie językowe i prawne ...17 CZĘŚĆ I

ROZWÓJ OCHRONY PRZED POŻARAMI W POLSCE Dariusz Falecki

Zarys rozwoju ochrony przeciwpożarowej w Polsce do 1992 r. ... 35 Dorota Riegert, Martyna Strzyżewska, Marcin Grabarczyk, Dawid Bodalski

Państwowa Straż Pożarna ... 71 CZĘŚĆ II

POŻARY W ŚWIETLE DZIAŁAŃ RATOWNICZO-GAŚNICZYCH Tadeusz Jopek

Wybrane pożary w świetle działań ratowniczo-gaśniczych ...103 CZĘŚĆ III

PRAWNOKARNY ASPEKT POŻARÓW Bogusław Sygit

Prawnokarny aspekt pożarów ...245 CZĘŚĆ IV

WYBRANE ASPEKTY SKUTKÓW POŻARÓW Wojciech Klapsa, Sylwester Suchecki, Damian Bąk, Anna Dziechciarz

Czynniki narażenia podczas pożarów ...275 Mariusz Nowak, Marek Kawecki, Joanna Skotnicka, Grzegorz Knefel, Ireneusz Ryszkiel

Wybrane aspekty medyczne i psychologiczne leczenia ofiar pożarów – organizacja leczenia oparzeń ...293 Mariusz Nowak, Marek Kawecki, Joanna Skotnicka, Grzegorz Knefel, Ireneusz Ryszkiel

Zatrucia toksycznymi produktami spalania (CO) – medyczne i psychologiczne następstwa zatruć ...329 Wojciech Gaszyński

Zatrucia toksycznymi produktami spalania (HCN) – medyczne i psychologiczne następstwa zatruć ...367 CZĘŚĆ V

KOSZTY SPOŁECZNE I EKONOMICZNE POŻARÓW Marek Giergiczny

Wycena wartości statystycznego życia ludzkiego (VSL) ...391 Mariusz Pecio

Społeczno-ekonomiczne koszty pożarów ...417 Krzysztof Gieburowski

Koszty procesu karnego w sprawach o pożary ...439

dr inż. Dariusz Wróblewski Daniel Małozięć

Recenzenci:

prof. dr hab. Jerzy Wolanin prof. dr hab. Piotr Majer nadbryg. w st. sp. Maciej Schroeder

Przygotowanie do wydania:

Anna Golińska

Korekta językowa:

Joanna Sugajska

ISBN 978-83-61520-79-5 (całość) ISBN 978-83-61520-83-2 (tom I)

DOI 10.17381/2016.4.1

Publikacja została sfinansowana przez KG PSP

© Copyright by Wydawnictwo CNBOP-PIB, Józefów 2016

Wydawca:

Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej im. Józefa Tuliszkowskiego

Państwowy Instytut Badawczy 05-420 Józefów, ul. Nadwiślańska 213

www.cnbop.pl

Druk:

Wydawnictwo Pascal

Pożar może powstać w każdej chwili, w każdym miejscu, z przyczyn, których się nie spodziewasz

Neron (Wielki pożar Rzymu, 64 r.)

Tadeusz Jopek

Koszty działań ratowniczo-gaśniczych ...511 Tomasz Leszczyński

Analiza kosztów działań ratowniczo-gaśniczych na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego ...519 CZĘŚĆ VI

KOSZTY POŻARÓW W DZIAŁALNOŚCI TOWARZYSTW UBEZPIECZENIOWYCH Piotr Majewski

Koszty pożarów w działalności towarzystw ubezpieczeniowych ...559 Dariusz Gołębiewski

Rola ubezpieczyciela w ograniczaniu strat pożarowych w przemyśle – nowe podejście ...601 Notki biograficzne ...619

Pożar może powstać w każdej chwili, w każdym miejscu, z przyczyn, których się nie spodziewasz

Neron (Wielki pożar Rzymu, 64 r.)

Tadeusz Jopek

Koszty działań ratowniczo-gaśniczych ...511 Tomasz Leszczyński

Analiza kosztów działań ratowniczo-gaśniczych na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego ...519 CZĘŚĆ VI

KOSZTY POŻARÓW W DZIAŁALNOŚCI TOWARZYSTW UBEZPIECZENIOWYCH Piotr Majewski

Koszty pożarów w działalności towarzystw ubezpieczeniowych ...559 Dariusz Gołębiewski

Rola ubezpieczyciela w ograniczaniu strat pożarowych w przemyśle – nowe podejście ...601 Notki biograficzne ...619

Problematyka zagrożeń pożarowych nie jest obca naszemu społeczeństwu. Jednak najczęściej postrzegana jest przez pryzmat działalności ratowniczo-gaśniczej prowadzonej przez strażaków państwowej oraz ochotniczych straży po- żarnych. Od wielu lat dobrą ocenę tych działań potwierdza- ją sondaże prowadzone przez publikatory oraz niezależne pracownie analityczne. Pomimo tak dobrej społecznej oceny działalności straży pożarnych w Polsce zdajemy sobie spra- wę, że żywioł ognia nadal pozostaje nieujarzmiony. Wskazu- ją na to badania i analizy statystyczne zdarzeń pożarowych w Polsce i na świecie. Nadal obserwujemy wzrost liczby pożarów, wzrost strat pożarowych oraz liczby ofiar pożarów. Poszukiwanie nowych rozwiązań organizacyjnych i technicznych w obszarze ochrony przed pożarami jest więc nie tylko aktualne, ale i – w świetle rosnących zagrożeń – niezbędne. Pomocnym narzędziem w ocenie zagrożeń pożarowych oraz rozwią- zywaniu problemów bezpieczeństwa pożarowego może być Czerwona Księga Pożarów, którą pragnę Państwu zarekomendować.

Czerwona Księga Pożarów to opracowanie przygotowane przez grupę naukowców reprezen- tujących różne obszary wiedzy naukowej. Jej głównym celem było przedstawienie w przy- stępny sposób kosztów pożarów w różnych obszarach społecznego i gospodarczego funk- cjonowania państwa. To, że każdy pożar generuje straty, jest dla każdego sprawą niebudzącą wątpliwości. Z kolei problemem jest szacowanie wielkości tych strat. Z takimi rachunkami poradziły sobie nieliczne państwa. Tymczasem brak pełnej oceny rzeczywistych kosztów po- żarów jest główną przyczyną braku motywacji do podejmowania działań ukierunkowanych na ograniczenie tych zagrożeń oraz ich skutków.

Do chwili opublikowania wyników dociekań naukowych zespołu autorskiego Czerwonej Księgi Pożarów nie ukazało się w Polsce opracowanie, które w tak szerokim zakresie odno- siłoby się do społeczno-ekonomicznych kosztów, których źródłem są właśnie pożary. Z tego względu autorom, którzy byli pomysłodawcami tego opracowania oraz jego redaktorami, na- leżą się słowa uznania i szacunku. Wystarczy tylko spojrzeć na część publikacji poświęconą analizie statystycznej pożarów. W tak szerokim i kontekstowym zakresie ostatni raz statysty- ka była przedmiotem analizy i publikacji blisko pół wieku temu. Cenne są pozostałe rozdzia- ły ukazujące zasięg zagrożeń pożarowych oraz skutków pożarów, organizację działań w sfe- rze zapobiegania pożarom oraz możliwości ograniczania zagrożeń pożarowych, jakie tkwią w prewencji społecznej i sprawnym systemie ustalania przyczyn pożarów oraz ich sprawców.

Jestem przekonany, że lektura tego opracowania może być pomocna kadrze kierowniczej za- rządzającej bezpieczeństwem w Polsce. Projektantom, architektom oraz inżynierom ds. oceny

Problematyka zagrożeń pożarowych nie jest obca naszemu społeczeństwu. Jednak najczęściej postrzegana jest przez pryzmat działalności ratowniczo-gaśniczej prowadzonej przez strażaków państwowej oraz ochotniczych straży po- żarnych. Od wielu lat dobrą ocenę tych działań potwierdza- ją sondaże prowadzone przez publikatory oraz niezależne pracownie analityczne. Pomimo tak dobrej społecznej oceny działalności straży pożarnych w Polsce zdajemy sobie spra- wę, że żywioł ognia nadal pozostaje nieujarzmiony. Wskazu- ją na to badania i analizy statystyczne zdarzeń pożarowych w Polsce i na świecie. Nadal obserwujemy wzrost liczby pożarów, wzrost strat pożarowych oraz liczby ofiar pożarów. Poszukiwanie nowych rozwiązań organizacyjnych i technicznych w obszarze ochrony przed pożarami jest więc nie tylko aktualne, ale i – w świetle rosnących zagrożeń – niezbędne. Pomocnym narzędziem w ocenie zagrożeń pożarowych oraz rozwią- zywaniu problemów bezpieczeństwa pożarowego może być Czerwona Księga Pożarów, którą pragnę Państwu zarekomendować.

Czerwona Księga Pożarów to opracowanie przygotowane przez grupę naukowców reprezen- tujących różne obszary wiedzy naukowej. Jej głównym celem było przedstawienie w przy- stępny sposób kosztów pożarów w różnych obszarach społecznego i gospodarczego funk- cjonowania państwa. To, że każdy pożar generuje straty, jest dla każdego sprawą niebudzącą wątpliwości. Z kolei problemem jest szacowanie wielkości tych strat. Z takimi rachunkami poradziły sobie nieliczne państwa. Tymczasem brak pełnej oceny rzeczywistych kosztów po- żarów jest główną przyczyną braku motywacji do podejmowania działań ukierunkowanych na ograniczenie tych zagrożeń oraz ich skutków.

Do chwili opublikowania wyników dociekań naukowych zespołu autorskiego Czerwonej Księgi Pożarów nie ukazało się w Polsce opracowanie, które w tak szerokim zakresie odno- siłoby się do społeczno-ekonomicznych kosztów, których źródłem są właśnie pożary. Z tego względu autorom, którzy byli pomysłodawcami tego opracowania oraz jego redaktorami, na- leżą się słowa uznania i szacunku. Wystarczy tylko spojrzeć na część publikacji poświęconą analizie statystycznej pożarów. W tak szerokim i kontekstowym zakresie ostatni raz statysty- ka była przedmiotem analizy i publikacji blisko pół wieku temu. Cenne są pozostałe rozdzia- ły ukazujące zasięg zagrożeń pożarowych oraz skutków pożarów, organizację działań w sfe- rze zapobiegania pożarom oraz możliwości ograniczania zagrożeń pożarowych, jakie tkwią w prewencji społecznej i sprawnym systemie ustalania przyczyn pożarów oraz ich sprawców.

Jestem przekonany, że lektura tego opracowania może być pomocna kadrze kierowniczej za- rządzającej bezpieczeństwem w Polsce. Projektantom, architektom oraz inżynierom ds. oceny

Ogień towarzyszy człowiekowi od zawsze. Pierwsze udokumentowane ślady używania ognia przez człowieka pochodzą z okresu 650–450 tys. lat p.n.e. Podobnie jak dawniej, tak i dzisiaj jego żywiołowość stawia człowieka w trudnej sytuacji. Ogień, gdy przerodzi się w pożar, jest trudny do opanowania. Nieodwracalnie niszczy wysiłek pracy jednostek i społeczności. Niszczy rzeczy wartościowe dla człowieka zarówno pod względem mate- rialnym, jak i uczuciowym. Pożar zabija, przez co człowiek nazywa go swoim wrogiem, a przed wrogiem trzeba umieć się bronić.

Zestawienia statystyczne z interwencji jednostek straży pożarnych potwierdzają, że czło- wiek nadal nie zdołał opanować tego żywiołu. Pod koniec XX w. na świecie odnotowywa- no każdego roku ok. 7 mln pożarów, w których ginęło przeciętnie 70 tys. ludzi. W każdej godzinie gdzieś na świecie w pożarze ginie średnio 8 osób, a setki doznają w tym czasie różnego rodzaju obrażeń¹. Według bardzo ostrożnych ocen szacuje się, że pożary przyno- szą straty w wysokości ok. 1% produktu narodowego brutto (PNB) wszystkich państw świata. Innymi słowy, wszyscy pracujemy przez 3–4 dni w roku, by zrekompensować stra- ty spowodowane pożarami².

Dla porównania w Polsce w okresie ostatnich kilku lat notowano ok. 150–180 tys. poża- rów rocznie³. Na początku lat 80. rocznie odnotowywano ok. 20 tys. pożarów. Początek lat 90. to już przeciętnie ok. 50–60 tys. pożarów na rok. W okresie ostatnich 30 lat zaob- serwowano blisko 9-krotny wzrost liczby zdarzeń z udziałem ognia! Wraz ze wzrostem liczby pożarów rośnie również liczba ofiar śmiertelnych i rannych. Tylko w ostatnich la- tach w pożarach rocznie ginęło przeciętnie 500–600 osób, a 2–4 tys. odnosiło różnego rodzaju obrażenia⁴.

W wymiarze indywidualnym każdy przypadek śmierci czy dotkliwych obrażeń jest sy- tuacją, z którą trudno się pogodzić. W wymiarze społeczności lokalnych oraz państwa ofiary pożarów są również przyczyną strat, które coraz częściej są przedmiotem zainte- resowania ekonomistów. Dla potrzeb analiz makroekonomicznych, zwłaszcza w obszarze ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, podejmuje się próby oszacowania wartości życia człowieka. Ostatnio w analizach tego typu wykorzystuje się metodę wyceny tzw. wartości statystycznego życia ludzkiego (ang. Value of Statistical Life, VSL).

Niewątpliwie pożary poprzez swoją żywiołowość, trudną do opanowania naturę i energię drzemiącą w ogniu są jednym z głównych zagrożeń współczesnej cywilizacji. Były, są i – pomimo rozwoju nauki i technologii według przewidywań prof. H.W. Emmonsa oraz prof.

N.N. Brushlinsky’ego, prof. S.V. Sokolova i dr. P. Wagnera jeszcze przynajmniej do połowy

1 N. Brushlinsky, S. Sokolov, P. Wagner, Humanity and Fires, Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2010, s. 13.

2 Tamże, s. 14.

3 „Biuletyn Informacyjny Państwowej Straży Pożarnej” 2003–2014.

4 Tamże.

nia środków zapobiegania powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów. Przedstawicielom organów procesowych lektura Czerwonej Księgi Pożarów ułatwi ocenę prawnokarną spraw prowadzonych w związku z pożarami.

Czerwonej Księgi Pożarów nie trzeba rekomendować w szczególny sposób. Znalazła ona uznanie u dotychczasowych odbiorców, którzy sięgnęli po darmową wersję elektroniczną opracowania dostępną na stronie internetowej Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpożarowej. Pragnę zwrócić uwagę, że została ona wyróżniona w 2015 roku w kon- kursie Lider Bezpieczeństwa Państwa, co również wskazuje na jej oryginalność i praktycz- ne możliwości wykorzystania informacji zebranych w publikacji. Podczas lektury Czerwonej Księgi Pożarów życzę Państwu licznych inspiracji, których wynikiem będą nowe rozwiązania organizacyjne i techniczne w sferze bezpieczeństwa pożarowego zarówno w wymiarze pań- stwa, jak i społeczności lokalnych.

nadbryg. Leszek Suski Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej

Ogień towarzyszy człowiekowi od zawsze. Pierwsze udokumentowane ślady używania ognia przez człowieka pochodzą z okresu 650–450 tys. lat p.n.e. Podobnie jak dawniej, tak i dzisiaj jego żywiołowość stawia człowieka w trudnej sytuacji. Ogień, gdy przerodzi się w pożar, jest trudny do opanowania. Nieodwracalnie niszczy wysiłek pracy jednostek i społeczności. Niszczy rzeczy wartościowe dla człowieka zarówno pod względem mate- rialnym, jak i uczuciowym. Pożar zabija, przez co człowiek nazywa go swoim wrogiem, a przed wrogiem trzeba umieć się bronić.

Zestawienia statystyczne z interwencji jednostek straży pożarnych potwierdzają, że czło- wiek nadal nie zdołał opanować tego żywiołu. Pod koniec XX w. na świecie odnotowywa- no każdego roku ok. 7 mln pożarów, w których ginęło przeciętnie 70 tys. ludzi. W każdej godzinie gdzieś na świecie w pożarze ginie średnio 8 osób, a setki doznają w tym czasie różnego rodzaju obrażeń¹. Według bardzo ostrożnych ocen szacuje się, że pożary przyno- szą straty w wysokości ok. 1% produktu narodowego brutto (PNB) wszystkich państw świata. Innymi słowy, wszyscy pracujemy przez 3–4 dni w roku, by zrekompensować stra- ty spowodowane pożarami².

Dla porównania w Polsce w okresie ostatnich kilku lat notowano ok. 150–180 tys. poża- rów rocznie³. Na początku lat 80. rocznie odnotowywano ok. 20 tys. pożarów. Początek lat 90. to już przeciętnie ok. 50–60 tys. pożarów na rok. W okresie ostatnich 30 lat zaob- serwowano blisko 9-krotny wzrost liczby zdarzeń z udziałem ognia! Wraz ze wzrostem liczby pożarów rośnie również liczba ofiar śmiertelnych i rannych. Tylko w ostatnich la- tach w pożarach rocznie ginęło przeciętnie 500–600 osób, a 2–4 tys. odnosiło różnego rodzaju obrażenia⁴.

W wymiarze indywidualnym każdy przypadek śmierci czy dotkliwych obrażeń jest sy- tuacją, z którą trudno się pogodzić. W wymiarze społeczności lokalnych oraz państwa ofiary pożarów są również przyczyną strat, które coraz częściej są przedmiotem zainte- resowania ekonomistów. Dla potrzeb analiz makroekonomicznych, zwłaszcza w obszarze ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, podejmuje się próby oszacowania wartości życia człowieka. Ostatnio w analizach tego typu wykorzystuje się metodę wyceny tzw. wartości statystycznego życia ludzkiego (ang. Value of Statistical Life, VSL).

Niewątpliwie pożary poprzez swoją żywiołowość, trudną do opanowania naturę i energię drzemiącą w ogniu są jednym z głównych zagrożeń współczesnej cywilizacji. Były, są i – pomimo rozwoju nauki i technologii według przewidywań prof. H.W. Emmonsa oraz prof.

N.N. Brushlinsky’ego, prof. S.V. Sokolova i dr. P. Wagnera jeszcze przynajmniej do połowy

1 N. Brushlinsky, S. Sokolov, P. Wagner, Humanity and Fires, Fundacja Edukacja i Technika Ratownictwa, Warszawa 2010, s. 13.

2 Tamże, s. 14.

3 „Biuletyn Informacyjny Państwowej Straży Pożarnej” 2003–2014.

4 Tamże.

nia środków zapobiegania powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów. Przedstawicielom organów procesowych lektura Czerwonej Księgi Pożarów ułatwi ocenę prawnokarną spraw prowadzonych w związku z pożarami.

Czerwonej Księgi Pożarów nie trzeba rekomendować w szczególny sposób. Znalazła ona uznanie u dotychczasowych odbiorców, którzy sięgnęli po darmową wersję elektroniczną opracowania dostępną na stronie internetowej Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpożarowej. Pragnę zwrócić uwagę, że została ona wyróżniona w 2015 roku w kon- kursie Lider Bezpieczeństwa Państwa, co również wskazuje na jej oryginalność i praktycz- ne możliwości wykorzystania informacji zebranych w publikacji. Podczas lektury Czerwonej Księgi Pożarów życzę Państwu licznych inspiracji, których wynikiem będą nowe rozwiązania organizacyjne i techniczne w sferze bezpieczeństwa pożarowego zarówno w wymiarze pań- stwa, jak i społeczności lokalnych.

nadbryg. Leszek Suski Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej

Analiza rozwiązań w zakresie organizacji dochodzeń popożarowych w wybranych państwach UE pokazuje, że z problemami w zakresie skutecznego badania przyczyn pożarów oraz ujawniania ich sprawców zmaga się wiele państw UE. Niektóre zdo- łały wprowadzić rozwiązania poprawiające jakość ustalania przyczyn pożarów (np.

Wielka Brytania i Szwecja). Efektem tych działań były: obniżenie liczby podpaleń oraz pożarów i ich ofiar, obniżenie strat materialnych, szybsze reagowanie na pojawienie się niebezpiecznych tendencji oraz zagrożeń pożarowych w wyrobach lub procesach technologicznych.

W Polsce obszar dochodzeń popożarowych oraz ustalania przyczyn pożarów jest bardzo zaniedbany. Na problemy tu występujące wskazują m.in. statystyka przyczyn powsta- wania pożarów, wskaźnik wykrywalności przestępstw pożarowych, wskaźnik spraw przekazanych do postępowania sądowego oraz wskaźnik spraw zakończonych prawo- mocnym wyrokiem skazującym. Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw po- żarowych, liczba spraw o pożary przekazywanych do postępowania sądowego oraz za- kończonych prawomocnym wyrokiem skazującym od wielu lat są na niskim poziomie.

Głównym problemem, który ma bezpośredni wpływ na możliwość wydania sprawiedli- wego wyroku w toczących się postępowaniach, jest niska jakość materiału dowodowe- go oraz opinii biegłych, co wynika z braku organizacji dochodzeń popożarowych oraz metodycznego podejścia opartego na osiągnięciach nauki.

Zestawienia opracowywane corocznie przez Komendę Główną Państwowej Straży Po- żarnej pokazują, że w okresie ostatnich 10 lat ok. 40% wszystkich pożarów było spo- wodowanych podpaleniami, a w przypadku ok. 15–17% nie udało się wstępnie ustalić przyczyn ich powstania. Warto zauważyć, że podobny odsetek pożarów o nieustalonej przyczynie (18,1%) notowany był także w latach 1969–1978¹¹, co oznacza, że przynaj- mniej od półwiecza nie udało się poprawić skuteczności wstępnego ustalania przyczyn pożarów. Nie były prowadzone również badania naukowe analizujące przyczyny tak du- żego odsetka pożarów spowodowanych podpaleniami i tym samym również nie były podejmowane działania ukierunkowane na ich ograniczenie. Przy takiej skali zjawiska można stwierdzić, że nie jest to już tylko problem policji, prokuratury, straży pożarnej czy towarzystw ubezpieczeniowych. Jest to z całą pewnością problem o wymiarze spo- łecznym, którego rozwiązaniem powinny zająć się organy administracji rządowej.

Należy też mieć na uwadze, że pilna konieczność przeprowadzenia zmian w obszarze dochodzeń popożarowych w Polsce wynika nie tylko z uzasadnionych potrzeb i praw społecznych gwarantowanych konstytucyjnie (prawo do bezpieczeństwa)¹², ale również z konieczności dostosowania się do kierunków rozwoju dochodzeń popożarowych oraz standardów ustalania przyczyn pożarów w Unii Europejskiej. Ponadto należy zauważyć, że globalizacja rynków, technologii i produktów przyczynia się do transferu zagrożeń, w tym także zagrożeń pożarowych, pomiędzy państwami Europy i świata. Sprawny sys-

11 P. Borowski, F. Pawłowski, Pożary – przyczyny, przebieg, dochodzenia, Arkady, Warszawa 1981, s. 10–11.

12 Zob. art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483).

XXIII w. – będą przysparzały wielu problemów⁵. Człowiekowi udało się zapanować nad ogniem, jednak jego ogólnodostępność i powszechność nadal są źródłem ludzkich cier- pień i ogromnych strat zarówno w majątku, jak i środowisku naturalnym.

Rozwój nauk ścisłych i technicznych w okresie ostatnich 2 stuleci zmienił obraz współ- czesnego świata, jednak nie zdołał uwolnić człowieka od zagrożeń oraz skutków wywo- ływanych przez pożary. Niepokojącym zjawiskiem jest częste wykorzystywanie przez człowieka siły drzemiącej w tym żywiole do realizacji zbrodniczych czynów. Z badań statystycznych wynika, że podpalenia w wielu państwach nadal są dominującą przy- czyną pożarów. Przy pomocy ognia przestępcy skutecznie zacierają ślady zbrodni, kra- dzieży, nadużyć finansowych⁶. Czasami realizują inne cele, np. zaspakajają swoje ukryte potrzeby seksualne. W środowiskach wiejskich podpalenia nierzadko są przejawem pa- tologii społecznych, u podstaw których leży większa wrażliwość małych społeczności na wszelkie przejawy odmienności⁷. Pożary wzniecane są również przez osoby o niskim poczuciu własnej wartości. Osoby te po wywołaniu pożaru aktywnie uczestniczą w akcji ratowania ludzi i mienia, co daje im okazję do zwrócenia na siebie uwagi w lokalnym środowisku.

Odrębnym problemem jest szczególna grupa sprawców podpaleń wywodzących się ze środowiska strażaków. Badania prowadzone w niektórych państwach na świecie poka- zują, że skala tego zjawiska nie jest mała i wymaga rozpoznania, a następnie wdrożenia mechanizmów zapobiegających patologiom, także w tej grupie społecznej⁸.

Ustalanie przyczyn pożarów należy do jednej z najtrudniejszych czynności proce- sowych i jednego z najtrudniejszych badań kryminalistycznych, na co wskazywał już D’Heil w swoich pracach na początku XX w.⁹ Dowody wskazujące na przyczynę pożaru, jego szybkie rozprzestrzenienie się oraz mogące przyczynić się do ujęcia sprawcy są niszczone przez rozwijający się pożar oraz jego skutki¹⁰. Drugi etap niszczenia śladów i dowodów to akcja gaszenia pożaru przez jednostki straży pożarnej. Trzeci etap ma miejsce po zakończeniu działań ratowniczo-gaśniczych, w trakcie prac zabezpieczają- cych pogorzelisko oraz nieprofesjonalnie prowadzonych wstępnych oględzin miejsca pożaru. Z tego względu proces ustalania przyczyn pożarów wymaga dobrej organizacji i wdrożenia zasad postępowania opartych na wiedzy naukowej.

5 N. Brushlinsky, S. Sokolov, P. Wagner, dz. cyt., s. 336.

6 B. Hołyst, Kryminalistyka, LexisNexis, Warszawa 2010, s. 342.

7 B. Hołyst, Zagrożenia ładu społecznego, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2013, s. 14.

8 Zob. F. Stolt, Brandstiftung durch Feuerwehrangehörige – Erkennung und Prävention, Fachverlag Matthias Grimm, Berlin 2012.

9 P. Horoszowski, Technika i taktyka w przypadkach podpaleń, „Biuletyn Generalnej Prokuratury”, Warszawa 1954, s. 242.

10 J. Wolanin (red.), Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn

i okoliczności pożarów, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1989, s. 7;

Z. Ruszkowski, Fizykochemia kryminalistyczna, Wydawnictwo Problemów Kryminalistyki CLK KGP, Warszawa 1992, s. 141.

Analiza rozwiązań w zakresie organizacji dochodzeń popożarowych w wybranych państwach UE pokazuje, że z problemami w zakresie skutecznego badania przyczyn pożarów oraz ujawniania ich sprawców zmaga się wiele państw UE. Niektóre zdo- łały wprowadzić rozwiązania poprawiające jakość ustalania przyczyn pożarów (np.

Wielka Brytania i Szwecja). Efektem tych działań były: obniżenie liczby podpaleń oraz pożarów i ich ofiar, obniżenie strat materialnych, szybsze reagowanie na pojawienie się niebezpiecznych tendencji oraz zagrożeń pożarowych w wyrobach lub procesach technologicznych.

W Polsce obszar dochodzeń popożarowych oraz ustalania przyczyn pożarów jest bardzo zaniedbany. Na problemy tu występujące wskazują m.in. statystyka przyczyn powsta- wania pożarów, wskaźnik wykrywalności przestępstw pożarowych, wskaźnik spraw przekazanych do postępowania sądowego oraz wskaźnik spraw zakończonych prawo- mocnym wyrokiem skazującym. Wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw po- żarowych, liczba spraw o pożary przekazywanych do postępowania sądowego oraz za- kończonych prawomocnym wyrokiem skazującym od wielu lat są na niskim poziomie.

Głównym problemem, który ma bezpośredni wpływ na możliwość wydania sprawiedli- wego wyroku w toczących się postępowaniach, jest niska jakość materiału dowodowe- go oraz opinii biegłych, co wynika z braku organizacji dochodzeń popożarowych oraz metodycznego podejścia opartego na osiągnięciach nauki.

Zestawienia opracowywane corocznie przez Komendę Główną Państwowej Straży Po- żarnej pokazują, że w okresie ostatnich 10 lat ok. 40% wszystkich pożarów było spo- wodowanych podpaleniami, a w przypadku ok. 15–17% nie udało się wstępnie ustalić przyczyn ich powstania. Warto zauważyć, że podobny odsetek pożarów o nieustalonej przyczynie (18,1%) notowany był także w latach 1969–1978¹¹, co oznacza, że przynaj- mniej od półwiecza nie udało się poprawić skuteczności wstępnego ustalania przyczyn pożarów. Nie były prowadzone również badania naukowe analizujące przyczyny tak du- żego odsetka pożarów spowodowanych podpaleniami i tym samym również nie były podejmowane działania ukierunkowane na ich ograniczenie. Przy takiej skali zjawiska można stwierdzić, że nie jest to już tylko problem policji, prokuratury, straży pożarnej czy towarzystw ubezpieczeniowych. Jest to z całą pewnością problem o wymiarze spo- łecznym, którego rozwiązaniem powinny zająć się organy administracji rządowej.

Należy też mieć na uwadze, że pilna konieczność przeprowadzenia zmian w obszarze dochodzeń popożarowych w Polsce wynika nie tylko z uzasadnionych potrzeb i praw społecznych gwarantowanych konstytucyjnie (prawo do bezpieczeństwa)¹², ale również z konieczności dostosowania się do kierunków rozwoju dochodzeń popożarowych oraz standardów ustalania przyczyn pożarów w Unii Europejskiej. Ponadto należy zauważyć, że globalizacja rynków, technologii i produktów przyczynia się do transferu zagrożeń, w tym także zagrożeń pożarowych, pomiędzy państwami Europy i świata. Sprawny sys-

11 P. Borowski, F. Pawłowski, Pożary – przyczyny, przebieg, dochodzenia, Arkady, Warszawa 1981, s. 10–11.

12 Zob. art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483).

XXIII w. – będą przysparzały wielu problemów⁵. Człowiekowi udało się zapanować nad ogniem, jednak jego ogólnodostępność i powszechność nadal są źródłem ludzkich cier- pień i ogromnych strat zarówno w majątku, jak i środowisku naturalnym.

Rozwój nauk ścisłych i technicznych w okresie ostatnich 2 stuleci zmienił obraz współ- czesnego świata, jednak nie zdołał uwolnić człowieka od zagrożeń oraz skutków wywo- ływanych przez pożary. Niepokojącym zjawiskiem jest częste wykorzystywanie przez człowieka siły drzemiącej w tym żywiole do realizacji zbrodniczych czynów. Z badań statystycznych wynika, że podpalenia w wielu państwach nadal są dominującą przy- czyną pożarów. Przy pomocy ognia przestępcy skutecznie zacierają ślady zbrodni, kra- dzieży, nadużyć finansowych⁶. Czasami realizują inne cele, np. zaspakajają swoje ukryte potrzeby seksualne. W środowiskach wiejskich podpalenia nierzadko są przejawem pa- tologii społecznych, u podstaw których leży większa wrażliwość małych społeczności na wszelkie przejawy odmienności⁷. Pożary wzniecane są również przez osoby o niskim poczuciu własnej wartości. Osoby te po wywołaniu pożaru aktywnie uczestniczą w akcji ratowania ludzi i mienia, co daje im okazję do zwrócenia na siebie uwagi w lokalnym środowisku.

Odrębnym problemem jest szczególna grupa sprawców podpaleń wywodzących się ze środowiska strażaków. Badania prowadzone w niektórych państwach na świecie poka- zują, że skala tego zjawiska nie jest mała i wymaga rozpoznania, a następnie wdrożenia mechanizmów zapobiegających patologiom, także w tej grupie społecznej⁸.

Ustalanie przyczyn pożarów należy do jednej z najtrudniejszych czynności proce- sowych i jednego z najtrudniejszych badań kryminalistycznych, na co wskazywał już D’Heil w swoich pracach na początku XX w.⁹ Dowody wskazujące na przyczynę pożaru, jego szybkie rozprzestrzenienie się oraz mogące przyczynić się do ujęcia sprawcy są niszczone przez rozwijający się pożar oraz jego skutki¹⁰. Drugi etap niszczenia śladów i dowodów to akcja gaszenia pożaru przez jednostki straży pożarnej. Trzeci etap ma miejsce po zakończeniu działań ratowniczo-gaśniczych, w trakcie prac zabezpieczają- cych pogorzelisko oraz nieprofesjonalnie prowadzonych wstępnych oględzin miejsca pożaru. Z tego względu proces ustalania przyczyn pożarów wymaga dobrej organizacji i wdrożenia zasad postępowania opartych na wiedzy naukowej.

5 N. Brushlinsky, S. Sokolov, P. Wagner, dz. cyt., s. 336.

6 B. Hołyst, Kryminalistyka, LexisNexis, Warszawa 2010, s. 342.

7 B. Hołyst, Zagrożenia ładu społecznego, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2013, s. 14.

8 Zob. F. Stolt, Brandstiftung durch Feuerwehrangehörige – Erkennung und Prävention, Fachverlag Matthias Grimm, Berlin 2012.

9 P. Horoszowski, Technika i taktyka w przypadkach podpaleń, „Biuletyn Generalnej Prokuratury”, Warszawa 1954, s. 242.

10 J. Wolanin (red.), Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn

i okoliczności pożarów, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1989, s. 7;

Z. Ruszkowski, Fizykochemia kryminalistyczna, Wydawnictwo Problemów Kryminalistyki CLK KGP, Warszawa 1992, s. 141.

BIBLIOGRAFIA

„Biuletyn Informacyjny Państwowej Straży Pożarnej” 2003–2014.

Borowski P., Pawłowski F., Pożary – przyczyny, przebieg, dochodzenia, Arkady, War- szawa 1981.

Brushlinsky N., Sokolov S., Wagner P., Humanity and Fires, Fundacja Edukacja i Tech- nika Ratownictwa, Warszawa 2010.

Hołyst B., Kryminalistyka, LexisNexis, Warszawa 2010.

Hołyst B., Zagrożenia ładu społecznego, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, War- szawa 2013.

Horoszowski P., Technika i taktyka w przypadkach podpaleń, „Biuletyn Generalnej Prokuratury”, Warszawa 1954.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483), art. 5.

Ruszkowski Z., Fizykochemia kryminalistyczna, Wydawnictwo Problemów Kryminali- styki CLK KGP, Warszawa 1992.

Stolt F., Brandstiftung durch Feuerwehrangehörige – Erkennung und Prävention, Fachverlag Matthias Grimm, Berlin 2012.

Wolanin J. (red.), Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn i okoliczności pożarów, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodo- wego MSW, Warszawa 1989.

tem wymiany informacji i międzynarodowa współpraca to współcześnie również istot- ne kierunki poprawy bezpieczeństwa pożarowego.

Czerwona Księga Pożarów. Wybrane problemy pożarów oraz ich skutków (CKP) jest jed- nym z zadań realizowanych w ramach 3-letniego projektu finansowanego przez Narodo- we Centrum Badań i Rozwoju pt. „Opracowanie systemowych rozwiązań wspomagają- cych prowadzenie dochodzeń popożarowych wykorzystujących nowoczesne technologie, w tym narzędzia techniczne i informatyczne”¹³. Gestorem projektu jest Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej, natomiast jest on realizowany przez Szkołę Główną Służby Pożarniczej w konsorcjum z: Centrum Naukowo-Badawczym Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowym Instytutem Badawczym w Józefowie k. Otwocka, Centralnym Laborato- rium Kryminalistycznym Policji – Instytutem Badawczym, Szkołą Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu oraz partnerem przemysłowym – firmą CYBID Sp.j. w Kra- kowie. Celem projektu jest rozpoznanie przyczyn problemów występujących w obszarze postępowań prowadzonych w sprawach o pożary oraz opracowanie innowacyjnego sys- temu organizacji dochodzeń popożarowych oraz narzędzi technicznych i informatycznych podnoszących ich efektywność.

CKP prezentuje społeczno-ekonomiczne koszty związane z pożarami. W opracowaniu przedstawiono wybrane skutki pożarów dla państwa, społeczności lokalnych oraz czło- wieka jako jednostki. Wybrane, to znaczy te, które w ramach projektu były możliwe do zdiagnozowania i wstępnego oszacowania. Dokładne określenie i zbadanie obszarów strat oraz kosztów we wszystkich aspektach życia społecznego i gospodarczego pań- stwa wymaga odrębnych badań, najlepiej realizowanych jako zlecone zadanie rządowe (głównie z uwagi na dostęp do danych). Niemniej jednak już sama analiza kosztów w wy- branych obszarach pokazała, że pożary są źródłem znacznie wyższych strat ekonomicz- nych, niż wynika to z ogólnie dostępnych informacji. Poziom strat zarówno w wymiarze finansowym, jak i społecznym uzasadnia konieczność podjęcia działań zmierzających do poprawy standardu organizacji dochodzeń popożarowych, które mogą przyczynić się do ograniczenia przestępczości z wykorzystaniem ognia oraz ograniczenia liczby pożarów i wszelkich konsekwencji z nich wynikających. Nie ma wątpliwości, że skuteczność tych działań zależeć będzie od włączenia do prac w tym obszarze wielu instytucji i organizacji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo pożarowe oraz od świadomości społecznej.

Redaktorzy opracowania pragną złożyć podziękowania wszystkim autorom rozdziałów składających się na Czerwoną Księgę Pożarów. Dzięki ich pracy możliwe było ukazanie problemów związanych z pożarami w szerszym zakresie niż czyniono to dotychczas.

Piotr Guzewski, Dariusz Wróblewski, Daniel Małozięć Redaktorzy opracowania

13 Projekt NCBR nr DOBR-BIO4/050/13009/2013.

BIBLIOGRAFIA

„Biuletyn Informacyjny Państwowej Straży Pożarnej” 2003–2014.

Borowski P., Pawłowski F., Pożary – przyczyny, przebieg, dochodzenia, Arkady, War- szawa 1981.

Brushlinsky N., Sokolov S., Wagner P., Humanity and Fires, Fundacja Edukacja i Tech- nika Ratownictwa, Warszawa 2010.

Hołyst B., Kryminalistyka, LexisNexis, Warszawa 2010.

Hołyst B., Zagrożenia ładu społecznego, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, War- szawa 2013.

Horoszowski P., Technika i taktyka w przypadkach podpaleń, „Biuletyn Generalnej Prokuratury”, Warszawa 1954.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483), art. 5.

Ruszkowski Z., Fizykochemia kryminalistyczna, Wydawnictwo Problemów Kryminali- styki CLK KGP, Warszawa 1992.

Stolt F., Brandstiftung durch Feuerwehrangehörige – Erkennung und Prävention, Fachverlag Matthias Grimm, Berlin 2012.

Wolanin J. (red.), Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn i okoliczności pożarów, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodo- wego MSW, Warszawa 1989.

tem wymiany informacji i międzynarodowa współpraca to współcześnie również istot- ne kierunki poprawy bezpieczeństwa pożarowego.

Czerwona Księga Pożarów. Wybrane problemy pożarów oraz ich skutków (CKP) jest jed- nym z zadań realizowanych w ramach 3-letniego projektu finansowanego przez Narodo- we Centrum Badań i Rozwoju pt. „Opracowanie systemowych rozwiązań wspomagają- cych prowadzenie dochodzeń popożarowych wykorzystujących nowoczesne technologie, w tym narzędzia techniczne i informatyczne”¹³. Gestorem projektu jest Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej, natomiast jest on realizowany przez Szkołę Główną Służby Pożarniczej w konsorcjum z: Centrum Naukowo-Badawczym Ochrony Przeciwpożarowej – Państwowym Instytutem Badawczym w Józefowie k. Otwocka, Centralnym Laborato- rium Kryminalistycznym Policji – Instytutem Badawczym, Szkołą Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu oraz partnerem przemysłowym – firmą CYBID Sp.j. w Kra- kowie. Celem projektu jest rozpoznanie przyczyn problemów występujących w obszarze postępowań prowadzonych w sprawach o pożary oraz opracowanie innowacyjnego sys- temu organizacji dochodzeń popożarowych oraz narzędzi technicznych i informatycznych podnoszących ich efektywność.

CKP prezentuje społeczno-ekonomiczne koszty związane z pożarami. W opracowaniu przedstawiono wybrane skutki pożarów dla państwa, społeczności lokalnych oraz czło- wieka jako jednostki. Wybrane, to znaczy te, które w ramach projektu były możliwe do zdiagnozowania i wstępnego oszacowania. Dokładne określenie i zbadanie obszarów strat oraz kosztów we wszystkich aspektach życia społecznego i gospodarczego pań- stwa wymaga odrębnych badań, najlepiej realizowanych jako zlecone zadanie rządowe (głównie z uwagi na dostęp do danych). Niemniej jednak już sama analiza kosztów w wy- branych obszarach pokazała, że pożary są źródłem znacznie wyższych strat ekonomicz- nych, niż wynika to z ogólnie dostępnych informacji. Poziom strat zarówno w wymiarze finansowym, jak i społecznym uzasadnia konieczność podjęcia działań zmierzających do poprawy standardu organizacji dochodzeń popożarowych, które mogą przyczynić się do ograniczenia przestępczości z wykorzystaniem ognia oraz ograniczenia liczby pożarów i wszelkich konsekwencji z nich wynikających. Nie ma wątpliwości, że skuteczność tych działań zależeć będzie od włączenia do prac w tym obszarze wielu instytucji i organizacji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo pożarowe oraz od świadomości społecznej.

Redaktorzy opracowania pragną złożyć podziękowania wszystkim autorom rozdziałów składających się na Czerwoną Księgę Pożarów. Dzięki ich pracy możliwe było ukazanie problemów związanych z pożarami w szerszym zakresie niż czyniono to dotychczas.

Redaktorzy opracowania

Piotr Guzewski, Dariusz Wróblewski, Daniel Małozięć

13 Projekt NCBR nr DOBR-BIO4/050/13009/2013.

Uniwersytet Łódzki dr inż. Piotr Guzewski

Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej Państwowy Instytut Badawczy

POŻAR JAKO POJĘCIE JĘZYKOWE I PRAWNE

1. Wstęp ... 19

2. Etymologia słowa pożar ... 19

3. Próby (pozaustawowe) zdefiniowania pożaru ... 20

4. Prawne pojęcie pożaru ... 23

4.1. Pożar na gruncie ustawodawstwa karnego ... 23

4.2. Pożar na gruncie prawa o ochronie przeciwpożarowej ... 26

5. Podsumowanie ... 28

Bibliografia ... 30

Uniwersytet Łódzki dr inż. Piotr Guzewski

Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej Państwowy Instytut Badawczy

POŻAR JAKO POJĘCIE JĘZYKOWE I PRAWNE

1. Wstęp ... 19

2. Etymologia słowa pożar ... 19

3. Próby (pozaustawowe) zdefiniowania pożaru ... 20

4. Prawne pojęcie pożaru ... 23

4.1. Pożar na gruncie ustawodawstwa karnego ... 23

4.2. Pożar na gruncie prawa o ochronie przeciwpożarowej ... 26

5. Podsumowanie ... 28

Bibliografia ... 30

1. WSTĘP

W potocznym rozumieniu pojęcie pożar nie stwarza większych problemów. Identyfi- kowany jest on bowiem z zagrożeniem, jakie powoduje niekontrolowany ogień, który rozwija się żywiołowo, niszcząc wszystko, co napotka na swojej drodze. Powodując przy tym urazy fizyczne i psychiczne u ludzi czy nawet prowadząc do ich śmierci. Jest zjawiskiem o dynamicznym charakterze, do opanowania którego nierzadko potrzeb- ne są profesjonalne służby ratownicze. Dlatego zasadnym jest zaliczanie go do zda- rzeń żywiołowych, których wyróżniającą cechą jest właśnie gwałtowność i trudność opanowania.

Pomimo rozwoju nauki i technologii w zakresie walki z pożarami nadal są one jed- nym z głównych zagrożeń w życiu człowieka. Pochłaniają coraz więcej ofiar śmiertel- nych. Szczególnie groźne są pożary powstałe w wyniku celowego działania człowieka, wzniecane po to, by zniszczyć mienie albo ukryć ślady popełnionych czynów zbrodni- czych. Z kolei wielkopowierzchniowe pożary trawiące lasy w strefach równikowych i podzwrotnikowych są źródłem zanieczyszczenia ziemskiej atmosfery i przyczyniają się w znacznym zakresie do powstawania efektu cieplarnianego.

Pożar jest również pojęciem prawnym. Posługiwano się nim już w najstarszych ak- tach prawnych. Rozumienie go jednak na tym gruncie – w przeciwieństwie do po- tocznego – nie było nigdy jednoznaczne. Bardzo często jego zakres znaczeniowy był uwarunkowany konkretnymi potrzebami obszaru regulowanego przez akt prawny.

Dlatego w przepisach dotyczących ochrony przeciwpożarowej pożar jest inaczej de- finiowany niż w ustawodawstwie karnym. Z tego tytułu powstają liczne problemy, z których kilka zostanie omówionych w dalszej części rozdziału. Przede wszystkim jednak zostaną przedstawione różne próby definiowania tego pojęcia.

2. ETYMOLOGIA SŁOWA POŻAR

Słowo „pożar” wywodzi się od staropolskiego rzeczownika „pożega”, który pochodzi od czasownika „żec” oznaczającego „palić się”. W Słowniku etymologicznym języka pol- skiego A. Brücknera można znaleźć wyjaśnienie czasownika „żec”, które ma swój ro- dowód w prasłowiańskim „gegę”, i we wcześniejszej jego formie „degę”, znaczącej to samo, co „palę”¹.

Pożar, czyli „pożega – ogień wielki pożerający wszystko to, cokolwiek mu się tylko z natu- ry swej oprzeć nie może, pali, pożera, niszczy”². Użyty został przez B. Groickiego w pracy z 1559 r. Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego³.

1 A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1927, s. 663–664.

2 M.S. Linde, Słownik języka polskiego, tom 4, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1858, s. 439.

3 B. Sygit, Pożary w aspekcie prawnokarnym i kryminologicznym, PWN, Warszawa-Poznań 1981, s. 3.

1. WSTĘP

W potocznym rozumieniu pojęcie pożar nie stwarza większych problemów. Identyfi- kowany jest on bowiem z zagrożeniem, jakie powoduje niekontrolowany ogień, który rozwija się żywiołowo, niszcząc wszystko, co napotka na swojej drodze. Powodując przy tym urazy fizyczne i psychiczne u ludzi czy nawet prowadząc do ich śmierci. Jest zjawiskiem o dynamicznym charakterze, do opanowania którego nierzadko potrzeb- ne są profesjonalne służby ratownicze. Dlatego zasadnym jest zaliczanie go do zda- rzeń żywiołowych, których wyróżniającą cechą jest właśnie gwałtowność i trudność opanowania.

Pomimo rozwoju nauki i technologii w zakresie walki z pożarami nadal są one jed- nym z głównych zagrożeń w życiu człowieka. Pochłaniają coraz więcej ofiar śmiertel- nych. Szczególnie groźne są pożary powstałe w wyniku celowego działania człowieka, wzniecane po to, by zniszczyć mienie albo ukryć ślady popełnionych czynów zbrodni- czych. Z kolei wielkopowierzchniowe pożary trawiące lasy w strefach równikowych i podzwrotnikowych są źródłem zanieczyszczenia ziemskiej atmosfery i przyczyniają się w znacznym zakresie do powstawania efektu cieplarnianego.

Pożar jest również pojęciem prawnym. Posługiwano się nim już w najstarszych ak- tach prawnych. Rozumienie go jednak na tym gruncie – w przeciwieństwie do po- tocznego – nie było nigdy jednoznaczne. Bardzo często jego zakres znaczeniowy był uwarunkowany konkretnymi potrzebami obszaru regulowanego przez akt prawny.

Dlatego w przepisach dotyczących ochrony przeciwpożarowej pożar jest inaczej de- finiowany niż w ustawodawstwie karnym. Z tego tytułu powstają liczne problemy, z których kilka zostanie omówionych w dalszej części rozdziału. Przede wszystkim jednak zostaną przedstawione różne próby definiowania tego pojęcia.

2. ETYMOLOGIA SŁOWA POŻAR

Słowo „pożar” wywodzi się od staropolskiego rzeczownika „pożega”, który pochodzi od czasownika „żec” oznaczającego „palić się”. W Słowniku etymologicznym języka pol- skiego A. Brücknera można znaleźć wyjaśnienie czasownika „żec”, które ma swój ro- dowód w prasłowiańskim „gegę”, i we wcześniejszej jego formie „degę”, znaczącej to samo, co „palę”¹.

Pożar, czyli „pożega – ogień wielki pożerający wszystko to, cokolwiek mu się tylko z natu- ry swej oprzeć nie może, pali, pożera, niszczy”². Użyty został przez B. Groickiego w pracy z 1559 r. Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego³.

1 A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1927, s. 663–664.

2 M.S. Linde, Słownik języka polskiego, tom 4, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1858, s. 439.

3 B. Sygit, Pożary w aspekcie prawnokarnym i kryminologicznym, PWN, Warszawa-Poznań 1981, s. 3.

• „fizyczno-chemiczny – »żywiołowy proces spalania«, tzn. niekontrolowany,

• społeczny – »nieuzasadniony społecznie«, tzn. społecznie szkodliwy, a więc wyma- gający zorganizowanej akcji w celu jego likwidacji, jak również zapobiegania jego powstawaniu,

• ekonomiczny – »wyrządzający szkody«, tzn. powodujący straty materialne w ma- jątku narodowym lub osobistym obywateli”¹².

A. Mazurek w opracowaniu Vademecum ochrony przeciwpożarowej w handlu i usługach zdefiniował pojęcie pożaru jako „proces spalania wymagający interwencji człowieka w celu zlikwidowania zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi oraz mienia w znacznych roz- miarach”¹³.

Inne definicje pożaru z tego okresu zebrane w publikacji pod redakcją Jerzego Wolanina¹⁴ to m.in.:

• pożar to samorzutne niekontrolowane rozprzestrzenianie się ognia powodujące straty,

• pożar to palenie się budynków, lasów itp., ogień ogarniający dużą przestrzeń,

• pożar to ogień powstały nie w specjalnie przeznaczonym miejscu albo rozprze- strzeniający się poza granice takiego miejsca, który wyrządza straty materialne,

• pożar to palenie się jednego lub kilku obiektów (budynków, urządzeń, zakładów przemysłowych, zbiorników, lasów),

• pożar to niszczące, żywiołowe działanie ognia wymagające jego likwidacji,

• pożar to żywiołowe działanie ognia powodujące niszczenie dóbr materialnych oraz zagrożenie życia ludzi i zwierząt,

• pożar to spalanie, które powoduje niepożyteczne i bezpowrotne niszczenie lub uszkodzenie dobra materialnego oraz zagrożenie życia i zdrowia ludzkiego,

• pożar – niekontrolowane działanie ognia powodujące straty ludzkie lub materialne,

• pożar to niszczące działanie ognia w miejscu do tego nieprzewidzianym i nieprzy- stosowanym, wymagające jego likwidacji,

• pożar jest to niezamierzony proces palenia się użytecznych dóbr materialnych po- wodujący straty w majątku narodowym i wymagający zorganizowanej działalności mającej na celu likwidację powstałych zjawisk,

• pożar to spalanie nieuzasadnione społecznie wyrządzające szkody.

W okresie tworzenia podstaw teorii rozwoju pożaru podjęto również próbę naukowego zdefiniowania tego pojęcia, opisując go jako „zbiór procesów fizykochemicznych towarzy- szących spalaniu w wybranym układzie termodynamicznym i powodujących określone zmiany stanu tego układu”¹⁵.

12 Tamże, s. 24.

13 A. Mazurek, Vademecum ochrony przeciwpożarowej w handlu i usługach, Biuro Wydawnictw HWiU

„LIBRA”, Warszawa 1988, s. 64, cyt. za: A. Mazurek, Kryminalistyczne badanie miejsca pożaru, Akademia Spraw Wewnętrznych, Instytut Kryminalistyki i Kryminologii, Warszawa 1977.

14 J. Wolanin (red.), Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn i oko- liczności pożarów, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1989, s. 40.

15 Tamże, s. 41.

Stąd i ustawy prawa ziemskiego z 1579 r. J. Tarnowskiego określały podpalacza jako

„pożożcę”, choć znane były w tym czasie określenia „pożognik” i „podpalca”⁴. Trzeba przyznać, że obok słowa „pożega” znano też pojęcie „pożoga” używane w statutach Ka- zimierza Wielkiego.

Do dawnych określeń pożaru nawiązywała też późniejsza literatura. Na przykład w Li- stach Joachima Lelewela pożar opisano jako „ogień pożerający wszystko”⁵. W słowni- kach etymologicznych XX w. wywodzono jego genezę od słowa „pożoga”, choć pojęcia te odróżniano, nadając im odrębne znaczenie. Na przykład pożar według W. Doroszew- skiego to „ogień ogarniający dużą przestrzeń”, zaś pożoga to żar, wielki ogień szerzący się, wielki pożar”⁶.

3. PRÓBY (POZAUSTAWOWE) ZDEFINIOWANIA POŻARU

Definicje pojęcia pożar tworzone w różnych okresach czasu służyły głównie celom związanym z klasyfikowaniem oraz ewidencjonowaniem zdarzeń, w których uczestni- czyły jednostki straży pożarnej. Na przykład Jan P. Zagórski w Małym słowniku pożar- niczym definiuje to pojęcie jako „niekontrolowany proces spalania w miejscu do tego celu nieprzeznaczonym”⁷.

W latach 70. ubiegłego wieku ówczesna Komenda Główna Straży Pożarnych w Pol- sce przyjmowała następujące rozumienie pożaru: „pożar to niekontrolowany proces palenia się dóbr materialnych w miejscu do tego celu nieprzeznaczonym powodują- cy straty i wymagający zorganizowanej akcji dla jego likwidacji”⁸. Z kolei P. Borowski w tym samym okresie definiował go jako „zjawisko gospodarczo szkodliwe, niszczące ogólnonarodowe, społeczne i indywidualne oraz osobiste mienie ludności”⁹, przy czym zaznaczał, że „nie każdy przypadek zapalenia się materiału jest pożarem…”¹⁰.

Od roku 1978 obowiązywała w straży pożarnej kolejna definicja, zgodnie z którą „pożar to żywiołowy proces spalania, nieuzasadniony społecznie i wyrządzający szkody”¹¹. Definicja ta zdaniem P. Borowskiego i F. Pawłowskiego zawierała w sobie 3 aspekty charakteryzujące to pojęcie, a mianowicie:

4 J. Tarnowski, Ustawy prawa ziemskiego polskiego, dla pamięci lepszej krótko i porządnie z statutów i z konstytucyj zebrane, z przydatkiem: o obronie koronnej, i o sprawie i powinności urzędników wojennych, wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, Wydawnictwa Biblioteki Polskiej, Kraków 1958.

5 J. Lelewel, Listy Joachima Lelewela, Księgarnia J.K. Żupański, Poznań 1878–1879, tom 1, s. 19.

6 W. Doroszewski (red.), Słownik etymologiczny języka polskiego, tom 4, Warszawa 1964, s. 1336; por.:

M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, tom 2, PWN, Warszawa 1988, s. 893.

7 J. Zagórski, Mały słownik pożarniczy, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1990, s. 170.

8 P. Borowski, Dochodzenia popożarowe – zagadnienia wybrane, Arkady, Warszawa 1974, s. 12–13.

9 Tamże, s. 5.

10 Tamże, s. 12.

11 P. Borowski, F. Pawłowski, Pożary. Przyczyny, przebieg, dochodzenia, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1981, s. 24.

• „fizyczno-chemiczny – »żywiołowy proces spalania«, tzn. niekontrolowany,

• społeczny – »nieuzasadniony społecznie«, tzn. społecznie szkodliwy, a więc wyma- gający zorganizowanej akcji w celu jego likwidacji, jak również zapobiegania jego powstawaniu,

• ekonomiczny – »wyrządzający szkody«, tzn. powodujący straty materialne w ma- jątku narodowym lub osobistym obywateli”¹².

A. Mazurek w opracowaniu Vademecum ochrony przeciwpożarowej w handlu i usługach zdefiniował pojęcie pożaru jako „proces spalania wymagający interwencji człowieka w celu zlikwidowania zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi oraz mienia w znacznych roz- miarach”¹³.

Inne definicje pożaru z tego okresu zebrane w publikacji pod redakcją Jerzego Wolanina¹⁴ to m.in.:

• pożar to samorzutne niekontrolowane rozprzestrzenianie się ognia powodujące straty,

• pożar to palenie się budynków, lasów itp., ogień ogarniający dużą przestrzeń,

• pożar to ogień powstały nie w specjalnie przeznaczonym miejscu albo rozprze- strzeniający się poza granice takiego miejsca, który wyrządza straty materialne,

• pożar to palenie się jednego lub kilku obiektów (budynków, urządzeń, zakładów przemysłowych, zbiorników, lasów),

• pożar to niszczące, żywiołowe działanie ognia wymagające jego likwidacji,

• pożar to żywiołowe działanie ognia powodujące niszczenie dóbr materialnych oraz zagrożenie życia ludzi i zwierząt,

• pożar to spalanie, które powoduje niepożyteczne i bezpowrotne niszczenie lub uszkodzenie dobra materialnego oraz zagrożenie życia i zdrowia ludzkiego,

• pożar – niekontrolowane działanie ognia powodujące straty ludzkie lub materialne,

• pożar to niszczące działanie ognia w miejscu do tego nieprzewidzianym i nieprzy- stosowanym, wymagające jego likwidacji,

• pożar jest to niezamierzony proces palenia się użytecznych dóbr materialnych po- wodujący straty w majątku narodowym i wymagający zorganizowanej działalności mającej na celu likwidację powstałych zjawisk,

• pożar to spalanie nieuzasadnione społecznie wyrządzające szkody.

W okresie tworzenia podstaw teorii rozwoju pożaru podjęto również próbę naukowego zdefiniowania tego pojęcia, opisując go jako „zbiór procesów fizykochemicznych towarzy- szących spalaniu w wybranym układzie termodynamicznym i powodujących określone zmiany stanu tego układu”¹⁵.

12 Tamże, s. 24.

13 A. Mazurek, Vademecum ochrony przeciwpożarowej w handlu i usługach, Biuro Wydawnictw HWiU

„LIBRA”, Warszawa 1988, s. 64, cyt. za: A. Mazurek, Kryminalistyczne badanie miejsca pożaru, Akademia Spraw Wewnętrznych, Instytut Kryminalistyki i Kryminologii, Warszawa 1977.

14 J. Wolanin (red.), Matematyczno-komputerowy model kryminalistycznego badania przyczyn i oko- liczności pożarów, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1989, s. 40.

15 Tamże, s. 41.

Stąd i ustawy prawa ziemskiego z 1579 r. J. Tarnowskiego określały podpalacza jako

„pożożcę”, choć znane były w tym czasie określenia „pożognik” i „podpalca”⁴. Trzeba przyznać, że obok słowa „pożega” znano też pojęcie „pożoga” używane w statutach Ka- zimierza Wielkiego.

Do dawnych określeń pożaru nawiązywała też późniejsza literatura. Na przykład w Li- stach Joachima Lelewela pożar opisano jako „ogień pożerający wszystko”⁵. W słowni- kach etymologicznych XX w. wywodzono jego genezę od słowa „pożoga”, choć pojęcia te odróżniano, nadając im odrębne znaczenie. Na przykład pożar według W. Doroszew- skiego to „ogień ogarniający dużą przestrzeń”, zaś pożoga to żar, wielki ogień szerzący się, wielki pożar”⁶.

3. PRÓBY (POZAUSTAWOWE) ZDEFINIOWANIA POŻARU

Definicje pojęcia pożar tworzone w różnych okresach czasu służyły głównie celom związanym z klasyfikowaniem oraz ewidencjonowaniem zdarzeń, w których uczestni- czyły jednostki straży pożarnej. Na przykład Jan P. Zagórski w Małym słowniku pożar- niczym definiuje to pojęcie jako „niekontrolowany proces spalania w miejscu do tego celu nieprzeznaczonym”⁷.

W latach 70. ubiegłego wieku ówczesna Komenda Główna Straży Pożarnych w Pol- sce przyjmowała następujące rozumienie pożaru: „pożar to niekontrolowany proces palenia się dóbr materialnych w miejscu do tego celu nieprzeznaczonym powodują- cy straty i wymagający zorganizowanej akcji dla jego likwidacji”⁸. Z kolei P. Borowski w tym samym okresie definiował go jako „zjawisko gospodarczo szkodliwe, niszczące ogólnonarodowe, społeczne i indywidualne oraz osobiste mienie ludności”⁹, przy czym zaznaczał, że „nie każdy przypadek zapalenia się materiału jest pożarem…”¹⁰.

Od roku 1978 obowiązywała w straży pożarnej kolejna definicja, zgodnie z którą „pożar to żywiołowy proces spalania, nieuzasadniony społecznie i wyrządzający szkody”¹¹. Definicja ta zdaniem P. Borowskiego i F. Pawłowskiego zawierała w sobie 3 aspekty charakteryzujące to pojęcie, a mianowicie:

4 J. Tarnowski, Ustawy prawa ziemskiego polskiego, dla pamięci lepszej krótko i porządnie z statutów i z konstytucyj zebrane, z przydatkiem: o obronie koronnej, i o sprawie i powinności urzędników wojennych, wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, Wydawnictwa Biblioteki Polskiej, Kraków 1958.

5 J. Lelewel, Listy Joachima Lelewela, Księgarnia J.K. Żupański, Poznań 1878–1879, tom 1, s. 19.

6 W. Doroszewski (red.), Słownik etymologiczny języka polskiego, tom 4, Warszawa 1964, s. 1336; por.:

M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, tom 2, PWN, Warszawa 1988, s. 893.

7 J. Zagórski, Mały słownik pożarniczy, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1990, s. 170.

8 P. Borowski, Dochodzenia popożarowe – zagadnienia wybrane, Arkady, Warszawa 1974, s. 12–13.

9 Tamże, s. 5.

10 Tamże, s. 12.

11 P. Borowski, F. Pawłowski, Pożary. Przyczyny, przebieg, dochodzenia, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1981, s. 24.