Kilka refleksji "O początkach i rozwoju psychologii klinicznej"

Jan Tylka

Kilka refleksji "O początkach i

rozwoju psychologii klinicznej"

S tu d ia P sy ch o lo g ica U K S W 5 (2 0 0 4 ) s. 363-373

JA N T Y L K A

U n iw e rs y te t K a rd y n a ła S te f a n a W yszy ń sk ieg o

KILKA REFLEKSJI

„O POCZĄTKACH I ROZWOJU PSYCHOLOGII KLINICZNEJ” „Jeśli cierpisz- podziękuj Bogu, bo to

znaczy, że żyjesz” (Elbert Hubbard)

Som e reflections on „Rudiments and progress o f clinical psychology” Abstract

T h is paper is devoted to roots o f clinical psychology as well as c u rren t status o f this specific discipline.

T h e au th o r presents som e o f philosophical suggestion an d m axim as, concerning m ental grow ing an d im proving o f individual person.

As well we are d ip p in g in to works o f such philosophers as R ochefaucauld, N ietz­ sche, we have to ascertain th a t they were great m asters o f spiritual life.

G enerally speaking cu rre n t status o f clinical psychology is diam etrically opposed to their stan d in g at the b eginning o f tw enty century. T h e au th o r gives a detailed descrip­ tio n o f procedure how to prepare oneself for an exam ination in o rd er to be a specialist o f clinical psychology.

O d zarania dziejów człowiek, kształtując swój świat, zmuszony był do zm aga­ nia się z licznymi przeciwnościami, które wypływały z natury przyrody, ale rów­ nież z właściwości natury ludzkiej, jej złożoności i osobniczej różnorodności.

Walka o przetrw anie wymagała nie tylko poznania praw przyrody, ale w jesz­ cze większym stopniu rozpoznaw ania wśród współplem ieńców tych, od których m ożna uzyskać pom oc, i tych, którzy stanowią śm iertelne zagrożenie. Temu p o ­ znawaniu m usiało towarzyszyć doskonalenie własnych indywidualnych dyspozy­ cji, dzięki którym możliwe stało się szybkie uczenie i skuteczne działanie.

Kiedy jednak wyuczone mechanizmy okazywały się mało skuteczne, lub zawodził psychobiologiczny potencjał, człowiek zwracał się po pom oc do tych, którzy byli w stanie jej dostarczyć. Wróżbita, czarownik, szaman, to pierwsi przedstawiciele tworzących się społeczności, którzy pełnili rolę uzdrowicieli, doradców, nauczycieli.

Im większe zmiany następowały w organizacji życia grup społecznych, im ży­ cie zaczęło stwarzać większe wymogi, tym większe stawały się potrzeby wzmac­ niania solidarności społecznej i indywidualnego potencjału jednostek, zwłaszcza w obszarze życia psychicznego (duchowego).

D latego nie m oże dziwić fakt, że w zapiskach chińskiej medycyny sprzed 4 tys. lat czytamy: „Kiedyś przed laty ludzie żyli długo i nie chorowali, gdyż żyli w zgo­ dzie z przyrodą, w różbitam i i m ędrcam i, a ich życia nie mącił dziki pośpiech, a dzisiaj żyją oni znacznie krócej i gorzej, bo zapom nieli o religii i utracili to, co jest istotą życia...” (Benson, 1980).

Ludzkie zachow anie stało się przedm iotem szczególnego zainteresow ania przez kolejne wieki, a wyrazem tego zainteresow ania był postępujący rozwój dyscyplin naukowych, które jak psychologia, socjologia doczekały się w ostatnim 100-leciu ogrom nego rozkwitu.

W dziełach filozofów, lekarzy, pisarzy znajdujem y wiele sugestii wskazujących na potrzebę traktow ania życia duchowego (psychicznego) ze szczególną powagą, zaś „poradniki życia” główną uwagę poświęcają zdrowiu psychicznem u bądź ra ­ cjonalnem u gospodarow aniu własnymi siłami psychicznymi.

Psychologia kliniczna jako dyscyplina naukowa jest bardzo m łoda, chociaż ja ­ ko sposób rozum ienia zachow ania i oddziaływania na przejawy ludzkich zacho­ wań jest dziedziną o wielowiekowych tradycjach. Już Platon pozostawił w swoich dziełach sugestie dotyczące konieczności rozwoju w sobie „dzielności”, „m iło­ ści”, co ma być przejaw em sztuki życia i gw arantem równowagi między ciałem a duchem.

M arek Aureliusz pozostawił coś na kształt podręcznika ćwiczeń duchowych, w którym pisze: „Do czego używam swej duszy? (...) takie należy postawić pyta­ nie i badać, co się teraz dzieje w tej cząstce, którą nazywają wolą? I czyją mam teraz duszę? Czy nie dziecka? Czy nie chłopięcą? Czy nie kobiety? Czy nie tyra­ na? Czy nie bydlęcia? Czy nie zwierzęcia dzikiego?”.

Avicenna (XI w.), równie znany filozof i lekarz, ukazuje konieczność zwróce­ nia uwagi medyków na psychiczne zjawiska towarzyszące chorobie somatycznej pisząc: „Powinnością m edyka jest najpierw uspokoić chorego, zanim do leczenia przystąpi”.

W wiekach X V II- X IX pojawiają się książki, które uczą jak należy żyć. Fran­ cuski pisarz i filozof Rochefaucauld (X V II w.) pisze w stylu psychoterapeuty, mówiąc „hart m ędrców jest jedynie sztuką zam ykania burz w sercu ”.

Fryderyk Nietzsche jeszcze mocniej podkreśla siłę przeżyć psychicznych w kształcie ludzkich zachowań, kiedy pisze, że „wszelka bezduszność, wszelkie pospolitactwo polega na niezdolności oparcia się jakiejś podniecie: jest się zm u­ szonym reagować, bodźcowi każdem u ulegać. W wielu razach mus taki jest wprost chorobliwością, upadkiem , objawem wyczerpania...”.

W końcu X IX w. ukazują się interesujące opracow ania poświęcone rozwojowi psychicznemu, kształtow aniu się woli, charakteru, przystosowaniu. W Kształce­

niu woli Payota czytamy o tym, na co we współczesnej psychologii klinicznej

zwraca się wiele uwagi, mianowicie o zagadnieniach autoregulacji przez m edyta­ cję, treningi psychologiczne. [W medytacji] „zadanie polega (...) na cierpliwym odnajdyw aniu wszelkich pobudek zdolnych wzniecić w nas uniesienie miłości lub nienawiści, spoić ze soba różne wyobrażenia, uczucia z uczuciami, wyobrażenia z uczuciami; tworzyć sojusze i połączenia albo też burzyć skojarzenia, które uznamy za szkodliwe. Potrzeba tu, abyśmy pozwolili «sączyć się do duszy naszej» wyobrażeniom i uczuciom przyjaznym”.

Niezwykle psychologiczne dzieło, to Dietetyka duszy Feuchterslebena (Siek, 1967). „D ietetyka duszy to nauka o środkach zachow ania zdrow ia duszy, polega na tym, by jed n e uczucia przez drugie m iarkować lub wzm acniać (...) W ybornym środkiem higienicznym dla wzm ocnienia duszy jest pisanie, naw et bez myśli ogłaszania światu tego, co się pisze. Aby oswobodzić się od myśli lub uczucia, które nas opanow ało, wystarcza najczęściej zanotow anie w rażenia na piśmie, a następnie dokładne opisanie go. Praca taka rozpędza nam iętności duszy i od zwrotów ją zabezpiecza”.

O początkach współczesnej naukowej psychologii klinicznej m ożna mówić od czasu, kiedy w 1896 r. L ightuer W itm er stworzył przy Uniw ersytecie Pensylwania (w Filadelfii) pierwszą Klinikę Psychologiczną dla dzieci niepełnosprawnych: głuchych, z zaburzeniam i mowy, społecznie nieprzystosowanych. R edaguje on w 1908 r. pierwsze fachowe pismo „Psychological Clinic”.

W tym samym roku Beers zapoczątkow ał ruch higieny psychicznej, którego pierwszym owocem jest interdyscyplinarne Towarzystwo Higieny Psychicznej utw orzone w 1909 r. przez C. Beersa, W. Jam esa, A. M eyera. W końcu X IX w. w Polsce również pojawia się psychologia jako dziedzina związana ze zdrowiem. Julian Ochorowicz zakłada Sekcję Psychologii przy Towarzystwie Lekarzy i Przy­ rodników (i dzieje się to już w 1891 r.), a w 1916 r. ukazuje się pismo „Psycholo­ gia i M edycyna”.

H igiena psychiczna przez całe dziesięciolecia nadaw ała ton działaniom psy­ chologów i była aren ą dla psychologii klinicznej. Twórcy higieny psychicznej d e­ finiowali ją bowiem jako naukę o zdrowiu psychicznym jednostki i grupy spo­ łecznej, o zachow aniu i potęgow aniu tego zdrowia, przystosowaniu jednostki i grupy do zjawisk zachodzących w środowisku wewnętrznym i zewnętrznym, o zapobieganiu zaburzeniom psychicznym. Tak zdefiniowany przedm iot higieny psychicznej ukazuje ją jako dyscyplinę spójną z zagadnieniam i wchodzącymi w obszar zainteresow ań psychologii klinicznej.

W Polsce początki ruchu higieny psychicznej sięgają lat 30. X X w., kiedy to w Warszawie powstał Tymczasowy K om itet Higieny Psychicznej, którego głów­ nym zadaniem było wydelegowanie przedstawicieli na I M iędzynarodowy K on­ gres Higieny Psychicznej w Waszyngtonie. Z ainteresow anie ruchem higieny psy­ chicznej sukcesywnie narastało, co znalazło wyraz w pow ołaniu przy M inister­ stwie O pieki Społecznej (D ep artam en t Służby Zdrow ia), R eferatu Higieny Spo­ łecznej (1933).

W 1935 r. pow stała Liga Higieny Psychicznej, m ająca na celu „zapobieganie chorobom psychicznym i ich zwalczanie, zachow anie i potęgow anie zdrowia lud­ ności oraz dostosow anie osób upośledzonych do wymagań życia społecznego” (por. Statut LH P). W tym też roku na podstaw ie rozporządzenia m inistra opieki społecznej pow ołano Instytut Higieny Psychicznej, który przez lata był dziełem Państwowego Instytutu Higieny. Instytut Higieny Psychicznej jako pierwszy zor­ ganizował form ę pozaszpitalnej opieki nad nerwowo i psychicznie chorymi, tzw. otw artą opiekę psychiatryczną.

Już w drugiej połow ie 1935 r. pow stała p o ra d n ia dla dzieci i m łodzieży z zab u rzen iam i nerwowym i i psychicznymi (D ąbrow ski, 1962). W 1938 r. In ­ stytut rozszerzył swą d ziałalność o bejm ując nią Łódź, G dynię, L ublin i

Stani-stawów. R ozpoczęto sta ra n ia o zorganizow anie p o rad n i w K rakow ie, Cieszy­ nie i W ilnie.

Po wojnie ruch higieny psychicznej wznowił swoją działalność, której inten­ sywność pozostała w ścisłej relacji z osobą prof. Kazim ierza Dąbrowskiego, psy­ chiatry, wychowawcy wielu tysięcy psychiatrów i psychologów klinicznych.

D ziałalność naukow a, kliniczno-poradniana, szkoleniow a, wydawnicza In ­ stytutu H igieny Psychicznej została (jak p odaje prof. D ąbrow ski) przerw ana z inicjatywy psychiatrów , którzy na Krajowej N aradzie Psychiatrów (1950) p o ­ tępili higienę psychiczną jak o „wytwór idealistycznej nauki Z a c h o d u ”. Z a ­ m knięto Wyższą Szkolę Higieny Psychicznej, zaś psychologów zep chn ięto do porządkow ej roli „asystentów psychiatrycznych”, zabran iając im posługiw ania się m etodam i b ad ań psychologicznych. Jak pisze prof. D ąbrow ski: „Z ad an ia ich ograniczyły się do przeprow adzenia wywiadu z p acjentem i jego rodziną bez możliwości jakiegokolw iek wpływu na diagnozę i bez u działu w te ra p ii” (1962, s. 28).

Polityczne naciski, geopolityczna sytuacja naszego kraju tryumfowały, choć nie na długo. Nauczanie uniwersyteckie psychologii klinicznej w naszym kraju w for­ mie zorganizowanych zajęć prowadzonych przez specjalizujące się w tej dziedzi­ nie zakłady czy katedry zaczęło się faktycznie w początkach lat 60. X X w. W łaśnie w 1960 r. powstała pierwsza K atedra Psychologii Klinicznej na Uniwersytecie w Poznaniu oraz Zakłady Psychologii Klinicznej na Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Jagiellońskim. Przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym po­ wołano Sekcję Psychologii Klinicznej. W 1964 r. pojawił się pierwszy podręcznik (tłum aczenie z języka angielskiego) Psychologia Kliniczna R icharda Wallena.

Zastosow anie psychologii klinicznej w praktyce stało się możliwe dzięki roz­ wijanej sieci Poradni Zdrow ia Psychicznego, a także dzięki tem u, że odeszły z psychiatrii osoby, których rodowód polityczny miał początek w stalinowskiej wizji uciem iężania narodów. Przemiany polityczne wyraźnie pom ogły psycholo­ gii w naszej części Europy.

A ktualnie, psychologia kliniczna zajm uje poczesne miejsce wśród dyscyplin nauczanych na uniwersytetach. Swoją znaczącą pozycję zawdzięcza m.in. tem u, że należy do dziedzin, które bezpośrednio odnoszą się do codziennego życia człowieka, do jego funkcjonowania w w arunkach zdrowia i choroby, we wszyst­ kich jego okresach rozwojowych aż do ostatnich dni życia.

Aby jed n ak psychologia kliniczna mogła spełniać oczekiwania i podążać za wyzwaniami cywilizacyjnymi (m.in. zmiany stylu życia, wartości, wzrost zagrożeń przestępczością, terroryzm em , narkom anią) konieczne stało się rozszerzenie szkolenia poza wymiar studiów uniwersyteckich. Myślę tu o podyplomowym szkoleniu specjalizacyjnym, które m a na celu nabycie nie tylko wysoko specjali­ stycznej wiedzy, ale również (a może przede wszystkim) specyficznych um iejęt­ ności psychologicznych. W zorem specjalizacji zdobywanych w naukach medycz­ nych, od początku lat 80. X X w. rozpoczęto starania o stw orzenie stosownych warunków prawnych i organizacyjnych, aby m ogła zaistnieć specjalizacja dla psy­ chologów zatrudnionych w opiece zdrowotnej.

D ziałania grupy inicjującej p ro ced u rę specjalizacji w psychologii klinicznej zostały uw ieńczone sukcesem , gdyż od 1983 r. stało się m ożliwe uzyskiwanie

stopni specjalizacji I i II sto p n ia dla tej (jak się okazało) licznej grupy psycho­ logów.

C entrum M edycznego Kształcenia Podyplomowego przyjęło na siebie obo­ wiązek (podobnie jak dla lekarzy) procedow ania specjalizacji z psychologii kli­ nicznej, a przy M inistrze Zdrow ia i Opieki Społecznej powstał zespół składający się z uznanych w kraju psychologów klinicznych, który opracow ał program spe­ cjalizacji oraz zasady przeprow adzania egzaminów dla obydwu stopni. W ięk­ szość prac zespołu realizow ana była na bazie Instytutu Psychiatrii i N eurologii w Warszawie, zaś w zespole od początku pracowali m.in. Czesław Czabała, M a­ rian Ciesielski, W iesława Okła, Elżbieta Leśniak, D an u ta Kądzielawa, Jan Tylka i Leszek M elibruda.

W śród Konsultantów Krajowych powoływanych przez ministra zdrowia w każdej specjalności medycznej pojawił się również konsultant krajowy w dziedzinie Psy­ chologii Klinicznej. A utor tego opracowania pełnił funkcję konsultanta krajowego w latach 1994-1999 i ponownie powołany został do jej pełnienia w sierpniu 2003 r.

Specjalizacja I stopnia m iała od początku ch arakter ogólny, a w arunkiem jej uzyskania było odbycie odpowiedniej liczby staży w ośrodkach specjalizujących się w terapii psychologicznej dzieci z zaburzeniam i psychicznymi, w oddziałach psychiatrii dla dorosłych, w placówkach specjalizujących się w psychosomatyce i psychoneurologii oraz złożenie egzaminu praktycznego i teoretycznego przed Komisją pow ołaną przez Wojewódzki O środek D oskonalenia K adr Medycznych w danym regionie.

N atom iast specjalizacja II stopnia została ukierunkow ana na jed n ą z wybra­ nych specjalności a mianowicie:

- psychologia kliniczna zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży; - psychologia kliniczna zaburzeń psychicznych człowieka dorosłego; - psychoneurologia;

- psychosomatyka.

Podobnie jak przy specjalizacji I stopnia konieczne jest odbycie stosownych staży oraz złożenie egzam inu (testowy, praktyczny, teoretyczny) przed C entral­ ną Komisją Egzam inacyjną w Warszawie, której od 1994 r. przewodniczy autor tego opracow ania.

W tym m om encie konieczne jest odwołanie się do zmian, jakie występują w naszej ojczyźnie. Wejście do Unii Europejskiej i w tej dziedzinie spowodowało prawdziwy przew rót. Specjalizacja w psychologii klinicznej (podobnie jak pozo­ stałe specjalizacje) będzie jednostopniow a, a czas przygotowania się do niej b ę­ dzie wynosił 5 lat. Jest już przygotowany nowy program specjalizacji, który bę­ dzie mógł być realizowany przez staże w wybranych ośrodkach.

Nowy program specjalizacji z psychologii klinicznej został przygotowany przez Z espół Ekspertów powołany przez m inistra zdrowia (prof, dr hab. med. S. Pużyński, prof, dr hab. A. Brzezińska, prof, dr hab. Cz. Czabała, prof, dr hab. D. Kądzielawa, prof. UKSW dr hab. J. Tylka) i zawiera:

- założenia organizacyjno- programowe;

- specjalistyczny blok podstawowy, w którym określony został zakres wiedzy teoretycznej oraz wykaz um iejętności praktycznych jakim i dysponować powinien specjalista psychologii klinicznej;

- specjalistyczny blok szczegółowy, który w stopniu istotnym jest rozszerze­ niem i ukierun k o w an iem treści zawartych w bloku podstaw owym , co jest zgodne z dotychczasow ym m odelem osiągania II stop nia specjalisty jednej z czterech podspecjalności, a m ianowicie: zaburzeń psychicznych człowieka dorosłego, zab u rzeń psychicznych dzieci i m łodzieży, psychosom atyce, neu- ropsychologii.

Z e względu na charak ter tej publikacji, przedstaw iam szczegóły dotyczące za­ łożeń organizacyjno-program owych oraz specjalistycznego bloku podstaw ow e­ go, pom ijając zbyt obszerne opracow anie bloku szczegółowego.

Założenia organizacyjno-programowe

A) Cele kształcenia:

1. Rozwój wiedzy z zakresu psychologii klinicznej, nauk medycznych i hum a- nistyczno-społecznych umożliwiającej rozum ienie i rozwiązywanie problem ów psychologicznych osób chorych.

2. Nabywanie i doskonalenie umiejętności wykorzystywania wiedzy w działal­ ności diagnostycznej, terapeutyczno-rehabilitacyjnej, eksperckiej, orzeczniczej.

3. Nabywanie i doskonalenie wiedzy i um iejętności potrzebnych do stosow a­ nia psychologicznych m etod terapii.

4. Rozwój świadomości metodologicznej.

5. Rozwijanie wysokich standardów funkcjonowania zawodowego (etyka za­ wodowa) w kontakcie z pacjentem i jego rodziną oraz we w spółpracy z pracow­ nikami służby zdrowia.

B) Czas trw ania specjalizacji

Specjalizacja trw a 5 lat, 2 lata specjalistycznego podstaw ow ego kształcenia i 3 lata specjalistycznego szczegółowego.

C) Sposób organizacji specjalizacji

Do specjalizacji m oże przystąpić m agister psychologii, zatrudniony w publicz­ nym bądź niepublicznym zakładzie opieki zdrowotnej od co najm niej 1 roku. Przystępujący do specjalizacji zgłasza się do jednostki upraw nionej do prow a­ dzenia szkolenia specjalizacji i ustala tryb i warunki jej odbywania.

Specjalizacja składa się z dwóch części: - specjalistycznego bloku podstawowego; - specjalistycznego bloku szczegółowego.

W bloku podstawowym specjalizujący się zdobywa podstaw ową wiedzę i um iejętności dotyczące zastosowania psychologii klinicznej w czterech działach medycyny:

- psychiatrii; - pediatrii; - neurologii;

- chorób somatycznych.

W bloku szczegółowym specjalizujący się wybiera jed n ą z wyżej wymienionych ścieżek specjalistycznych i pogłębia swoją wiedzę i um iejętności szczegółowe, właściwe dla zaburzeń i chorób danego działu medycyny.

Specjaliści I stopnia uzyskują specjalizację z psychologii klinicznej po ukoń ­ czeniu jednego z czterech specjalistycznych bloków szczegółowych.

Specjalizacja m oże być prow adzona przez instytucję, k tóra spełnia warunki: - prowadzi działalność leczniczą umożliwiającą odbywanie stażów specjali­ stycznych przewidzianych w program ie specjalizacji lub m a zaw arte umowy z in­ nymi placówkam i opieki zdrowotnej umożliwiające prow adzenie takich stażów;

- zatrudnia specjalistów II stopnia z psychologii, którzy m ogą pełnić rolę kie­ rownika specjalizacji (przewiduje się, że 1 kierownik specjalizacji nie m oże mieć pod swoją opieką więcej niż 3 specjalizujących się);

- zatrudnia odpow iednio wykwalifikowane osoby, które będ ą mogły realizo­ wać zajęcia dydaktyczne przewidziane w program ie specjalizacji lub m a zawarte odpow iednie umowy z innymi instytucjami na realizacje takich zadań.

Specjalistyczny blok podstawowy

A) Z akres wiedzy teoretycznej

1. Z najom ość podstawowych zagadnień psychologii: - psychologiczne koncepcje człowieka;

- biologiczne m echanizm y zachowania;

- teorie osobowości oraz teorie rozwoju psychicznego; - psychologia procesów poznawczych;

- psychologia emocji, stresu i konfliktu;

- psychopatologia: zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania; - wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej dziecka;

- wybrane zagadnienia z neurologii klinicznej;

- podstaw owe zagadnienia psychologii zdrowia, psychosomatyki, medycyny behawioralnej;

- miejsce i rola psychologa w zespole terapeutycznym ; - aspekty etyczne zawodu psychologa.

2. Znajom ość podstawowych m etod i form psychoterapii oraz sposobów p o ­ mocy psychologicznej, jak również m etod oceny ich efektywności

B) Wykaz um iejętności będących przedm iotem specjalizacji:

- um iejętność sam odzielnego konstruow ania i spraw dzania hipotez diagno­ stycznych

- um iejętność doboru m etod, sposobów ich stosow ania oraz interpretacji uzy­ skanych informacji, a także ich scalania;

- um iejętność odniesienia wyników badań diagnostycznych do celów i p osta­ wionych wcześniej hipotez;

- um iejętność przekazu wyników diagnozy członkom zespołu terapeutyczne­ go, a także zainteresow anym członkom rodziny;

- um iejętność wyboru adekwatnych do problem ów wskazanych w diagnozie m etod psychologicznego postępow ania terapeutycznego (rehabilitacyjnego) z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb chorego.

Program nauczania

M oduł I: Z aburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania. A) Treści nauczania:

Pojęcie norm y i patologii psychicznej.

Charakterystyka zaburzeń osobowości i zachowania (objawy i zespoły). Charakterystyka zaburzeń afektywnych (objawy i zespoły).

Charakterystyka zaburzeń schizofrenicznych (objawy i zespoły).

Charakterystyka zaburzeń psychicznych i zachow ania spowodowanych używa­ niem substancji psychoaktywnych (objawy i zespoły).

C harakterystyka innych zaburzeń: organicznych i zespołów behawioralnych związanych z zaburzeniam i fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi (objawy i ze- społy).

Cechy i stopnie zaburzeń rozwoju psychicznego.

C harakterystyka zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym.

B) U m iejętności wynikowe:

U m iejętność definiow ania i rozpoznawania zaburzeń nerwicowych, zaburzeń osobowości i zachowania, afektywnych, schizofrenicznych i związanych z używa­ niem substancji psychoaktywnych. U m iejętność różnicowania zaburzeń nerwico­ wych z zaburzeniam i osobowości i afektywnymi. U m iejętność wykorzystywania wiedzy o stanie psychicznym i funkcjonowaniu pacjenta we wcześniejszych ok re­ sach rozwojowych, ważnych dla aktualnej diagnozy.

Modul II. Kliniczna diagnoza psychologiczna A) Treści nauczania:

Cele diagnozy psychologicznej.

Form ułow anie hipotez diagnostycznych i tworzenie planów ich weryfikacji. M etody i techniki stosow ane w klinicznej diagnozie psychologicznej: obserw a­ cja, wywiad i rozm owa psychologiczna, eksperym ent kliniczny, testy, m etody projekcyjne.

Specyfika diagnozy psychologicznej w różnych zaburzeniach. Zasady form ułow ania wyniku diagnozy psychologicznej:

- integracja danych pochodzących z zastosowanych technik diagnostycznych; - odniesienie uzyskanych wyników do stawianych celów diagnostycznych. Przekazywanie wyników diagnozy psychologicznej różnym odbiorcom (np. pacjent, rodzina pacjenta, lekarz, instytucja opiekuńcza).

D iagnoza psychologiczna jako źródło program u terapeutycznego. B) U m iejętności wynikowe:

U m iejętności sam odzielnego stawiania i spraw dzania hipotez diagnostycz­ nych. U m iejętność stosow ania m etod i technik diagnozy psychologicznej oraz ich interpretacji i integracji. U m iejętność przekazywania wyników procesu dia­ gnostycznego różnym adresatom (np. pacjent, rodzina pacjenta, inne osoby), um iejętności wskazania i planow ania dalszego postępow ania terapeutycznego i/lub rehabilitacyjnego.

Moduł III. Teorie psychologiczne wyjaśniające relacje: psychika-zdrowie-choroba A) Treść nauczania:

Podstawowe zagadnienia psychologii zdrowia, psychologii medycznej, m edy­ cyny behaw ioralnej oraz wzajemnych między nimi relacji.

Znajom ość podstawowych zagadnień nauk medycznych: psychopatologia, po- lietiologiczna koncepcja chorób somatycznych (czynniki somatyczne, psycho­ społeczne ryzyka chorobow ego), wpływ choroby somatycznej na psychikę.

B) Wykaz um iejętności wynikowych:

Rozum ienie psychologicznego kontekstu choroby. U m iejętność dostrzegania psychologicznych czynników warunkujących powstanie i przebieg chorób som a­ tycznych.

M odul IV. Specyfika diagnostyki psychologicznej w chorobach somatycznych. A) Treść nauczania:

Diagnostyka psychologiczna: specyfika diagnozy psychologicznej w ustalaniu przyczyn choroby somatycznej.

M etody diagnozow ania stanu psychicznego w trakcie leczenia i rehabilitacji osób z chorobą somatyczną.

Podstawowe narzędzia diagnostyczne. Sposoby interpretacji wyników.

Zasady wykorzystania wyników diagnozy w terapii psychologicznej i lekar­ skiej.

B) Wykaz um iejętności wynikowych:

U m iejętność zaplanow ania i przeprow adzenia wywiadu psychologicznego, u kierunkow anego na specyfikę problem ów chorego z uw zględnieniem p o ­ trzeb, jakie wynikają z ch arak teru diagnozy lekarskiej. U m iejętn ość wykorzy­ stania danych z wywiadu i obserwacji klinicznej do sform ułow ania diagnozy klinicznej. U m iejętność dob o ru innych technik diagnostycznych (testy psycho- m etryczne, eksperym ent kliniczny) w celu pogłębienia diagnozy i jej uszczegó­ łowienia.

M oduł V. W ybrane zagadnienia neuropsychologii klinicznej. A) Treść nauczania:

N eurologia kliniczna: wybrane zagadnienia.

Biologiczno-społeczne uwarunkowania rozwoju człowieka w pełnym cyklu ży­ cia ; perspektywa neuropsychologii.

Kliniczne formy zaburzeń poznawczych.

Mózgowe m echanizm y motywacji oraz percepcji i ekspresji emocji.

M ózgowe m echanizm y osobowości i neuropsychologiczne formy zaburzeń. M ózgowe m echanizm y zaburzeń psychicznych (neuropsychiatria).

N europsychologia medyczna: wybrane zagadnienia. B) Wykaz um iejętności wynikowych:

Podstawy teoretyczne współczesnej psychologii i nauk pokrew nych w celu roz­ poznania i zdiagnozowania psychologicznych problem ów pacjenta z dysfunkcja­ mi O UN.

M oduł VI. Diagnoza neuropsychologiczna: podstawy teoretyczne, założenia m etodologiczne - uwarunkowania etiologiczne i lokalizacyjne zespołów objawów.

A) Treść nauczania:

D iagnoza neuropsychologiczna: podstawy teoretyczne, założenia m etodolo­ giczne.

D iagnoza neuropsychologiczna: uwarunkowania etiologiczne i lokalizacyjne zespołów objawów.

N arzędzia diagnostyczne: podejście psychometryczne: b aterie testów, testy do diagnozy wybranych funkcji, podejście kliniczno-eksperym entalne: kategorie za­ dań, próby sensybilizowane.

В) Wykaz um iejętności wynikowych:

Rozeznanie w charakterystykach treściowych i psychometrycznych reprezen­ tatywnych m etod diagnozy. U m iejętność form ułow ania pytań diagnostycznych wobec osoby/pacjenta z podanym i charakterystykam i osobowymi i klinicznymi. U m iejętność przełożenia pytań diagnostycznych na procedury i m etody diagno­ styczne. Biegłość w posługiwaniu się reprezentatyw nym zbiorem narzędzi dia­ gnostycznych.

Moduł VII. Prawidłowość rozwoju w okresie dzieciństwa i dorastania. A) Treść nauczania:

Analiza w kontekście czynników powodzenia („pomyślny” rozwój) i czynni­ ków ryzyka zaburzeń („niepomyślny” rozwój) w różnych okresach rozwoju:

O kres pre-, peri- i postanatalny. O kres niemowlęcy i poniemowlęcy. O kres przedszkolny.

O kres szkolny.

O kres dorastania (wczesna i późna adolescencja). B) Wykaz um iejętności wynikowych:

U m iejętność rozpoznaw ania czynników ryzyka zaburzeń charakterystycznych dla danego wieku rozwojowego.

Moduł VIII. Formy zaburzeń w okresie dzieciństwa i dorastania. A) Treść nauczania:

Zm ienność form i ich uwarunkowań podm iotowych - kontekstowych i/lub osobowościowych - sytuacyjnych w okresie dzieciństwa i dorastania.

Z aburzenia sfery psycho-motorycznej. Z aburzenia sfery poznawczej.

Z aburzenia osobowości.

Z aburzenia relacji jednostka-otoczenie. B) Wykaz um iejętności wynikowych:

U m iejętność rozpoznawania zaburzeń wieku rozwojowego i ich uwarunkowań. Moduł IX. Podstawy diagnozy psychologicznej dzieci i m łodzieży o zaburzo­ nym rozwoju.

A) Treść nauczania:

M odel diagnozy psychologicznej w ujęciu rozwojowym. Typy związku między diagnozą a procesem pom agania. Etapy procesu diagnostycznego.

Dziecko jako źródło informacji: problem y m etodologiczne i etyczne. Dorosły jako źródło informacji: problem y m etodologiczne i etyczne.

Użyteczność narzędzi diagnozy psychologicznej w diagnozie dzieci i m łodzie­ ży: problem rzetelności i trafności narzędzi, problem jatrogenności.

Problem y etyczne związane ze stosowanie narzędzi diagnostycznych. Problem y kontaktu, kontraktu i zgody dziecka oraz jego opiekunów. B ) Wykaz um iejętności wynikowych:

U m iejętność zaplanow ania i przeprow adzenia diagnozy. U m iejętność analizy uzyskanych wyników. U m iejętność sform ułow ana i przekazania wniosków wyni­ kających z danych psychologicznych.

Moduł X. Etyka zawodu psychologa klinicznego. A / Treść nauczania:

Kodeks etyczno-zawodowy psychologa, ze szczególnym uwzględnienie roz­ działu dotyczącego działalności praktycznej.

Dylematy etyczne najczęściej spotykane w praktyce klinicznej i sposoby ich rozwiązywania.

B) Wykaz um iejętności wynikowych:

U m iejętność zgodnego ze standardam i postępow ania zawodowego. Uwrażli­ wienie na problem y wynikające w relacjach psycholog kliniczny pacjent, psycho­ log kliniczny - inni pracownicy służby zdrowia.

Psychologia kliniczna dopisuje więc nowy rozdział do istniejącej księgi jej dziejów. Nowe zastępy psychologów wchodzą w rzeczywistość pełną wyzwań ze świadomością konieczności ciągłego kształcenia się, by sprostać tym wyzwa­ niom.

B IB L IO G R A F IA

Beers, C. W. (1948). Umysł, który sam siebie odnalazł. Warszawa: PIHP. Benson, H. (1980). M ind and Body Effect. New York: Berkley.

Dąbrowski, K. (1962). Higiena Psychiczna. Warszawa: PZW S. Freud, Z. (1967). Człowiek, religia, kultura. Warszawa: PIW. Fromm , E. (1964). Ucieczka od wolności. Warszawa: PWN.

Siek, S. (1967). Podstawy racjonalnej gospodarki własnymi siłami psychicznymi.

Życie i Myśl. 4/5, s. 151-159.

Sęk, H. (red.) (1998). Społeczna Psychologia Kliniczna. Warszawa: PWN. Wallen, R. (1964). Psychologia kliniczna. Warszawa: PWN.