Seria: T R A N SPO R T z. 47 N r kol. 1586
S tanisław K R A W IE C 1, R yszard JA N E C K I
2
UPODMIOTOWIENIE KOSZTÓW ZEWNĘTRZNYCH TRANSPORTU JAKO INSTRUMENT KSZTAŁTOWANIA ZRÓWNOWAŻONEGO SYSTEMU TRANSPORTOWEGO EUROPY
S treszczen ie. Spraw ny transport m a kluczow e znaczenie dla U nii E uropejskiej, bow iem zapotrzebow anie n a usługi transportow e stale rośnie. W latach 1970 - 2000 przew ozy to w aró w w krajach U E zw iększyły się dw ukrotnie, a rynek przew ozów pasażerskich zw iększył się trzykrotnie. Znacząco w zrosła m obilność społeczeństw a, bow iem średnia dobow a podróż w ydłużyła się z 17 km w 1970 r. do 35 km w 1998 r. i ciągle się zw iększa.
N akłady na transport w krajach U E przek raczają 10% całkow itego produktu brutto (PK B ), a sektor transportow y zatrudnia 10 m in pracow ników . W strategii rozw oju transportu UE zakłada się, że w zrost gospodarczy w poszerzającej się U nii będzie generow ał przyrost p o pytu n a tow arow e usługi transportow e w granicach 38% , oraz n a pasażerskie usługi transportow e w granicach 24%.
Polityka transportow a krajów U nii Europejskiej je s t aktualnie ukierunkow ana na poszukiw anie rów now agi w obszarach społecznych, ekonom icznych i przestrzennych działalności transportow ej. K ierunki tej polityki w y zn aczają tzw . B iałe K sięgi, które publikow ane s ą od 1992 roku. D obrym przykładem w zakresie kształtow ania zrów now ażonego rozw oju transportu w sposób przedstaw iany w ostatnich B iałych K sięgach U E m oże być stopniow e w drażanie w praktyce krajów U E zasady „użytkow nik płaci” za korzystanie z infrastruktury transportow ej i negatyw ne skutki działalności transportow ej dla środow iska naturalnego.
OUTSIDE COSTS OF TRANSPORT - AN ELEMENT FORMING BALANCED TRANSPORT SYSTEM IN EUROPE
S u m m a ry . E fficient transportation is o f a key im portance for the EU , as the dem and for transportation services is still grow ing. In years 1970 - 2000 the cargo services in the EU countries g rew tw o fold and the people transportation tripled. The m obility o f the societies increased considerably as the average daily jo u rn ey length grew from 17 K M in 1970 to 35 K M in 1998 and has been grow ing ever since. The transportation expenses in the EU countries exceed 10% o f the G DP and the em ploym ent in the transportation industry is over 10 m illion. The transportation developm ent strategy o f the EU assum es that the econom ic grow th in the extended union w ill generate the increase in the dem and for cargo services o f around 38% and for passenger transportation o f around 24% . The current transportation policy o f the EU is targeted at seeking balance betw een social, econom ic and territorial aspects o f transportation. The guidelines o f this policy are determ ined in so-called W hite Papers published since 1992. A good exam ple o f the balanced approach to balanced
1 Zakład Informatyki Transportu, Politechnika Śląska, Katowice 2 Zakład Inżynierii Ruchu, Politechnika Śląska, Katowice
346 S. K raw iec, R. Janecki
transportation developm ent as drafted in the W hite Papers is gradual introduction o f „user p ay s” principle in the EU countries. The principle m eans that the users are ch arged for both u tilising the transportation infrastructure and the negative influence o f transportation activities on the environm ent.
1. T R A N S P O R T A ŚR O D O W ISK O N A T U R A LN E
T ran sp o rt traktow any jest, obok przem ysłu i energetyki, z a głów nego spraw cę d egradacji środow iska naturalnego i negatyw nego w pływ u na życie człow ieka 3. N iektóre zagrożenia w ynikające z działalności transportow ej m ożna oszacow ać następująco:
- udział transportu w em isji C O
2
szacow any je s t n a około 28% , a jeże li tren d ten nie zostanie pow strzym any, to należy oczekiw ać, że em isja C O2
z tran sp o rtu zw iększy się o około 50% , osiągając w 2010 r. blisko 1,113 m ld t, w porów naniu z 739 m in t notow anym i w 1990 r.,- ud ział transportu w em isji C O , N O x, C H i Pb szacow any je s t n a około 50-60%>, - u trata ży cia oraz zdrow ia człow ieka i zw iązane z ty m koszty leczenia szacow ane s ą na
poziom ie 2,8 - 4,1% PKB.
S zczególnie istotny w pływ na degradację środow iska m a tran sp o rt sam ochodow y, który rozw ija się w sposób niekontrolow any w Europie oraz w Polsce. Z aobserw ow ane w latach 1970 - 2000 w U nii E uropejskiej podw ojenie zapotrzebow ania n a usługi transportu tow arow ego, oraz trzykrotny w zrost rynku przew ozów p asażerskich przy p ad ł w całości na tran sp o rt sam ochodow y, najm niej efektyw ny i najbardziej kosztow ny z p unktu w idzenia ochrony środow iska.
K oszty tego zjaw iska m ożna oszacow ać następująco:
- p ojazdy sam ochodow e em itow ały 78% całkow itej em isji tlenku w ęgla, 60%> tlenków azotu, 50% w ęglow odorów i 4%> dw utlenku siarki,
- hałas drogow y generuje 80% w szystkich zagrożeń akustycznych,
- 16% ludności m usi znosić hałas przekraczający 65 decybeli (w E uropie szacunki sięgają n aw et 26% ),
- terenochłonność inw estycji drogow ych szacow ana je s t następująco:
• k ilom etr
6
- pasm ow ej autostrady - 5 - 7 ha,• bezkolizyjne skrzyżow ania - 1 6 ha,
• infrastruktura dodatkow a n a każde 100 km autostrad - 3 - 4 ha, (infrastruktura dodatkow a, głów nie drogi, zajm uje w krajach O EC D 2 5 -3 0 % obszarów m iejskich i około
10
% obszarów w iejskich),- tran sp o rt drogow y odpow iada za 84% em isji C O
2
w sektorze transportu, prognoza globalnej em isji C O2
z pojazdów silnikow ych do roku 2030 p rzew iduje w zro st o przeszło 300% (jeżeli nie n astąp ią drastyczne interw encje), co m ogłoby spow odow ać podw yższenie koncentracji C O2
w atm osferze,- p o g łęb ia się negatyw ny efekt nadm iernego zatłoczenia:
• szacuje się, że na
10
% transeuropejskiej sieci drogow ej codziennie w ystępują korki,3 J. Wronka, Transport kombinowany w aspekcie wymogów zrównoważonego rozwoju. Wydawnictwo N aukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Trähsportu, W arszawa-Szczecin 2002. s. 141; B. Pawłowska, Transport drogowy a środowisko naturalne. Przegląd Komunikacyjny 1995 nr 12; J. Raczyński, Polityka transportow a Unii Europejskiej. Technika Transportu Szynowego 7/8 2002
• ponad 30% lotów m a opóźnienie w iększe n iż 15 m inut, co pow oduje zużycie dodatkow ych 1,9 m ld litrów paliw a (
6
% rocznego zużycia),- w ypadki drogow e w U nii Europejskiej w 2000 roku pozbaw iły życia 41 tys. osób, a rannych zostało 7 m in osób (od 1970 roku zginęło na drogach 1,64 m in osób).
W 1998 roku M inistrow ie Środow iska krajów O ECD zw rócili się do O EC D z p ro śb ą o opracow anie w ytycznych środow iskow o zrów now ażonego transportu EST (E ST - E nvironm entally Sustainable Transport). W ytyczne takie zaprezentow ano i uzgodniono na m iędzynarodow ej konferencji zorganizow anej przez O ECD w W iedniu w p aździerniku 2000 roku. Pow stały one w w yniku podsum ow ania studiów zrów now ażonego transportu opracow anych w różnych krajach O ECD zgodnie z pryncypiam i uzgodnionym i na konferencji O ECD o zrów now ażonym transporcie, odbytej w V ancouver w 1996 roku.
W ytyczne EST s ą ponadto częścią głów nych m iędzynarodow ych uzgodnień, a w szczególności: ram ow ej konw encji O N Z o zm ianie klim atu i jej protokołów (1994/97), D eklaracji W iedeńskiej O NZ EK G o transporcie i środow isku (1997), K arty W H O o transporcie, środow isku i zdrow iu (1999).
G rupa ekspertów K om isji E uropejskiej, inspirow ana pracam i O EC D zdefiniow ała następujące funkcje zrów now ażonego system u transportow ego4:
- zapew nia dostępność celów kom unikacyjnych w sposób bezpieczny, nie zagrażający zdrow iu ludzi i środow isku w sposób rów ny dla obecnej i następnej generacji,
- pozw ala funkcjonow ać efektyw nie, oferow ać m ożliw ość w yboru środka transportow ego i podtrzym yw ać gospodarkę i rozw ój,
- ogranicza em isje i odpady w ram ach m ożliw ości zaabsorbow ania ich przez ziem ię, - zużyw a odnaw ialne zasoby w ilościach m ożliw ych do ich odtw orzenia, a nieodnaw ialne
zasoby w ilościach m ożliw ych do ich zastąpienia przez odnaw ialne substytuty, przy m inim alizow aniu zajęcia terenu i hałasu.
Z definiow ano także
6
kryteriów traktow anych jak o m inim alna liczba kryteriów do u w zględnienia przy ograniczaniu zagrożeń zdrow ia i środow iska generow anych przez transport. K ryteria te, w raz z w artościam i docelow ym i m o żn a przedstaw ić następująco5:- CO? - należy obniżyć em isję dw utlenku w ęgla tak, aby stężenia C 0
2
w atm osferze ustabilizow ać n a poziom ie z 1990 roku, lub poniżej (em isje C O2
generow ane przez transport nie pow inny przekroczyć 20% takich em isji z 1990 roku),- V O C (zw iązki organiczne) - należy obniżać szkody poprzez spełnianie w ytycznych W H O dotyczących jakości pow ietrza dla ochrony zdrow ia ludzkiego i ekosystem ów (ogólnie em isje V O C zw iązane z transportem nie pow inny przekroczyć 10% takich em isji z 1990 roku),
- hałas - nie pow inien pow odow ać takich poziom ów , które stanow iłyby problem zdrow otny lub p o w a ż n ą uciążliw ość (zależnie od w arunków lokalnych i regionalnych m oże to pociągać za s o b ą obniżenie hałasu transportow ego do nie w ięcej niż m aksim um 55 dB (A ) w ciągu dnia i 45 dB (A ) w nocy),
- N O x (obciążenie azotem ) - należy zm niejszać szkody poprzez spełnienie w ytycznych W H O dotyczących jakości pow ietrza d la ludzkiego zdrow ia (ogólne em isje N O z transportu nie pow inny przekraczać 10% takich em isji z 1990 roku),
- pył - należy go unikać poprzez obniżanie emisji drobnych cząsteczek (zw łaszcza tych o średnicy poniżej
10
m ikronów ; zależnie o w arunków lokalnych i regionalnych m oże to pociągać za so b ą obniżenie od 55% do 99% em isji drobnych cząsteczek py łu (PM 10) z transportu w porów naniu z poziom am i z 1990 roku),4 T. Kopta, Konferencja OECD „Środowiskowo zrównoważony transport” część 1. Transport Miejski nr 11/2000 5 T. Kopta, Wytyczne środowiska zrównoważonego transportu. Transport Miejski nr 3/2001
348 S. K raw iec, R. Janecki
- w ykorzystanie terenu / zajętość terenu - należy optym alizow ać; w ykorzystanie terenu i infrastruktury n a potrzeby ruchu i parkow ania pojazdów prow adzi się w sposób spełniający lokalne i regionalne cele ochrony pow ietrza, w ód i ekosystem ów (w porów naniu z poziom am i z 1990 roku, działalność transportow a m oże przynieść zm niejszenie ud ziału gruntów przeznaczonych pod infrastrukturę transportow ą).
O siągnięcie E ST szacow ane je s t optym istycznie n a 2030 rok, tj. w h oryzoncie jednego p okolenia, ale w ym aga zm iany filozofii postępow ania na w szystkich szczeblach tw orzenia i realizacji polityki transportow ej.
2. K O S Z T Y Z EW N Ę T R Z N E T R A N SPO R T U
K oszty zew nętrzne transportu to koszty zw iązane z negatyw nym i skutkam i działalności transportu dla środow iska naturalnego i życia człow ieka. M o żn a w ym ienić następujące elem enty składow e k osztów zew nętrznych transportu:
- koszty zm ian w ekosystem ie,
- koszty skażenia w ód gruntow ych i gleby,
- koszty zajm ow ania obszarów pod w ęzły i drogi transportow e (lotniska, autostrady, centra logistyczne),
- ko szty nieodw racalnych zm ian w faunie i florze, - koszty sk ażenia pow ietrza i zm ian klim atycznych, - koszty nadm iernej em isji hałasu,
- koszty w ynikające z utraty ży cia i zd ro w ia człow ieka,
- koszty zatło czen ia w centrach m iast, aglom eracjach i regionach państw a,
- niepokryte koszty infrastruktury transportow ej, tzn. te koszty infrastruktury, które nie są p okryte p rzez zobow iązania służby publicznej lub konkretne opłaty za korzystanie z infrastruktury.
T ablica 1 U dział kosztów zew nętrznych transportu w % PK B
Rodzaje skutków
Transport drogowy Transport kolejowy
15 krajów europejskich OECD 1991
Polska 1992
15 krajów europejskich OECD 1991
Polska 1992 Zanieczyszczenie powietrza, wody
i gleby 0,69 0,39 0 , 0 0 2 0,008
Hałas 1,24 0,09 0 , 0 1 0 , 0 0 1
Wypadki transportowe 0 , 2 0,99 0 , 0 2 0,044
Źródło: A. Tylutki, J. Wrona, Znaczenie kosztów zewnętrznych dla polityki transportowej państwa. Przegląd Komunikacyjny nr 8/1995.
Koszty zew nętrzne transportu s ą trudno w ym ierne (np. koszty nadm iernego hałasu), niem niej podejm ow ane s ą liczne próby szacow ania tych kosztów . Szacunki kosztów zew nętrznych transportu w 15 krajach europejskich O EC D w 1991 roku oraz udział kosztów zew nętrznych w produkcie krajow ym brutto w 1992 roku w Polsce przedstaw iono w tablicach
1
-2
.T a b lic a 2 Szacunki podstaw ow ych kosztów zew nętrznych transportu dla 17 krajów europejskich
w m in euro/rok za 1995 rok
Skutki ze w n ę trz n e
T ra n sp o rt d ro g o w y T ra n sp o rt k o le jo w y
ruch pasażerski
ruch
towarowy razem % PKB ruch pasażerski
ruch
towarowy Razem % PKB
Wypadki 135 666 19 294 154 960 2,3 248 0 248 0,004
Skażenie powietrza łącznie z em isją C 0 2
126 352 98 024 224 376 3,3 2961 2037 4998 0,073
Hałas 20 904 II 187 32 091 0,4 1124 812 1936 0,028
Razem 282 922 128 505 411 427 6,0 4333 2849 7182 0,105
Źródło: J. Wronka. Transport kombinowany w aspekcie wymogów zrównoważonego rozwoju. W ydawnictwo Naukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Transportu W arszawa - Szczecin 2002, s. 149, za External Cost of Transport, Accident, Environmental and Congestion Costs in Western Europe: Project o f UIC. IWW/INFRAS AG Zurich - Karslruhe, March 2000.
Rys. 1. Struktura kosztów zewnętrznych Fig. 1. Generic structure o f outside costs
Źródło: i Wronka, Transport kombinowany w aspekcie wymogów zrównoważonego transportu. W ydawnictwo Naukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Transportu, Warszawa - Szczecin 2002 za External Coast o f Transport Accident Environmental and Congestion Coast in Western Europe. Project for UIC. IWW/INFRAS AG Zurich - Karslruhe March 2000.
350 S. K raw iec, R. Janecki
U dział kosztów zew nętrznych transportu w PKB dla 15 krajów O EC D w yniósł średnio 4,9% P K B 6, natom iast w Polsce około 2% PKB.
N a zlecenie U IC dla 1995 roku przeprow adzono kom pleksow e badania skutków i kosztów zew nętrznych transportu drogow ego, kolejow ego, lotniczego i w odnego śródlądow ego d la ruchu pasażerskiego i tow arow ego. C ałkow ite koszty zew nętrzne wg przedstaw ionych kategorii i gałęzi transportu (bez zatłoczenia) d la 17 k rajów Europy Z achodniej w yniosły 530 m ld euro, stanow iąc 7,8% łącznego PKB dla tych k rajów 7. U dział p oszczególnych kategorii skutków w kosztach zew nętrznych ogółem p rzed staw iają rys.
1
i2
. D w ie trzecie kosztów zew nętrznych dotyczy przew ozów pasażerskich, a je d n a trzecia odpow iednio przew ozów tow arow ych.W ram ach E uropejskich K onferencji M inistrów T ransportu
8
dokonano m iędzy innym i agregacji danych z w ielu w iodących m iędzynarodow ych studiów dotyczących kosztów zew nętrznych transportu i na tej podstaw ie przeprow adzono ogólny szacunek tych kosztów , k tóre sta n o w ią 4 % PK B 17 krajów E uropy Zachodniej.El transport drogowy
□ transport lotniczy
■ transport kolejowy
□ żeglu g a śródlądow a
92%
Rys. 2. Struktura gałęziowa kosztów zewnętrznych Fig. 2. Branch structure o f outside costs
Źródło: J. Wronka, Transport kombinowany w aspekcie wymogów zrównoważonego transportu. Wydawnictwo N aukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Transportu, W arszawa - Szczecin 2002 za External Coast of Transport Accident Environmental and Congestion Coast in Western Europe. Project for UIC. 1WW/1NFRAS AG Zurich - Karslruhe March 2000.
Średnie szacunki całkow itych kosztów zew nętrznych transportu drogow ego i kolejow ego ja k o % PK B, w g raportu EK M T, k ształtu ją się następująco (bez kosztów zatłoczenia):
- niepokryte koszty infrastruktury 0,15% ,
- zm iany klim atyczne 0,5% ,
- skażenie pow ietrza
0
,6
% ,6 Green Paper on the Inpact o f Transport on Environment. European Commision, Brussels, February 1992 r.
External Coast o f Transport Accident Environmental and Congestion Coast in Western Europe. Project for UIC. IW W /INFRAS AG Zurich - Karslruhe March 2000 za J. Wronka, Transport kombinowany w aspekcie w ym ogów zrównoważonego transportu. Wydawnictwo Naukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Transportu, W arszawa - Szczecin 2002.
Efficient transport for Europe. Policies for internalization o f external costs. EMTC, Paris 1998.
- em isja hałasu 0,4% ,
- w ypadki transportow e 2,5% ,
co stanow i łącznie 4,15% .
W yniki szacunków kosztów zew nętrznych w ypadków , skażenia pow ietrza i hałasu dla transportu drogow ego i kolejow ego w 17 krajach E uropy Z achodniej przedstaw iono w tablicach 3 i 4 (łączna w artość PKB 17 krajów europejskich w 1995 roku w ynosiła
6
790,1 m ld euro).T ablica 3 Szacunki średnich jednostkow ych kosztów zew nętrznych transportu dla 17 krajów
europejskich, w eu ro /l 000 pkm i tkm za 1995 rok
Skutki zew nętrzne
Transport drogow y T ransport kolejow y ruch
pasażerski
ruch towarowy
ruch pasażerski
ruch towarowy
W ypadki 35,1 11,5
0,8 0,0
Skażenie pow ietrza, łącznie
z em isją C O
2
32,0 52,6 12,310,1
Hałas 5,4 6,7 3,8 3,5
Razem 72,5 70,5 16,9 13,6
Źródło: J. Wronka, Transport kombinowany w aspekcie wymogów zrównoważonego rozwoju. Warszawa - Szczecin 2002, s. 149. za External Cost o f Transport, Accident, Environmental and Congestion Costs in W estern Europe: Project o f U1C. 1WW/1NHRAS AG Zurich - Karslruhe, March 2000.
W ram ach projektu K B N
9
podjęto próbę analizy i oceny porów naw czej w yników szacunków kosztów zew nętrznych transportu lądow ego w Polsce z w ynikam i podobnych szacunków przeprow adzonych w w ybranych krajach U nii E uropejskiej (pom im o istniejących w naszym kraju braków w zakresie bazy w iarygodnych i kom pleksow ych danych o negatyw nym w pływ ie transportu na środow isko oraz życie i zdrow ie człow ieka). Syntetyczne w yniki szacunków kosztów zew nętrznych transportu drogow ego i kolejow ego w Polsce przedstaw iono w tablicach 4 i 510
Z porów nania w yników szacunków kosztów zew nętrznych (jako udziału PK B) transportu lądow ego w Polsce i w w ybranych krajach E uropy Zachodniej w ynika, że poziom oszacow anych kosztów zew nętrznych skażenia pow ietrza przez transport drogow y i kolejow y w Polsce w edług skorygow anych staw ek niem ieckich je s t zbliżony do średnich kosztów dla 17 krajów Europy Zachodniej. W yniki te św iadczą rów nież jednoznacznie o przew adze
* J. Wronka, A naliza i ocena porównawcza wyników szacunków kosztów zewnętrznych transportu w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej. Zadanie 3h w Projekcie Badawczym KBN nr PZB-009-10, Internalizacja kosztów transportu i infrastruktury. Projekt pod kierunkiem H. Bronka. Uniwersytet Szczeciński, Wydział
Transportu i Łączności.
10 Wyniki projektu KBN nr PBZ-009-10, Transport kolejowy Zadanie 3b, 3c, 3d za J. W ronka, Transport kombinowany w aspekcie wymogów zrównoważonego rozwoju. Wydawnictwo Naukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Transportu, Warszawa - Szczecin 2 0 0 2 ,s .l5 4 - 155.
352 S. K raw iec, R. Janecki
transportu szynow ego nad transportem drogow ym w podstaw ow ych kategoriach skutków zew nętrznych (koszty zew nętrzne: skażenia pow ietrza, w ypadki i hałas transportu szynow ego są 3 2 -k ro tn ie m niejsze n iż transportu drogow ego).
T ablica 4 W ielkości i struktura kosztów zew nętrznych transportu w Polsce w 1997 r.
(w m in PL N i udział w PK B w % )
Skutki Transport drogowy Transport kolejowy
zewnętrzne ruch pasażerski
ruch
towarowy razem % PKB ruch
pasażerski ruch
towarowy razem % PKB Skażenie
powietrza v
176,9 5 007,3
169,1 5 595,9
346,0 10 673,2
0.07 2,27
2A 74,2
2A 125,6
5^6 199,8
0,001 0,042
Wypadki 6 416,6 2 495,0 8 911,6 1,89 25,6 13,6 39,2 0,008
Hałas 1 850,0 1 230,0 3 080,0 0,66 215,2 215,2 430,4 0,091
Razem 8 443.5 13 343,9
3 894.1 9 320,9
12 337.6 22 664,8
2.62 4,82
261,9 315,0
232.3 354.4
475,2 669,4
0,100 0,141 Łącznie z em isją C 0 2; w liczniku - koszty wg stawek polskich; w mianowniku - koszty wg stawek niemieckich.
(PKB Polski w 1997 r. - 4 3 6 372 min PLN (źródło: Rocznik Statystyczny GUS, W arszawa 1998))
Źródło: J. Wronka, Transport kombinowany w aspekcie w ym ogów zrównoważonego rozwoju. W ydawnictwo N aukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Transportu, W arszawa - Szczecin 2002, s. 155.
T ablica 5 Szacunki jed n o stk o w y ch kosztów zew nętrznych transportu w Polsce
w P L N /1000 pkm i tkm w 1997 r.
Skutki zew nętrzne
T ransport drogow y T ransport kolejow y ruch
pasażerski
ruch tow arow y
ruch pasażerski
ruch tow arow y
W ypadki 50,38 39,17 0,99 0,19
S każenie pow ietrza " 39,87 87,86 2,87 1,83
R azem
i/.., , . . ■
90,25 127,03 3,86
2,02
1 Wg skorygowanych stawek niemieckich łącznie z emisją C 0 2.
Źródło: J. Wronka, transport kombinowany w aspekcie wymogów zrównoważonego rozwoju.
W ydawnictwo N aukowe Ośrodka Badawczego Ekonomiki Transportu, W arszawa - Szczecin 2002, s. 155.
N a początku 2002 roku opublikow ano w yniki obliczeń zrealizow anych na zlecenie K om isji E u ro p e jsk ie j", gdzie porów nano szacow ane koszty zew nętrzne generow ane przez p o szczególne gałęzie transportu (w zięto pod uw agę: natężenie ruchu, stopień zużyw ania
11 Commision des Communautés Européennes. Proposition de règlement du Parlam ent Europen et du Conseil concernant l ’octrion d ’un concours financier communautaire visant a améliorer les performances environnem entales du système de transport des marchandies, COM (2002)54 final, Bruksela, 4.02.2002, s.35, za A .Skala-Poźniak, Aktualne kierunki polityki transportowej UE. Przegląd Komunikacyjny nr 5/2002.
infrastruktury, w ypadkow ość, hałas, em isję zanieczyszczeń w pływ ających negatyw nie n a ludzkie zdrow ie, budynki oraz roślinność, koszty klim atyczne (em isję C O
2
), w yłączono zaś z analizy zanieczyszczenia w ód i gleby oraz zaw łaszczenie terenu, co w ynikało z braku w iarygodnych i w ystarczających danych bądź z niem ożliw ości ich oszacow ania dla badanych rodzajów transportu).Ś red n ią w artość kosztów zew nętrznych transportu tow arow ego oszacow ano następująco:
• transport drogow y uw zględniający najcięższe autostradach:
5.44 e u ro /1000 tkm, 2,14 eu ro /l
000
tkm , 7,85 e u ro /1000 tkm, 0,79 e u ro /l000 tkm , 2.45 e u ro /1000 tkm , 5.45 euro/1000 tkm ,pojazdy poruszające się po wypadki
hałas
zanieczyszczenia koszty klim atyczne infrastruktura natężenie ruchu transport kolejow y - w ypadki - hałas
- zanieczyszczenia - koszty klim atyczne - infrastruktura - natężenie ruchu
1,46 euro/1000 tkm , 3,45 euro/1000 tkm, 3,80 euro/1000 tkm, 0,50 euro/1000 tkm , 2,90 euro/1000 tkm.
0,23 euro/1000 tkm.
T ransport drogow y generuje koszty zew nętrzne w kw ocie 24,12 euro/1000 tkm , a transport kolejow y 12,35 euro/1000 tkm.
W opracow aniu tym przedstaw iono także szacunki dotyczące w artości redukcji kosztów zew nętrznych po przeniesieniu
1000
tkm z transportu drogow ego n a in n ą gałąź transportu (dla transportu kolejow ego to kw ota 11,8 Euro, dla transportu śródlądow ego19,0 euro).
P raca przew ozow a, ja k ą należy przenieść z transportu drogow ego, aby uzyskać obniżenie kosztów zew nętrznych o
1
euro, w ynosi odpow iednio: d la transportu kolejow ego 85 tkm , a dla w odnego śródlądow ego odpow iednio 52 tkm . L iczby te św ia d c z ą że w ostatnich latach nastąpił istotny postęp w zakresie zarów no w iedzy o poszczególnych skutkach i kosztach zew nętrznych, ja k i w zakresie m etod i technik szacow ania kosztów zew nętrznych transportu. W skali sam ochodu ciężarow ego przejeżdżającego 100 km po autostradach o m ałym ruchu koszty zew nętrzne (w euro) oraz koszty infrastruktury (za 1998 rok) zdefiniow ano następ u jąco 12:— zanieczyszczenie pow ietrza 2,3 — 15 euro, 0,2 - 1 , 5 4 euro, 2,1 - 3,3 euro, 0,7 - 4,0 euro,
0,2
-2,6
euro, 2,7 - 9,3 euro, 8,0 - 36 euro.zm iany klim atyczne infrastruktura hałas w ypadki zatłoczenie ogółem
12 J. Raczyński, Polityka transportowa Unii Europejskiej. Technika Transportu Szynowego nr 7/8 2002 s. 84.
354 S. K raw iec, R. Janecki
U stalenie przejrzystych m etod obliczeniow ych kosztów zew nętrznych transportu pozw oli n a w d rożenie do 2004 roku system ów taryfikacyjnych uw zględniających zrów now ażony tran sp o rt w skali korytarzy transeuropejskich (do 2003 r. m a pow stać je d n o ro d n y system opłat w transporcie drogow ym ), a następnie w transporcie kolejow ym i lotniczym . Z ostanie w ten sposób popraw nie zdefiniow ane otoczenie zew ętrzne dla rynku usług transportow ych, co um ożliw i zw iększenie konkurencyjności kolei, żeglugi śródlądow ej i publicznego transportu pasażerskiego w stosunku do transportu drogow ego w takim stopniu, aby w
2010
roku ud ział transportu drogow ego w w ykonyw anej pracy przew ozow ej nie przekraczał poziom u z 1998 r.3. PO L IT Y K A IN T ER N A L IZ A C JI K O SZ T Ó W Z EW N Ę T R Z N Y C H
Fakt. że transport nie ponosi pełnych kosztów degradacji środow iska, prow adzi do zakłóceń w konkurencji na rynku usług transportow ych, bow iem koszty te nie są uw zględniane w cenach usług transportow ych. O znacza to, że negatyw ne skutki transportu i zw iązane z tym koszty s ą ponoszone przede w szystkim przez otoczenie, a nie przez w ytw órców usług transportow ych i ich bezpośrednich użytkow ników . D eform uje to układ rynkow y, p oniew aż ceny rzadko tylko odzw ierciedlają rzeczyw iste koszty w ytw orzenia usług transportow ych (w skutek zniekształcenia m echanizm u cenow ego w ystępuje p ozorna taniość oferty cenow ej transportu sam ochodow ego w stosunku do innych gałęzi transportu, np. tran sp o rt kom binow any je s t o 1,5 do 1,8 raza droższy niż p rzew ozy drogow e).R odzi to po trzeb ę politycznej reakcji, um ożliw iającej in ternalizację
13
k o sztó w zew nętrznych transportu, co pozw oliłoby na tw orzenie podstaw do realizacji postulatu o zrów now ażonym rozw oju system u transportow ego, w skali zarów no Europy, kraju, ja k i poszczególnych reg io n ó w społeczno-gospodarczych, w kontekście transportu tow arow ego i pasażerskiego.Internalizacja kosztów zew nętrznych transportu o zn acza
14
poszukiw anie m etod p rzy p isan ia ujem nych skutków transportu tym podm iotom (głów nie przew oźnikom ), które je w y w o łu ją i s ą za nie odpow iedzialne. S praw ca kosztów zew nętrznych transportu pow inien za nie płacić, co praw dopodobnie w yrów nałoby rzeczyw iste w arunki konkurencji n a rynku i m ogłoby skłonić do racjonalnego w yboru odpow iedniej gałęzi i technologii transportu zarów no w transporcie pasażerskim , ja k i tow arow ym . M etody te pow inny uw zględniać następujące z a sa d y 15:- opłaty pow inny być m aksym alnie zbliżone do ponoszonych kosztów ,
- skutki zew nętrzne pow inny być upodm iotow ione do m om entu, w którym m arginalny koszt społeczny zrów na się z m arginalnym i korzyściam i społecznym i,
- opłaty pow inny być zróżnicow ane w taki sposób, żeby w łaściw e zach o w an ia były n agradzane niższym i opłatam i,
- struktura cenow a p o w in n a być przejrzysta dla użytkow ników transportu, - system opłat nie pow inien dyskrym inow ać żadnej gałęzi transportu,
- użytkow nicy transportu pow inni w pełni pokryw ać koszty infrastruktury transportow ej we w szystkich gałęziach transportu w długim okresie czasu.
13 Internalizacja - przypisywanie sprawcy skutków zewnętrznych, które on powoduje i których koszty powinien ponosić - w przypadku usług transportowych można mówić o upodmiotowieniu kosztów zew nętrznych, co jest jednym z istotnych elementów wyrównania warunków konkurencji międzynarodowej na rynku usług transportow ych bez naruszania zasad gospodarki rynkowej.
H 1. i D. N eider, Transport intermodalny. PWE, W arszawa 1997 r. s. 33.
15 J. Wronka, Internalizacja kosztów zewnętrznych transportu w Polsce. W: Transport 2000. Kongres SITK.
Kraków 1 5 -1 5 .0 9 .2 0 0 2 . ,
O gólne szacunki w skazują, że w efekcie pełnego upodm iotow ienia podstaw ow ych kosztów zew nętrznych transportu w Europie m o g ą one w zrosnąć o 15 - 30%.
Św iadom ość rozm iarów ekologicznych zagrożeń ze strony transportu znalazła w yraz w politycznych i program ow ych dokum entach W spólnoty E uropejskiej16, które ok reślają kierunki europejskiej polityki transportow ej. Polityka ta je s t jednoznacznie podporządkow ana zasadom zrów now ażonego rozw oju i zrów now ażonego przem ieszczania. Filarem tej polityki je s t zasada, że transport pow inien zaspokajać potrzeby przy m ożliw ie najniższych kosztach degradacji środow iska, z m y ślą o obecnych i przyszłych pokoleniach. K om isja E uropejska sform ow ała następujące zalecenia program ow e „ekologicznej” polityki transportow ej:
- w łaściw e funkcjonow anie europejskiego rynku transportow ego i lepsze rów now ażenie gałęzi transportu w ym aga, żeby koszty transportu w w iększym niż dotychczas stopniu i w łaściw ie odzw ierciedlały koszty infrastruktury i kosztów zew nętrznych transportu, - istnieje obow iązek uw zględniania pełnych kosztów każdej gałęzi transportu, w łączając te,
które się o d n o szą do bezpieczeństw a, degradacji środow iska oraz infrastruktury,
- p o d staw o w ą rolę w osiągnięciu celów zrów now ażonego rozw oju pow inny odgryw ać instrum enty ekonom iczne
Pierw szym istotnym dokum entem K om isji E uropejskiej w zakresie pełnej internalizacji kosztów zew nętrznych transportu je s t B iała K sięga z 1998 roku, gdzie określona została konieczność zharm onizow ania system ów cen w transporcie na poziom ie europejskim , aby usunąć „zniekształcenia” pom iędzy krajam i i pom iędzy gałęziam i transportu, a rok 2004 określony został ja k o term in pełnego upodm iotow ienia kosztów zew nętrznych transportu i infrastruktury transportu. W Białej K siędze z 2001 roku term in ten określono ja k o nierealny i zapow iedziano na rok
2002
zdefiniow anie m etodologii określenia poziom u cen uw zględniających koszty zew nętrzne transportu oraz sprecyzow anie w arunków dla uczciwej konkurencji m iędzy gałęziam i transportu. W Białej K siędze z 2002 roku spodziew ana je st propozycja ram ow ej D yrektyw y dla ustanow ienia zasad opłat infrastruktury oraz w spólnej struktury określania cen dla w szystkich gałęzi transportu.O statecznym celem polityki internalizacji kosztów zew nętrznych transportu je st stw orzenie ujednoliconych w arunków ekonom iczno-praw nych d la działania w szystkich gałęzi i rodzajów transportu, przede w szystkim w zakresie kosztów infrastruktury i kosztów zew nętrznych. Strategia K om isji Europejskiej zakłada w zw iązku z ty m stopniow e zastępow anie istniejącego w transporcie system u podatkow ego bardziej efektyw nym instrum entem finansow ym integrującym koszty infrastruktury i koszty tran sp o rtu 17.
Spow oduje to sytuację, w której dochody ze w szystkich opłat i obciążeń transportu b ęd ą znacznie w yższe od w ydatków dla pokrycia kosztów infrastruktury. W zw iązku z tym K om isja zaproponuje praw dopodobnie, aby dostępne dochody były lokow ane n a specjalnych krajow ych lub regionalnych funduszach z przeznaczeniem n a finansow anie przedsięw zięć, które w sposób istotny zm niejszają lub skom pensują koszty zew nętrzne transportu (podw ójna dyw idenda - double dividend), a inw estycje infrastrukturalne, które b ę d ą oferow ały bardziej przyjazne środow isku transportow e alternatyw y - b ę d ą m iały absolutny priorytet.
16 Green Paper on the Impact o f Transport on the environment. A Community strategy for „Sustainable Mobility” . COM (92)46 final Brussels, 20 February 1992; White Paper on Towards Fair and Efficient Pricing in Transport. Policy options for internalizing the external costs o f transport in the European Union. European Commision COM(95)691 final Brussels 20.12.1995. White Paper on Fair Payment for Infrastructure Use a phased to a common transport infrastructure charging framework in the EU
Szczegóły dotyczące podnoszenia efektywności opłat za użytkowanie infrastruktury transportowej w Unii Europejskiej przedstawiono między innymi w: M. Bąk. Nowy system opłat za użytkowanie infrastruktury w Europie. Wnioski dla Polski. Przegląd Komunikacyjny nr 6/1999; M. Bąk., B. Pawłowska Ekonomiczne skutki internalizacji kosztów zewnętrznych transportu. Przegląd Komunikacyjny nr 5/2000
356 S. K raw iec, R. Janecki
N akładanie obciążeń ekologicznych (w postaci p odatków zm iennych) pow inno być kom pensow ane częściow o p o przez redukcję stałych p odatków w sektorze transportu (np. podatku od środków transportu) i częściow o p o przez n iższe staw ki ogólnych podatków (V A T , akcyza, etc.), bow iem upodm iotow anie kosztów zew nętrznych transportu nie przyniesie pozytyw nych skutków , jeśli nastąpi rów noczesny w zrost ogólnych obciążeń p o d atk o w y ch 18.
Internalizacja kosztów zew nętrznych transportu (szerzej kosztów społecznych transportu) to podstaw ow y instrum ent kreow ania transportu ekologicznego na szczeblu m iędzynarodow ym , który stw orzy ram y do działania w skali reg io n ó w 19.
PO D S U M O W A N IE
P row adzenie racjonalnej polityki transportow ej w skali całej Europy, poszczególnych p ań stw i regionów je s t istotnym fragm entem polityki zrów now ażonego rozw oju. A ktualnie ciągle jesz c z e w skutek zniekształconego m echanizm u cenow ego zdecydow ana przew aga tran sp o rtu kolejow ego i transportu kom binow anego n ad transportem drogow ym w zakresie k o sztó w zew nętrznych nie m a uznania n a rynku transportow ym , a efektem tego je st przegryw ana w alka konkurencyjna z „tańszym ” transportem drogow ym n a rynku przew ozów tow arow ych i pasażerskich.
In ternalizacja kosztów zew nętrznych transportu je s t w ięc kluczem do w łaściw ego, proekologicznego kształtow ania system u transportow ego, zarów no w segm encie pasażerskim , ja k i tow arow ym . P ropozycje rozw iązań praw nych i organizacyjnych zm ierzających do racjonalizacji rynku transportow ego w yznacza tzw . B iała K sięga z 2001 r. oraz tzw . II pakiet z lutego 2002 r. Pozw oli to być m oże stw orzyć racjonalne ram y rozw o ju krajow ych i regionalnych system ów transportow ych. H oryzont czasow y tych zm ian ustalony został na
2010
rok, co um ożliw ia ożyw ienie alternatyw nych w obec transportu sam ochodow ego gałęzi transportu, tak aby w róciły one do stanu z 1998 r.L it e r a tu r a
1. K assenberg A ., K opta T., R udnicki A.: Polityka transportow a zrów now ażonego rozw oju, P roblem y Ekologii n r 2/2000.
2. B ąk M .: N ow y system opłat za użytkow anie infrastruktury drogow ej w E uropie. W nioski dla Polski. Przegląd K om unikacyjny n r 6/1999.
3. B ąk M ., P aw łow ska B.: E konom iczne skutki internalizacji kosztów zew nętrznych transportu. P rzegląd K om unikacyjny n r 5/2000.
4. K opta T.: K onferencja O EC D „Środow iskow o zrów now ażony tran sp o rt” część I.
T ransport M iejski n r 11/2000.
5. K opta T.: K onferencja O ECD „Ś rodow iskow o zrów now ażony tran sp o rt” część II.
T ransport M iejski n r 12/2000.
6
. K o p ta T.: V elo M ondial 2000, czyli reflek sja na tem at zrów now ażonego rozw oju.T ransport M iejski nr 11/2000.
18 Response to the European Commision White Paper on Fair payments for infrastructure use. T&E 99/4 March 1999, Brussels.
21 M. Bąk. Nowy system opłat za użytkowanie infrastruktury drogowej w Europie. Wnioski dla Polski. Przegląd
Komunikacyjny nr 6/1999. f
7. K opta T.: W ytyczne środow iska zrów now ażonego transportu. Transport M iejski nr 3/2001.
8
. N eider J. i D.: T ransport interm odalny. PW E, W arszaw a 1997.9. Paw łow ska B.: T ransport drogow y a środow isko naturalne. Przegląd K om unikacyjny 1995 n r 12. Transport M iejski nr 6/2001.
10. T ylutki A., W ronka J.: K oszty zew nętrzne transportu drogow ego i kolejow ego w Polsce.
W: K orzyści i koszty społeczne transportu. Sem inarium Z M PD -IR U , W arszaw a 12- 13.05.1994.
11. W ronka J.: Internalizacja kosztów zew nętrznych transportu ja k o instrum ent prom ow ania transportu kom binow anego. W: N ow oczesny transport kluczem do integracji europejskiej.
C A R G O TR A N S ’95, Szczecin 18-19.10.1995.
12. W ronka J.: M etody szacow ania kosztów zew nętrznych transportu, w yniki szacunków w krajach U E i w Polsce oraz ich porów nanie. W: Internalizacja kosztów zew nętrznych transportu i infrastruktury. K onferencja naukow a. U niw ersytet Szczeciński, W ydział Z arządzania i E konom iki U sług. SITK , Szczecin - Św inoujście 23-25 m arca 2000.
13. W ronka J.: External costs o f transport in Poland. W: The 23rd E uropean T ransport Forum . PTRC - U niw ersity o f W orw ick, W orw ick 11 - 15.09.1995.
14. W ronka J.: Transport kom binow any w aspekcie w ym ogów zrów now ażonego rozw oju.
W ydaw nictw o N aukow e O środka B adaw czego Ekonom iki T ransportu, W arszaw a - Szczecin 2002.
15. W ronka J.: A naliza i ocena porów naw cza w yników szacunków kosztów zew nętrznych transportu w Polsce i w w ybranych krajach U nii Europejskiej. Z adanie 3h w Projekcie B adaw czym K BN nr PB Z-009-10, Internalizacja kosztów transportu i infrastruktury.
P rojekt pod kierunkiem H. Bronka. U niw ersytet Szczeciński. W ydział T ransportu i Łączności, Szczecin 1999.
16. W ronka J.: Internalizacja kosztów zew nętrznych transportu w Polsce. W: T ransport 2000.
K ongres SITK. K raków 14-15.09.2000.
17. Efficient transport for Europe. Policies for internalisation o f external costs. EM TC , Paris 1998.
18. G reen Paper o f the im pact o f transport on the environm ent. A C om m unity strategy for
“ sustainable M obility” . C O M (92)46 final. Brussels, 20 February 1992.
19. G reen P aper on Tow ards Fair and E fficient Pricing in Transport. Policy options for internalising the external Costs o f transport in the European U nion. European Com m ision.
COM (95)691 final, B russels 20.12.1995.
20. W hite Paper on Fair Paym ent for Infrastructure Use: A phased to a com m on transport infrastructure charging fram ew ork in the EU. Com m ision o f the E uropean C om m unity C O M (1998)466 final. Brussels, 22.07.1998.
21. W hite Paper. E uropean Transport Policy for 2010: tim e to decide. C om m ision o f the European.
22. C om m inities. C O M (2000)370. B russels, 12.09.2001.
23. Jarecki R., K raw iec S.: Zrów now ażony rozwój system u transportow ego jak o kierunek kształtow ania regionalnej polityki transportow ej w w arunkach integracji z U n ią Europejską. M iędzynarodow a K onferencja N aukow a, Politechnika O polska, W SEiA p.t.
„Z rów now ażony rozw ój regionalny w aspekcie integracji europejskiej” , O tm uchów 17-19. 06.2002.
24. Jarecki R., K rawiec S.: Prom ocja transportu ekologicznego w kontekście zrów now ażonego rozw oju regionu. M iędzynarodow a K onferencja N aukow a, Politechnika O polska, W SEiA pt. „Z rów now ażony rozw ój regionalny w aspekcie integracji europejskiej” O tm uchów 17-19. 06.2002.
358 S. K raw iec, R. Janecki
25. R aczyński J.: Polityka transportow a U nii E uropejskiej - T echnika T ransportu Szynow ego n r 7/8 2002.
26. http://w w w .m tigm .gov.pl/
A b s tr a c t
E nsuring the rational E uropean-scale transportation policy o f the individual countries and regions is an im portant elem ent o f the balanced developm ent policy. C urrently, due m ainly to the distorted pricing m echanism s, there is no recognition o f the definite advantage in external cost area o f the rail and com bined transportation system s ov er the road transportation. T he result is the lost battle w ith the „cheaper” ro ad transportation, both for goods and people.
Internalisation o f the external costs o f transportation is therefore a key elem ent o f the shaping o f the proper, pro-ecological system o f transportation o f cargo and people. The proposals fo r legal and structural solutions aim ed at rationalising the transportation m arket are contained in the w hite paper o f 2001 and the so caued second p ackage o f February 2002.
These m ay facilitate creation o f the rational fram ew ork for th e developent o f local and regional transportation system s. The tim escale for these changes w as set to 2010 allow ing the resuscitation o f the alternative transportation branches so th at hopefully the status o f 1998 is restored.
