Stanisław Kostka Potocki w języku i stylu : rekonesans badawczy

Zbigniew Kloch

Stanisław Kostka Potocki w języku i

stylu : rekonesans badawczy

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 77/4, 131-148

Z A G A D N I E N I A J Ę Z Y K A A R T Y S T Y C Z N E G O

P a m ię t n ik L ite r a c k i L X X V II, 1986, z. 4 P L I S S N 0031-0514

ZBIG N IE W KLOCH

STANISŁAW KOSTKA POTOCKI O JĘZYKU I STYLU

R E K O N E SA N S BAD A W C ZY

1

Powiada historyk języka:

W szczegółach są p ogląd y P o to ck ieg o n a iw n e i b ezk ry ty czn e, ale n ie m o żn a m u od m ów ić szla ch etn eg o zap ału i szczerego p rzy w ią za n ia do m o w y o jczy stej. Z początk u X IX w . b y ł P o to ck i a r b i t e r e l e g a n t ia r u m p olsk iego, a zw łaszcza w a rsza w sk ieg o św ia ta lite r a c k ie g o 1.

0 „szczerym przyw iązaniu do mowy ojczystej” i pełnej zapału dzia­ łalności propagatorskiej „dobrego pisania” świadczą mowy Stanisław a Kostki Potockiego, które ten m inister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, a także członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Akademii K rakowskiej wygłaszał, z racji pełnionych przez siebie funkcji, w różnych okolicznościach. Czy jednak poglądy na tem at języka, które podzielał Potocki, były aż tak „naiwne i bezkrytyczne”, że nie zasługują na do­ kładniejsze omówienie, czy może są one typowe dla epoki, a zatem owa „naiwność” nie świadczy tylko i wyłącznie o myśli autora, lecz jest ce­ chą ówczesnej refleksji nad językiem?

Wydaje się, że zainteresowanie Stanisława Kostki Potockiego proble­ mami języka wiązało się w dużym stopniu z działalnością społeczną i oby­ w atelską tego autora 4-tomowej rozpraw y O wymowie i stylu (1815), któ­ ra powstała na zamówienie Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Język, mowa, możliwość porozumiewania się są często przez Potockiego traktow ane instrum entalnie; język bowiem jest „pierwszym w ymowy i wysłowienia narzędziem ” (OW 3, 180) 2, podczas gdy „przedmiotem w

y-1 Z. K l e m e n s i e w i c z , H i sto ria j ę z y k a po ls k ieg o . W arszaw a y-1976, s. 589. 2 Z astosow an o tu sk ró ty lo k a lizu ją ce c y ta ty z p ism S. K. P o t o c k i e g o : OW = O w y m o w i e i st y lu . T. 1— 4. W arszaw a 1815; PM = P o c h w a ł y , m o w y i r o z ­

p r a w y . Cz. 1— 2. W arszaw a 1816. P ierw sza liczb a po oznaczeniu litero w y m w sk a ­ zu je tom , d alsze zaś — stron ice.

mowy jest przekonanie” (OW 1, 4). Wiedza o języku w ogóle, o do­ słownym i przenośnym użyciu wyrazów, wiedza o regułach gram atyki uniw ersalnej i osobliwościach gram atyki języka etnicznego je st przede wszystkim ważna z tego powodu, że może być spożytkowana w praktyce.

T aka je s t k orzyść w y d o sk o n a len ia język ów , ta k a n a jw y ż sz a nagrod a p r z e ­ zn aczon a p iln em u w n ich ć w iczen iu się: to jest m oc n iezłom n a w ła d a n ia s e r ­ cam i i u m y sła m i lu d zi i p rzek o n y w a n ia ich o p raw d zie, o ty m n a jw y ż sz y m dobru czło w iek a . [PM 2, 334]

Potocki nie zapominał jednak też o roli, jaką w okresie rozbiorów m usiała pełnić polszczyzna, nie zapominał o tym, że język był wówczas podstawowym nośnikiem narodowej kultury. W swym aspekcie użytko­ w ym język jest przede wszystkim narzędziem wymowy, rozum iany jest przeto na sposób retoryczny, jako środek skutecznego oddziaływania. P o­ tocki nie definiuje języka inaczej niż w kontekście wymowy, obce mu są z pewnością tkwiące już w niektórych nurtach XVIII-wiecznej reflek ­ sji lingwistycznej przesłanki systemowego myślenia, prowadzące do p ró ­ by intuicyjnego chociażby oddzielenia langue od parole3, języka jako system u od jego użyć.

Potocki pozostaje pod silnym wpływem Oświecenia, choć w niektó­ rych punktach swych rozważań znacznie w ykracza poza typowe m yśle­ nie swej epoki. Bardzo często pisze o języku tak jak o żywym organiz­ mie, k tó ry rodzi się, przeżywa okresy rozwoju, okresy wzlotów i upad­ ków, organizmie podatnym na wpływ y klim atu, k tó ry odciska swe pięt­ no w fonetycznym porządku mowy. Języki zatem, podobnie jak ludzie, podlegają tym samym wpływom natury, mowa, w raz z jej użytkow ni­ kami, przechodzi skomplikowaną drogę rozwoju, k tó ra jest tą samą dro­ gą, jaką najczęściej kroczy każdy osobnik naszego gatunku.

Za m łod ości im a g in a cja u n iesio n a m a w p ły w sta n o w czy , k ie d y zaś u b ie ­ gają lata, u sp ok aja się, rozsąd ek d ojrzew a. Tak się m a i z język am i: p rzechodzą z n iep ło d n o ści do o b fito ści, z ż y w o ści do d ok ład n ości, od ogn ia z a c h w y ­ cen ia do k rw i zim nej i w ła śc iw o śc i. H arm on ia n a śla d o w n icza , g w a łto w n o ść je s tó w i tonów , p rzek ład an ie, sty l fig u ry czn y — zgoła w sz y stk ie ch a ra k tery w zra sta ją ceg o języka, co się n a w za jem w sp iera ły , u stą p iły z w o ln a b rzm ien iom d ow oln ym , w y m ó w ie n iu sk rom n em u , s ty lo w i p ro stem u i jak n a jja śn iejszem u u k ła d o w i. [OW 3, 209— 210]

Myśl o języku jako o żywym organizmie tkw i swymi korzeniam i w Oświeceniu: język jest organizmem, a zatem tw orem złożonym z wie­ lu powiązanych wzajemnie elementów. Być może, w m etaforyce tego

ro-8 Z. F l o r c z a k (E u r o p e js k ie ź r ó d ła te o r ii j ę z y k o w y c h w Polsce n a p r z e ł o m i e

X V I I I i X I X w ie k u . W rocław 1978, s. 179) tak p isze o in te r e su ją c y m n as z a g a d n ie­

niu: „W ydaje się, że w m y śle n iu X V III-w ie c z n y m rodzą się już p rzesła n k i dla S a u ss u r e ’ow sk ieg o rozróżn ien ia języ k a i ak tu m ow y, a le ro zróżn ien ie to n ie zo­ sta je teo rety czn ie p rzem y śla n e do końca. O języ k u za tem m ó w i się, g d y się m a n a m y ś li sy ste m norm , i o języ k u m ó w i się, g d y się m a n a m y ś li jego u ży cia , je g o sty lis ty c z n e w a ria n ty , ap rob ow an e lu b o d rzu can e”. Zob. też s. 187.

S . К . P O T O C K I O J Ę Z Y K U I S T Y L U 1 3 3

dzaju wolno doszukiwać się początków myślenia systemowego. Taka in­ terp retacja m ijałaby się jednak z intencjam i Potockiego, który trak tu je język jako organizm zm ieniający się, postrzega go dynamicznie, w ruchu raczej niż w stanie spoczynku. Ten sposób myślenia o języku dominować będzie w XIX wieku.

Mówienie o języku poprzez odwoływanie się do m etafor personifiku- jących to, być może, także po części konsekwencja tezy, że „język jest tw orem Boskiego natchnienia”, przekonania, które — co interesujące — przy jm uje auto r jakby z braku lepszej hipotezy. Pisze on:

J est w ię c ró w n ie tru d n ym w y tłu m a czy ć, jak to w a rzy stw o m ogło się sk o ­ jarzyć przed języ k iem albo jak po sk ojarzen iu jego, sło w a m ogły sp ło d zić język ; a k ie d y u w a ża m y za d ziw ia ją cy sto su n ek p ra w ie w szy stk ich języ k ó w , ta k w zra sta ją tru d n ości, że p ra w ie n ie zostaje, jak p rzyp isać ich tw ór B o sk ie ­

m u n a tch n ien iu . [OW 3, 184]

Początki, pochodzenie języka, są, jak widać, wielce niejasne; jest on tw orem Boga o tyle, o ile jest tw orem Boga także człowiek i świat, który go otacza. Język nie jest jednak dziełem skończonym, od samego począt­ ku doskonałym, które nie podlega przem ianom i nie wymaga zmian na lepsze. Język je st bowiem w końcu tw orem „n atu ry ” i „k u ltu ry ” za­ razem: niektóre spośród właściwości języka, takie np. jak pewne elemen­ ty fonetyki i składni, dane m u są od natury, inne zaś, np. słownictwo, są — zdaniem Potockiego — „narodowego gieniuszu zdobyciem” (PM 2, 350). Problem pochodzenia języka rozwiązywał Potocki w duchu tych myślicieli X VIII- i Χ ΙΧ -wiecznych, którzy traktow ali język jako — n aj­ ogólniej rzecz biorąc — dany człowiekowi przez Boga (np. Beauzée), są­ dził, podobnie jak Condillac, że Stwórca wyposażył człowieka nie tyle w gotowy język, co w możliwości posługiwania się nim. Doskonalenie owego daru jest pilną potrzebą społeczną. Jest koniecznością:

ja k żeż m n ó stw o lu d zi m ogłoby w ra z się u sad ow ić i w ra z do w sp ó ln ej p rzy­ k ład ać sp raw y, g d yb y się n ie b y li m ogli n a w za jem p orozum ieć a n i o p o trze­ bach, a n i o za m y sła ch sw oich ? [OW 3, 184]

Na początku był więc dar Boga, a dopiero później pojawiła się po­ trzeba społeczna. Potocki różni się w tym punkcie swoich przem yśleń od Rousseau, dla którego języki, przynajm niej w postaci pierwotnej, tej, jaką m iały u zarania dziejów, to „synowie przyjemności, a nie potrze­ by” 4, ale i zgadza się z nim co do wizji rozwoju języka, któ ry zmie­ niając się odchodzi z czasem od swych naturalnych źródeł, konwencjona- lizuje się. Sądzę, że niektóre spośród w ątków myślenia o języku zaw ar­ tych w dziele Potockiego usytuować można właśnie w szeregu wyzna­ czonym przez nazwiska takich filozofów, jak Vico, Rousseau i H erder.

4 J. R o u d a u t , P o è te s e t g r a m m a i r ie n s au X V I I I e siècle. A n th ologie. P aris 1971, s. 225.

G iam battista Vico wyróżniał trzy odmiany języka: boski język rozu­ mowy, konieczny w czasach pierwotnych, kiedy jeszcze ludy pogańskie nie znały mowy arty k u ło w an ej5, język emblematów bohaterskich i ję­ zyk słów, taki jakim posługują się współcześni, które to języki odpowia­ dały, zgodnie z historiozofią przyjętą przez autora Nauki nowej, określo­ nym etapom kształtow ania się dziejów. Z bogatej i różnorodnej myśli Vico w ybieram y te wątki, do których zbliżają się poglądy Potockiego. Tak również postępujem y w dwóch kolejnych przypadkach. Według Vi­ co język został przekazany Adamowi przez Boga jako umiejętność nada­ wania nazw przedmiotom, toteż naturalnym sposobem tworzenia się nazw w języku pierw otnym była onomatopeja. Początkowo człowiek był nie­ my, co nie oznacza wcale, że nie mógł porozumiewać się.

W czasach n iem y ch p o w sta ł języ k u m y sło w y (m e n t a l e ), k tó r y [...] p oprze­ dził język sło w n y , czy li arty k u ło w a n y . [...] Ó w p r y m ity w n y języ k w p ie r w o t­ n ej, n iem ej ep oce n arod ów [...] m u sia ł p o leg a ć na p o słu g iw a n iu s ię znakam i, g esta m i lu b p rzed m iotam i, zw ią za n y m i w sposób n a tu ra ln y z id eam i*.

A więc pierwsi ludzie porozumiewali się za pomocą gestów, później dopiero, w „okresie poetyckim ”, stworzono język artykułow any. Był to język figuratyw ny, składający się z alegorii, m etafor i symboli. Był to język odpowiadający świadomości pierwotnego człowieka, a ponadto ję­ zyk, który był także pew nym sposobem poznawania świata. Pierw sze w yrazy języka stanowiły oznakę emocji, lecz do ukształtow ania się doj­ rzalszych postaci mowy przyczyniła się także potrzeba porozumiewania się. Język ludzi pierw otnych w ykorzystyw ał znaki o charakterze natu­ ralnym , później zaś — powiada Vico —

w m iarę jak r o zw ija ł się u m y sł lu d zk i, w y n a lezio n o sło w a o zn aczające form y ab stra k cy jn e lu b rod zaje (g e n e r i) ob ejm u ją ce różne ga tu n k i (sp e c i e ) alb o łą ­ czące części w całość. W ów czas w y ra żen ia p ierw szy ch n arod ów sta ły się m eta ­ fo ry czn y m i zw rotam i retoryczn ym i. To, co p o w ied zieliśm y , p rzy czy n ia się do o b a len ia dw óch p o sp o lity ch b łęd ó w p o p ełn ia n y ch przez gram atyk ów : m ia n o w i­ cie — że język p rozaik ów b y ł języ k iem n orm alnym , p o ety ck i zaś sztu czn ym i że n a jp ierw p o w sta ła proza, p óźniej zaś p o e z ja 7.

Teza o metaforyczności języka pierwotnego w innej nieco postaci po­ jaw ia się też w dziele Jeana Jacques’a Rousseau. Dla Rousseau u pod­ staw języka leży spontaniczna, przyrodzona człowiekowi potrzeba eks­ presji uczuć: „Mowa wyróżnia człowieka spośród zwierząt, język wyróż­ nia narody między sobą” 8; Rousseau zdolność porozumiewania się przy­

5 G. V i c o , N a u k a n ow a. P rzeło ży ł J. J a k u b o w i c z . O p racow ał i w stęp em pop rzed ził S. K r z e m i e ń - O j a k . W arszaw a 1966, s. 182, 184.

6 I b id e m , s. 183— 184.

7 I b i d e m , s. 190. K on cep cje V ico i R ou sseau om aw ia szczeg ó ło w o M. R. M a y e - n o w a w artyk u le. T eoria j ę z y k a i p o e z j i n a te ren ie r o m a ń s k i m (w zbiorze: J ę ­

z y k a p o e zja . Z d z i e j ó w ś w i a d o m o ś c i X V I I I w ie k u . W rocław 1970).

3 J. J. R o u s s e a u , Essais su r Vorigine des langues. W: O e u v r e s c o m p lè te s . T. 11. P a ris 1812, s. 157.

S . К . P O T O C K I O J Ę Z Y K U I S T Y L U 135

pisuje także zwierzętom, lecz umiejętność posługiwania się znakami kon­ w encjonalnym i trak tu je jako właściwość wyłącznie ludzką. Pierw otnie człowiek używał języka gestów, k tó ry jest najdawniejszym , a przeto n aj­ bardziej natu raln ym sposobem porozumiewania się. Umiejętność „mówie­ n ia” w ten w łaśnie sposób jest, zdaniem Rousseau, wrodzona, języki zaś tego rodzaju nie rozw ijają się i nie zmieniają. Zmienność i rozwój to a try b u ty języków artykułow anych, które to właściwości prowadzą do ich konwencjonalizacji; im dawniejszy jest bowiem język, tym jest mniej arb itralny, ty m więcej znaków tego języka zachowuje związek z rzecza­ m i oznaczanymi.

H erder, k tó ry w swych poglądach na pochodzenie i rozwój języka bliższy był w sumie Vico niż Rousseau (z którym polemizował), tw ier­ dził kategorycznie, że język jest dziełem człowieka:

c z ło w ie k sa m dla sieb ie stw o rzy ł język, stw o rzy ł go z d źw ięk ó w ży w ej p r z y ­ rody, k tóre s ta ły się cech a m i w y ró żn ia ją cy m i, u św ia d a m ia n y m i za p om ocą jego p o tężn ego ro zu m u ®.

Tezy takiej nie znajdziem y u Potockiego. Podobieństwo myśli auto­ ró w dotyczy raczej spraw szczegółowych niż ogólnych. Potocki pisze 0 rozwoju języka w podobny sposób jak Herder: obaj pisarze posługują się obrazem rozwijającego się organizmu. Zdaniem H erdera wszystko pod­ lega zmianie, a więc także i język. Ma on swój okres dziecięcy, młodzień­ czy, fazę dojrzałości i starość. Kolejne fazy rozwoju języka określane są następująco. Zaraz po ukształtow aniu się mowy w jej pierw otnej po­ staci następuje poetycki okres języka, kiedy to język pełen jest obrazów 1 m etafor. Potem, wraz ze stopniowym stabilizowaniem się reguł gram a­ tycznych, język wchodzi w okres artystycznej prozy, aby osiągnąć w koń­ cu okres filozoficzny. W fazie tej język jest pełen zwrotów abstrakcyj­ nych, słów jednoznacznych, posługuje się szykiem· wykluczającym inw er­ sję, a pomimo tego nie jest wcale językiem doskonałym. Stabilizacja reguł języka, konwencjonalizacja mowy zmniejszają jego bogactwo — w tym miejscu H erder w ykracza poza oświeceniowe myślenie o języ­ ku 10.

Wróćmy do referow ania poglądów Stanisława Kostki Potockiego. P rzedstaw ia on rozwój mowy podobnie jak wielu myślicieli XVIII-wiecz- nych. N ajpierw, tzn. na początku dziejów, człowiek porozumiewał się za pomocą znaków wziętych z n atury, za pomocą wrodzonych odruchów. Krzyk, spontaniczny gest, zerw ana gałązka były używane dla w yraże­ nia emocji, staw ały się stopniowo zbiorem elem entarnych znaków, które

9 K orzy sta m z p rzek ład u ro sy jsk ieg o : J. G. H e r d e r , I z b r a n n y j e so czin ien ija. M osk w a 1959, s. 145.

10 O zn a czen iu id e i H erdera dla p olsk iej m y śli rom a n ty czn ej zob. Z. K o p ­ c z y ń s k a , J ę z y k a p o e z j a . S t u d i a z d z i e j ó w ś w i a d o m o ś c i j ę z y k o w e j i l i t e r a c k i e j

służyły wymianie inform acji. Człowiek nie tylko więc uczył się ko im u - nikować w sposób n atu raln y (spontaniczny w yraz emocji), lecz talk że uczył się od n atu ry (charakter znaków pierwszego języka). Toteż w łłaś- nie dlatego dawne sposoby porozumiewania się w ykazują właściwoości onomatopeiczne lub — jeśli kto woli — mimetyczne. C harakter taaki m ają też ogólne tendencje rozwoju języka. Potocki tak pisze o tej poczsąt-

kowej fazie rozwoju:

J e ż e li sob ie w y sta w im y epokę d aw n iejszą nad w y n a la z e k słó w i ich z m a - jom ość, jasn ą jest rzeczą, iż czło w iek n ie m ógł to, co czuł, o b ja w ia ć drugierm u, jak k rzy k iem n a m iętn o ści, k tó rem u to w a rzy szy ły p oru szen ia, c z y li je s ta do u czu cia sto so w n e; bo te zn ak i są jed y n y m i w sk a zó w k a m i, k tó re lu d z ie odebrrali od n atu ry, i co w sz y sc y rozu m ieją.

K ied y potrzeba w y m a g a ła rozleglejszego ob cow an ia, k ie d y p rzed m io ty z a ­ częły b y ć rozróżnione im io n a m i, jak iegoż środka lu d z ie u żyli, b y w y n a lie ź ć sło w a i nazw isk a? Oto sta ra li się zap ew n e n a śla d o w a ć d źw ięk iem im io n p r z y ­ rod zen ie p rzed m iotów , k tó re w sk a za ć ch cieli, jak m alarz u ży w a k oloru z i e l o ­ nego, b y w y d a ł liścia lu b m u raw ę. [OW 3, 184—185]

Sądzić wolno, że Potocki używa określeń „słowa” i „imiona” ta k jjak O nufry Kopczyński, który pisał: „Imiona znaczą rzeczy albo przymioity; słowa ściśle wzdęte znaczą sąd o rzeczach albo przym iotach” 11.

Tak więc najpierw wynaleziono rzeczowniki, później czasowniki. P o ­ dobnego zdania był również Kopczyński, k tó ry na pierwszym miejs>cu staw iał jednak wykrzyknienia, a dalej rzeczownik i czasownik.

Zatem, jak dziś by powiedziano, język onomatopeiczny posługuje się znakam i ikonicznymi, słów bowiem używa tak samo, jak malarz kolorów. Lecz — wiemy już o tym — naturalne, „naśladowcze” znaki języka p ie r­ wotnego z czasem konwencjonalizują się, stają się znakam i arbitralnym i. Problem arbitralności znaków języka przedstaw iony został przez Potoc­

kiego następująco:

Tu m i się nad ty m zastan ow ić n ależy, com o b szern iej, m ów iąc o język ach w d ziele sw o im o w y m o w ie , w y łu śzczy ł: że sło w a rzadko k ie d y m ają w ła śc iw e sob ie zn aczen ie, to jest, że rzadko k ied y m a lu ją rzecz, k tó rej są g ło so w y m zn ak iem , że p ierw ia stk o w e ich u tw o rzen ie m oże n a śla d o w czy m rzeczy b yło, le c z że s ię z czasem stało dow oln ym . Jakoż im io n a rzeczy, k tóre przed sobą w id zę: stó ł, krzesło, posadzka etc., m ająż jak i sto su n ek z przym iotam i lu b z u ż y tk ie m sw oim ? B y n a jm n iej, są to znaki dow oln e; n a w y k n ie n ie do n ich je­ d y n ie sp ra w u je, że sam o ich b rzm ien ie przyp om in a n a m przedm iot, który w sk a zu ją . [PM 2, 498]

Z n a k jest w takim ujęciu czymś, co z a s t ę p u j e ; znak słowny zastępuje przedm iot lub pojęcie („znaki dowolne”), w mowie naszych przodków gest, krzyk, gałązka krzew u zastępują słowa artykułowane. Рэ- tocki znaki pisma dzieli na takie, które zastępują (oznaczają)

wypowii-11 O. K o p c z y ń s k i , G r a m a t y k a j ę z y k a p ols kie go. D zie ło p o zg o n n e. W arszava 1817, s. 128. Zob. też s. 42.

S . К . P O T O C K I o J Ę Z Y K U I S T Y L U 137

dane słowa, i takie, które zastępują rzeczy. Odwołując się do dzisiejszej term inologii można z pew nym przybliżeniem powiedzieć, że chodzi tu o symbole i o znaki o charakterze ikonicznym. Potocki terminologii takiej oczywiście nie używał. Pisał:

W y n a leźli [ludzie] p óźniej k u ob cow an iu z n iep rzy to m n y m i znaki, czy li ch a ra k tery m ó w ią c e do oczów , k tóre p ism em zow iem y.

M am y ch a ra k tery d w o ja k ieg o rodzaju: jed n e ozn aczają słow a, d rugie rzeczy. [...] C h arak tery a lfa b ety czn e, u ży w a n e w całej E uropie, są znakam i słó w . Te d w a rod zaje p isa n ia m ocno się m ięd zy sobą różnią. {OW 3, 210— 211]

„Oznaczać” — to zatem mniej więcej tyle, co pozostawać w relacji o d w z o r o w a n i a , podobieństwa lub symbolizowania (używam tych term inów w rozum ieniu przyjętym przez Ch. S. Peirce’a), zatem „ozna­ czać” to także — bardziej ogólnie rzecz biorąc — ustanawiać relację pomiędzy w yrazem (znakiem) a rzeczą (pojęciem). Relacja ta w językach Potockiemu współczesnych istnieje już tylko dzięki konwencji. A utor przychyla się zatem do tezy o arbitralności znaku językowego, tezy gło­ szonej m.in. przez Condillaca i Rousseau, której wyznawcą na gruncie polskim był także Euzebiusz Słowacki, podczas gdy popularny i szano­ w any Kopczyński głosił przeciwną koncepcję 12.

W ujęciu Potockiego znak językowy zakotwiczony jest z jednej stro­ ny w rzeczywistości, z drugiej zaś strony jest on obrazem myśli: „m yśli nasze są obrazem uczuciów, a słowa obrazem myśli naszych” (PM 2, 332). Cóż jednak właściwie oznacza w terminologii Potockiego określe­ nie „być obrazem ”? W ydaje się, że chodzi tu o zależność, związek, a mo­ że naw et o ścisłą odpowiedniość: myślenie i mowa pozostają ze sobą w bezpośredniej zależności, skąd wniosek, że jeśli ktoś słabo myśli, to musi też źle pisać!

P r a w d z iw a w y m o w a i zdrow a lo g ik a są śc iśle m ięd zy sobą p ołączon ym i: u siłu ją c w p ro w a d zić porządek i u k ład w w yrazy, w p ro w a d za m y je ty m sa m y m i w p o m y sły n asze, jaśn ie je w y sła w ia ją c u czy m y się jaśn iejszeg o ic h p o w z ię ­ cia. N a jsła b sze w p isa n iu d o św ia d czen ie p rzek on yw a, że k ie d y sk ła d je s t w ą tły i rozprzężony, k ie d y w y ra zy są sła b y m i, p rzyw ary sty lu pochodzą z b rak u ja s­ nego w y o b ra żen ia . [OW 1, 10]

Myślenie doskonali się wraz z rozwojem języka. Języki pierw otne były metaforyczne niejako z konieczności, zbudowane były z ubogiego słow­ nika, dysponowały prostym i regułam i składniowymi, co w sumie w łaś­ nie odpowiadało potrzebom i możliwościom ówczesnego człowieka. Figu­ ratyw ność mowy była więc pierw otnie wynikiem ubóstwa języka, k tó ry nie rozporządzał odpowiednimi zasobami słownictwa, takim i mianowicie, aby mogły one pokryw ać całą rzeczywistość, a zatem musiał uciekać się do m etafory. Potocki dowodzi:

B ad acze p o w ierzch o w n i m oglib y m n iem a ć, że sposoby w yob rażan ia, które fig u ra m i n a zy w a m y , są p ó źn iejszy m w y n a la z k ie m p ostęp u języ k ó w , k tó ry w in ­ n iś m y retorom i m ów com . L ecz b y ło b y to w ie lk im b łędem : n ig d y b o w iem l u ­ dzie n ie u ży w a li w m o w ie tak iej o b fito śc i fig u r jak w sta ro ży tn ej ep oce, w k tó ­ rej im zb yw ało n a słow ach , do w y sta w ie n ia p o m y słó w sw o ich . Bo najprzód, w b raku im ion w ła śc iw y c h rzeczom , m u sie li u ży w a ć jed n ego do w y o b ra żen ia k ilk u przed m iotów ; stąd w y n ik a ły p rzy ró w n a n ia , p rzen ośn ie, przystosow an ia i w sz y stk ie p ostacie, co sk ła d a ją m o w ę fig u ry czn ą . P o w tóre, jak o rzeczy, o k tó ­ r y ch n a jczęściej m ó w ili, p o leg a ły w p rzed m io ta ch m a teria ln y c h i w id zia ln y ch , co ich o taczały, zy sk a ły one dobrze w p rzód n a zw isk a , n im w y n a lezio n o im ion a do o zn aczen ia sk ło n n o ści serca, u sp osobien ia, rozu m u i w sz e lk ic h in n y c h m o ­ r a ln y ch lu b filo zo ficzn y ch p o m y słó w . C ała w ię c zasada języ k a b ęd ąc złożoną ze słó w , k tóre zn a czy ły ja k i p rzed m iot w id z ia ln y , języ k m u sia ł być k on ieczn ie m eta fo ry czn y . [OW 3, 196— 197]

Język rozwija się i zmienia, to oczywiste: w planie m otyw acji znaku droga prowadzi od naturalnego związku pomiędzy znakiem a przedmio­ tem oznaczanym do arbitralności, podczas gdy w zakresie rozwoju słow­ nictw a droga ta wiedzie od wieloznaczności do jednoznaczności wyrazów, od posługiwania się jednostkami leksykalnym i oznaczającymi konkrety do słów w yrażających pojęcia abstrakcyjne. A jest to ponadto ta sama droga, jaką od swych początków przebyła świadomość człowieka.

Jak na tle ogólnych przem yśleń o języku wygląda sytuacja polszczyz­ n y i innych języków etnicznych? Potocki tak oto charakteryzuje język

sobie współczesny:

N ie o d zysk ał d zisiejszy nasz języ k ze w sz y stk im czy sto ści d aw n ego an i p o ­ w a żn ej prostoty, zw y k łej starożytn ości cech y. L ecz m u sia ł p o n ieść te straty, by zy sk a ł w ię k sz e k orzyści, to jest: rozm n ożen ie w y ra zó w , ro zró żn ien ie b lisk o ­ zn aczn ych , od osob n ien ie rów n ozn aczn ych , zgoła w ięk szą p ew n o ść i rozm aitość m o w y , d ogod n iejszy i o b szern iejszy zw rot w y sło w ie ń , k tó re acz n a tu ra ln y m i być p o w in n y , od d alają się n ieco od ścisło w z ię te j sty lu prostoty. [PM 2, 450—451]

Potocki, który — o czym już wspominałem — mówi o języku tak jak o żywym organizmie, odwołuje się często do znanej i modnej oświe­ ceniowej koncepcji, przypisującej klim atowi w pływ na kształt fonetyczny języka. Była to tzw. koncepcja Północy—Południa, w myśl której ludzie zam ieszkujący obszary Południa posiadali za spraw ą ciepłego klim atu przyrodzone skłonności do gestykulacji, używali języka bardziej m elodyj­ nego, dźwięczniejszego, bogatszego w samogłoski i o większych możli­ wościach ekspresji niż języki narodów zamieszkujących północne tereny Europy. Dla Potockiego najdoskonalszy jest język grecki, zrodzony w szczęśliwym, łagodnym klimacie.

P od n a jp ięk n iejszy m w św ie c ie niebem , pod n a jp r z y c h y ln ie jsz y m k lim a ­ tem ku u d osk on alen iu płod ów przyrodzenia, w p rzyjaźn ej lu d zk iej urodzie i d o w cip o w i k rain ie z ja w ił się język greck i, jak one św ie tn y i n ad ob n y. S zczę­ śliw y w p ły w k lim a tu ta m najd osk onalszą u tw o rzy ł m o w ę, k ęd y w y k sz ta łc ił n ajd o sto jn iej p ostać czło w iek a , a gd zie rozum jego o b d arzył n a jż y w sz y m czu ­ ciem , tam m u n ad ał do w y o b ra żen ia go w d zięk i ła tw o ść jed y n ą . [PM 2, 352]

S . К . P O T O C K I o J Ę Z Y K U I S T Y L U 139

Języki podlegają wartościowaniu zarówno pod względem estetycz­ nym , bo mogą być mniej lub bardziej melodyjne, brzmieć przyjem nie dla ucha albo drażnić słuch wyczulony, jak też pod względem możli­ wości w yrazu myśli oraz z punktu widzenia sytuacyjnej przydatności. O glądany z tej perspektyw y język francuski to język kobiet, język sa­ lonowej konwersacji, niemiecki zaś to język filozofii lub dokładniej: m e­ tafizyki. Ja k widać, pewne sytuacyjne, w ystępujące w podobnych okolicz­ nościach użycie języka uznaje się (w skutek pośpiesznego uogólnienia) za przyrodzone funkcje mowy jakiegoś narodu. Potocki przedstaw ia różni­ cowanie się języków jako stopniową, lecz stale postępującą destrukcję doskonałej ze swej n atu ry greki, przy czym, im bardziej zbliżamy się do współczesności, im bardziej odległy od swego wzorca jest język no­ w ożytny omawiany właśnie przez autora, w ty m większym stopniu w y­ daje się m u on zepsuty. I tak np. łacina jest — dla Potockiego — pro­ duktem rozkładu i zniszczenia greki, z kolei francuski stanow i w ulgar­ ną w ersję łaciny, podczas gdy włoski zajm uje w tej hierarchii jeszcze pośledniejszą pozycję. Języki nie są tu klasyfikowane z uw agi na pewien zespół właściwości, które można by im przypisać, lecz są wartościowane

inaczej: im język starszy, tym bardziej jest doskonały.

J a k o żk o lw iek jest p rzyjem n ym i słod k im ję z y k w ło sk i, n ie m ógł, n ie m ó w ię g reck ie m u , ale n a w et ła ciń sk iem u w y ró w n a ć, d latego w ła ś n ie że je s t jego z e ­ p su ciem . Z m ien ił on m a cierzy stą sk ład n ią, p rzy ją ł obce jej p rzed im k i, u tra cił po c z ę śc i jej prozodią, m oc, pow agę, d ob itn ość i jasn ą zw ię z ło ść , a n a to m ia st n a b y ł m oże zb yt pieszczon ej słod yczy, k tó ra te n języ k tak p rzy jem n y m w u s ­ tach k o b ie t czyn iąc, n ie w yn agrad za m u m ęsk iej i do w sz y stk ie g o zdolnej rzy m ­ sk ieg o w y m o w y . [PM 2, 356]

Stanisław Kostka Potocki powiada w prost — w innym miejscu swe­ go dzieła — że zbliżenie się do starożytnych języków ,,o piękności dzi­ siejszych stanow i” (PM 2, 358). Przekonanie to jest, być może, odbiciem popularnej tezy oświeceniowej o doskonałości trzech daw nych języków: hebrajskiego, greckiego i łaciny. Umieszczona w takim układzie odnie­ sienia polszczyzna, szczególnie zaś dawniejsza, ta, któ rą mówili Górnicki i Kochanowski (warto zresztą dodać, że zdaniem Potockiego od czasów Kochanowskiego język nasz niewiele się zmienił), przedstaw ia się niezgo­ rzej. Język polski nie może się, co praw da, równać z greckim, ale w ze­ staw ieniu z łaciną wypada już zupełnie dobrze, przewyższa ją naw et pod pew nym i względami. Potocki stwierdza z zadowoleniem:

C h lu b n ej dla język a n aszego n ie m ogę tu p om in ąć u w a g i, to jest n ieja k iej w p rzy p a d k o w a n iu nad łacin ą w yższości. Z aszczyt ta k o w y zb y t rzadko d z is ie j­ sze ję z y k i p osiad ają, b ym go w w ła sn y m p rzem ilcza ł. N ajp rzód , w d ek lin a cja ch n a szy ch p rzyp ad k iem jed n ym od ła c in n ik ó w b o g a tszy m i jesteśm y : sześć oni, m y sied m lic z y m y . P o w tóre, gd y języ k nasz m a o so b n e fo rm y do p rzy p a d k o w a n ia p rzy m io tn ik ó w , osobne do rzeczo w n ik ó w , w y n ik a stą d m n oga rozm aitość d ź w ię ­ ków , n ie d ozw a la ją ca jed n ostajn ości, w jak ą n ie k ie d y w p a ść m oże ła cin a [...]. [PM 2, 360— 361]

Wielość form fleksyjnych, a zatem większy stopień kom plikacji przy równoczesnej swobodzie w zakresie szyku wyrazów, świadczy o dosko­ nałości języka. To teza bliska poglądom Kopczyńskiego, k tó ry głosił:

Co za rozk osz dla P o la k a rozw ażającego sw ój języ k w id z ie ć w nim filo zo ficzn y rozum , k ieru ją cy się g ru n to w n ie n a ro d o w y m zw y cza jem , p od łu g p rzyrodzenia m y ś li lu d zk iej! U m iem ja k ilk a języ k ó w , a w ża d n y m z n ich ty le filo z o fii co w sw o im n ie zn ajd u ję. Z ad ziw m y się ro zu m o w i tem u w r o d z ą - j o w a n i u im io n , co sam o i w in szych częściach ob aczym y 1S.

Na rozwój języka, na doskonalenie się mowy decydujący w pływ ma­ ją trzy podstawowe czynniki: w arunki społeczne i historyczne panujące na terenie, gdzie żyje i zmienia się język, zwyczaje stabilizujące konwen­ cje mowy oraz twórczość jednostek genialnych, znawców i twórców n aj­ doskonalszej odmiany języka literackiego. Język jest w sumie taki, jakie jest społeczeństwo, które nim włada. Albo nieco inaczej: społeczeństwo ma taki język, jaki jest m u niezbędny. Języki społeczeństw dawnych są proste, tak jak potrzeby ludzi pierwotnych, mowa społeczeństw oświe­ conych jest bardziej skomplikowana. Zastanawiając się nad polszczyzną

współczesną Potocki dowodzi:

N ie m ogła m o w a nasza z u b ogiej S ło w ia ń szczy zn y zrodzona o d zied ziczyć od n iej, czego on a n ie m iała. J ęzy k ten b y ł ta k p rosty jak o b yczaje, tak o gra­ n iczo n y jak potrzeb y lu d u , k tó ry go u ży w a ł, d osyć dla n ieg o b ogaty, g d y m ógł b yć ich tłu m a czem . W szystko, co u m iejętn o ści, sztu k i, n au k i, zgoła c y w iliz a c ja język om eu ro p ejsk im dodały, n iezn a n y m , obcym , n iep o trzeb n y m sło w ia ń sk ie m u b yło. [PM 2, 463]

Język służy porozumiewaniu się, mowa zaś (tak jak powiedziano) może być skutecznym środkiem perswazji. Język rozwija się, staje się coraz doskonalszy, wówczas gdy otacza go opieka władców narodu, w w aru n­ kach rozkw itu kultury . W takim też okresie mógł najlepiej rozwijać się język polski, k tó ry doskonałość osiągnął w czasach Kochanowskiego. Do­ szukiwanie się w języku Kochanowskiego i Górnickiego wzorów dosko­ nałej polszczyzny oraz przekonanie, że możliwy jest pow rót do języka tego okresu, wypowiedziane mniej lub bardziej wyraźnie, to dość typo­ we poglądy okresu Oświecenia. Takie poglądy głosił m.in. Kopczyński. Zły smak i zły rząd doprowadziły jednakże do zepsucia języka polskiego. Kategoria gustu lub sm aku była (jak wiadomo) w XVIII w. podstawo­ wym pojęciem z zakresu estetyki. W początkach w. XIX posługiwali się nią m.in. Euzebiusz Słowacki, Ludw ik Osiński i Stanisław Kostka Po­ tocki. O tym ostatnim tak pisze B arbara Otwinowska:

E stety k a P oto ck ieg o łą c z y id e a ły k la sy czn e, reg u la rn ej i h a rm on ijn ej p ię k ­ n ości, z ideą w ielk o ści, d ostojn ej i p ełn ej p rostoty. Ź ród łem obu h a rm o n ijn ie połączon ych w a rto ści jest natu ra, „w zorow a k s ię g a ” lu d zk iej d zia ła ln o ści n a ­ ślad ow czej, do której sp row ad za się w szelk a tw órczość, n a w et g en iu sza . [...]

S . К . P O T O C K I O J Ę Z Y K U I S T Y L U ₁₄₁ S m ak jest w ła d zą k rytyczn ą, g en iu sz tw órczą, a czk o lw iek „sm ak jest zaw sze jedną z w ła sn o ści je n iu sz u ”. G en iu sz je s t na ogół jed n o k ieru n k o w y (jak ta ­ lent), sm ak m oże od n osić się naraz do w ie lu dziedzin. P ierw sza w ła d za jest zatem w yższa, druga s z e r s z a 14.

Stanisław Kostka Potocki zabierał też głos w sprawie poprawności języka polskiego. Wypowiadał się niezbyt zdecydowanie przeciwko wzo­ row aniu się na języku francuskim oraz protestował dość ostro przeciwko zapożyczeniom z niemieckiego. Dużą rolę przypisyw ał zwyczajowi języ­ kowemu:

N a w y k n ien ie w szy stk o sta n o w i i n ie m asz tak iego słow a, co by się w ła ś c i­ w ym n ie stało, je ż li p o w szech n ie p rzy jęty m i u ży w a n y m b ędzie. [PM 2, 4991

Szczególnie ważna rola przypada zatem „wynalazcom” słów nowych, wielkim pisarzom współczesnym, poprzez których w arsztaty prowadzi droga do udoskonalenia polszczyzny, oni bowiem właśnie, jako eksperci od spraw językowych, m ają prawo, a naw et obowiązek wprowadzania nowych słów i zwrotów do mowy ojczystej, pod w arunkiem , że są one oparte na słowiańskich podstawach słowotwórczych; „zwyczaj, czyli na­

w ykanie” z pewnością te innowacje u trw ali i upowszechni.

Tak oto w najogólniejszych zarysach przedstawić można poglądy Po­ tockiego na tem at języka. A jak prezentuje się Potocki jako autor pod­ ręcznika wymowy, w którym wiele uwagi poświęca zagadnieniom stylu?

2

4-tomowe dzieło Potockiego, pełne cytatów z prac dawnych mistrzów wymowy i szczegółowych przepisów określających reguły tego albo inne­ go gatunku wypowiedzi, stanowi cenne kompendium ówczesnej wiedzy 0 języku i stylu. A utor oparł się przede wszystkim na wzorach daw­ nych (Cycero, K wintylian, Arystoteles), lecz odwoływał się też do współ­ czesnych lub bliskich swym czasom znawców retoryki i języka (La Harpe, Thomas, Blair). Myślenie Potockiego o stylu zakorzenione jest silnie w tradycji retorycznej, lecz równocześnie autor w ykracza poza tę właśnie tradycję. Pracę O w ym owie i stylu (1815) rozpoczynają uwagi o wymowie i retoryce, zgodne z tym, o czym już mówiliśmy referując poglądy Potockiego na tem at języka.

Z darów , k tó re O patrzność u d z ie liła czło w iek o w i, b ez w ą tp ien ia m oc m y ś le ­ nia i m ó w ien ia są najd roższym i, bo ty m i, k tóre m u w y ższo ść nad w sz y stk im i stw orzen iam i n adają. M yśli są obrazam i rzeczy, jak sło w a obrazam i m y śli. Ich p ołączen ie je st tak ścisły m , że p ierw sze do rysów , d ru gie do k o lo ró w p rzy­ rów nać m ożna, z k tó ry ch się jed en i te n ż e sk ład a obraz. [OW 1, 1]

Wymowa — Potocki ma w tym w ypadku na myśli akt wypowiadania, w erbalną ekspresję uczuć i myśli człowieka — składa się z m yśli i mo­ wy. „Przedm iotem wymowy jest przekonyw anie” (OW 1, 10) — powta­ rzam za autorem raz jeszcze tę znaną retoryczną maksymę. Term in „wy­ mow a” odnosi się więc nie tylko do werbalnego zachowania się człowie­ ka, określa też mówienie sytuacyjne, które prowadzić ma do osiągnię­ cia pożądanych efektów persw azyjnych.

Czym jest właściwie styl dla Potockiego? A utor przytacza kilka róż­ niących się między sobą, a naw et sprzecznych definicji stylu. Pisze:

m o w a każda m a trzy działy, to je s t m y śli, p orządku i w y sło w ie n ia . M y śli są g ru n tem rzeczy, od ich m o cy i ja sn o ści w sz y stk o za w isło . R eto ry k a n ie u c z y m y ślić, le c z n a b y te n au k ą i ro zw a g ą m y śli d obrze w y o b ra ża ć [...]. W iele s ię porząd ek do ja sn o ści i m ocy m o w y przyk ład a, czyn iąc w ię c o n im w s k a ­ zu ję n ie ty lk o na w sz y stk ie m o w y c zęści i ich m ię d z y sob ą sto su n e k i zw iązek , zgoła ca łk o w ite i żądne jej r o zw in ięc ie, le c z i te w sz y stk ie p o m o ce, k tó re do teg o słu ż y ć m ogą. Co się ty c z e w y s ło w ie n ia , cz y li sty lu , tej części w y m o w y tak śc iśle z d w o m a p ierw szy m i p ołączon ej, co im ciało, b la sk i ży c ie d a je, tej części, którą d a w n i słu szn ie za n ajtru d n iejszą m ieli, sta ra m się o n a jd o k ła d n iejsze jej p rzed sta w ien ie. [OW 1, X X —X X I]

i

Myślenie Potockiego pozostaje w przedziałach wyznaczonych przez tradycję retoryczną. A utor używa term inu „retoryka” dla określenia zbio­ ru reguł kodyfikujących wypowiedź, pisząc zaś o wymowie m a na m yśli p raktykę społeczną, znaną od czasów Empedoklesa z Arigentu, Ko- raksa i Tejzjasza. Zależności między retoryką a wymową definiuje jed ­ nakże używając form uły Diderota:

R eto ry k a m a się do w y m o w y jak teoria do p ra k ty k i. R eto ry k a p rzep isu je k r a so m ó w stw u p raw id ła, a m ów ca, cz y li czło w ie k w y m o w n y , u ży w a ty c h p r z e ­ p isó w do dobrze m ó w ien ia ; d latego reto ry k a zo w ie się sztu k ą m ó w ien ia , a jej p ra w id ła p rzep isam i k ra so m ó w stw a . '{OW 1, 17]

Współczesny badacz te dwa aspekty językowej działalności człowieka nazyw a retoryką rozumianą jako zespół reguł oraz retoryką pojmowaną jako instytucja społeczna.

W ciągu w iek ó w , od sta ro ży tn o ści aż po w ie k X IX , reto ry k a była o k r e ś­ la n a w sp osób fu n k cjo n a ln y i zarazem tech n iczn y: jest to sztu k a, tzn. zesp ó ł zasad, k tó re p ozw alają bądź to p rzek o n y w a ć, b ądź to, późn iej, dobrze w y ra ża ć. T a zd ek la ro w a n a celo w o ść czy n i ja w n ie z r e to ry k i in s ty tu c ję sp ołeczną, przy czym , p arad ok saln ie, w ię ź łą czą c a form y ję z y k o w e ze sp o łeczeń stw a m i jest o w ie le b ardziej bezp ośred n ia n iż sto su n ek czy sto id eo lo g iczn y ; w sta ro ży tn ej G recji reto ry k a zrodziła się d o k ła d n ie z p ro cesó w o w ła sn o ść, k tó re b y ły s k u t­ k ie m n ad u żyć ty ra n ó w n a S y c y lii w V w . p.n.e. [...] 1S.

O kreślenie „mowa”, a niekiedy „wymowa”, oznacza u Potockiego za­ równo gatunki wypowiedzi retorycznej w ogólności, jak i wszelką spo­ łeczną działalność w erbalną człowieka. Klasyfikacja, któ rą posługuje się

16 R. B a r t h e s , A n a li z a r e t o r y c z n a . P rzeło ży ła K . F a 1 i с к a. „ P a m iętn ik L i­ te r a c k i” 1977, z. 2, s. 252.

S . К . P O T O C K I O J Ę Z Y K U I S T Y L U 1 4 3

Potocki, inspirow ana jest klasyczną teorią retoryczną; jeżeli „m yśli” i „porządek”, tzn. dwie pierwsze kategorie, jakich używa autor w przy­ toczonym powyżej tekście, w przybliżeniu jedynie odpowiadają kraso­ mówczej inventio i dispositio — „wysłowienie” zdaje się dokładnie obej­ mować to, co rozumiano zazwyczaj przez elocutio. Nauka o stylu pojm o­ w ana jest tu jako jeden z działów retoryki, styl jest więc częścią w y­ mowy, czymś wobec mowy zew nętrznym (przypomnę, że term in „mowa” określa uporządkow aną według reguł gatunkowych działalność w erbalną człowieka). Potocki, tak jak dawni retorzy, używa m etafory okrycia lub mówi po prostu, że styl jest ciałem mowy. Jest przy tym także zew nętrz­ ną stroną pisma, bo autor (powołując się na Cycerona) do retoryki zali­ cza również teksty pisane. Styl zatem jest rozum iany jako ozdoba tek stu pisanego lub wypowiadanego, jako coś, co jest wobec wypowiedzi ze­

w nętrzne.

N ie dość w ię c na tym , b y pism o ja sn y m i g ru n to w n y m b y ło , w in ie n m u s ty l dodać b lask u , bez k tórego gasn ą in n e jego p rzym ioty. T y m ty lk o sp osob em w ra z ro zu m o w i i im a g in a cji dogodzić s ię m oże, oddając p ie r w sz e m u w p o - d z ie le p raw d ę m y śli i gru n tow n ość d ow od ów , k tó re są zasadą rzeczy, p o św ię ­ ca ją c im a g in a cji p ięk n ość i d elik atn ość, w d zięk obrazów i zw ro tó w , zgoła to w sz y stk o , z czego się sk ład a zw ierzch n ia postać p ism a sty le m zw an a. [OW 4, 9]

Chociaż Potocki wielokrotnie podkreśla, że styl jest czymś „zew nętrz­ nym ”, „dodatnym ”, „zwierzchnim” wobec mowy (wypowiedzi), to jednak zdobnicza funkcja stylu nie jest w m niem aniu autora ani pierwszopla­ nowa, ani jedyna. Styl bowiem, przynależąc do językowego ukształto­ w ania wypowiedzi, tak jak i sam język, jest w yrazem myśli.

S ty l pisarza m a za w sze jakiś zw ią zek ze sp osob em jego m y śle n ia . J e st to n ieja k o obraz m y śli, k tó ry m i się zw y k le zaprząta rozum jego, i sp osobu, k tó ­ ry m s ię w n im w yob rażają. D latego w roztrząsan iu sk ła d n i p isa rza je s t cz ę sto n ader tru d n ym sty l od m y śli oddzielić; i d ziw ić nas, ja k eśm y to ju ż p o w ied zieli, ten ś c is ły zw iązek n ie p ow in ien , p o n iew a ż sty l n ie jest czy m in n y m jak ty m w y ra zem , k tó ry m y śl n asza p rzen osi nad in n y. [OW 4, 45]

Pojęcia „styl” i „język” używane są w dziele Potockiego tak, jakby były synonimami. O języku mówi się, że jest on obrazem myśli, i o sty­ lu powiada się właściwie to samo. Zarówno pierwszy, jak i drugi świadczą

o charakterze narodowym swych użytkowników. Czytamy:

U w a ża m , że różn e k raje m ają rodzaj sty lu sob ie w ła ś c iw y , sto so w n y do ch a ra k teru albo g en iu szu ich m ieszk a ń có w . [OW 4, 45]

Jeśli jednak człowiek, rodząc się w określonym środowisku i w okre­ ślonym m iejscu na ziemi, nie może w zasadzie wybrać sobie języka et­ nicznego, to styl podlega domenie wyborów.

S ty l jest n iezm ierzo n y m p olem ; jego p rzym ioty, chociaż różn e, m ogą p o sia ­ dać w sz y stk ie w ła śc iw e sob ie p ięk n ości: k ażd ego p isarza u sp o so b iła n atu ra do tłu m a czen ia się raczej jed n ym sp osob em n iż drugim , a w y b ó r z a w is ł od g e ­ niu szu . [OW 4, 43]

Styl jest osobliwym, indyw idualnym użyciem języka i pow staje po­ przez nadanie m u cech niepowtarzalnych lub poprzez przekształcenie ję­ zyka w mowę charakterystyczną dla pew nej zbiorowości. Potocki, który wychodzi od retorycznej koncepcji stylu, dociera czy — może ostrożniej należałoby powiedzieć — zbliża się tylko do rozumienia stylu jako środ­ ka indyw idualnej ekspresji, do koncepcji charakterystycznej dla poglądów Vico i Rousseau. A zatem: s t y l t o c z ł o w i e k . Stw ierdza Potocki:

D zieła ty lk o dobrze p isa n e dojdą do p otom n ości. O b szern ość znajom ości, szczeg ó ln o ść zdarzeń, n o w o ść n a w et od k ryciów , n ie są p e w n ą n ie śm ie r te ln o śc i ręk ojm ią. J e śli dzieła, co się n im i szczycą, m ają ty lk o drobne w id o k i, je ś li są p isa n e b ez sm aku, bez szla ch etn o ści i bez jen iu szu , zginą: bo znajom ości, zdarzenia i od k rycia ła tw o się p rzew łaszczają i przenoszą, z y sk u ją n a w et, od rąk b ie g le jsz y c h użyte. Te rzeczy są zew n ą trz człow iek a: s t y l je s t sa m y m cz ło ­ w ie k ie m . S ty l w ię c n ie m oże się a n i odjąć, a n i p rzen ieść, a n i b y ć p op su tym . J e śli je st w y n io sły m , szla ch etn y m , szczytn ym , ch w a ła p isarza ró w n ą w e w sz y st­ k ic h cza sa ch będzie, bo p raw d a jest ty lk o trw a łą , a n a w e t w ie c z n ą . [PM 2, 314—315]

Styl rozum iany jako najistotniejszy przejaw ekspresji jednostki sta­ now i o istocie pisarstw a, sztuki krasomówczej i sztuki w ogóle. Toteż dzieje rzeźby egipskiej omówione być mogą z perspektyw y przem ian sty ­ lu tej rzeźby, tak jak to właśnie czyni Potocki w dziele, które stanowiło przeróbkę z popularnej w ówczesnej Europie rozpraw y W inckelmanna o historii s z tu k i16. K lasyfikacje stylistyczne dokonywane są przez Po­

tockiego w zależności od tego, czy mówi on o stylu rozum ianym jako w yraz myśli, czy też ma przede wszystkim na względzie zdobnicze w ła­ ściwości stylu.

P ierw sza różnica sty ló w i n a jw ięcej u d erzająca p olega w w ię k sz e j lu b m n iejszej liczb ie słów , k tórych pisarz u ż y w a ku w y ra żen iu m y śli sw oich . Ta różność in n ą pociąga za sobą, to jest sty lu rozciągłego i sty lu ścisłeg o . [OW 4, 25— 26]

Styl jest tu charakteryzow any w odniesieniu do myśli, co niekoniecz­ nie musi znajdować odbicie w długości zdania.

U w a ża łem , że sty l ro zle g ły b ogatym jest w d łu g ie p eriody. Z d rugiej strony są one o g ó ln ie k rótszym i u zw ięzły ch pisarzów ; w szela k o stąd w n o sić n ie n a ­ leży, iż w ię k sz a lub m n iejsza długość o k resó w jest cech ą tych d w óch sposobów . C hociaż pisarz w sk ład n iach sw oich z w y k le u ży w a k rótk ich w y sło w ie ń , m oże b yć ro zw lek ły m , jeźli każdy z jego p eriod ów m ało co w y ra ża . [OW 4, 32]

W innym miejscu swego dzieła Potocki opisuje i przytacza próbki stylu suchego, gładkiego, czystego, wybornego, gwałtownego i kwieci­ stego. Tu kry teriu m zaliczania stylu do tej lub innej kategorii określa stopień ozdobności mowy i jej cel. A utor wspomina też o klasycznej zasadzie trzech stylów, pisze o stylu „prostym ”, „środkowym, czyli m ier­ ny m ”, i stylu „najwyższym, czyli szczytnym ”. W yborem tego a nie

in-19 S. K. P o t o c k i , O s z tu c e u d a w n y c h , c z y l i W i n k e l m a n pols ki. T. 2. W ar­ sza w a 1815, s. 39.

S . К . P O T O C K I O J Ę Z Y K U I S T Y L U 145

nego sty lu rządzi zasada stosowności, znana retoryczna zasada d e-

c o r u m .

In n y p rzep is n ader w a żn y , a k tórego potrzeba ła tw o czuć się daje, p o leg a w p r z y sto so w a n iu sty lu do przed m iotu , o k tó ry m rzecz czy n im y . N ic b o w ie m n ie je s t n a d o b n y m a n i w y m o w n y m , je ź li n iesto so w n y m do o k o liczn o ści lu b do osób, do k tó ry ch m ó w iem y . [OW 4, 66]

Stosowność je st dla Potockiego, tak jak dla retorów antycznych, za­ sadą określającą ogólne sposoby posługiwania się stylem, określającą tech­ niki użycia mowy. Nie może być w zasadzie inaczej, skoro dzieło O w y ­

mowie i stylu raz po raz przytacza nowe wzory wypowiedzi, prezentuje

coraz to inne gatunki mowy: mowy naradne, kazalne, pochwalne itd. Mówi się zawsze w określonej sytuacji, mówienie jest zjawiskiem spo­ łecznym. Ja k pisze M aria R enata Mayenowa —

g e n e r a d i c e n d i n ie d otyczą in d y w id u a ln y c h sp osob ów lu d zk iej e k sp resji. W ła ś­

c iw y m p rzed m io tem za in tereso w a n ia są sp o łeczn e sy tu a cje, w k tó ry ch lu d z ie m ó w ią c m ogą p o zy sk iw a ć in n y ch dla sw o ich p rzekonań 17.

Style przypisane są określonym tem atom wypowiedzi, wyspecjalizo­ w anym gatunkom mowy, gatunki z kolei funkcjonują w określonych sy­ tuacjach wypowiedzeniowych, sytuacjach społecznych. To, co jest sto­ sowne dla mów naradnych, nie mieści się w stylu kazań. Ale, przypom ­ nijm y, Potocki wprowadza też pojęcie stylu obce w zasadzie trad y cji re­ torycznej, twierdzi, że styl to człowiek, przestrzega przed trudnościam i, jakie czyhają na tych, którzy chcieliby oddzielić styl pisarza od charak­ terystycznego i odpowiadającego autorow i sposobu myślenia, mówi o sty ­ lach narodów, o stylach indyw idualnych, o stylu Tacyta, Cycerona, A ry­ stotelesa, słowem, zbliża się do rozumienia stylu jako środka indyw idual­ nej ekspresji. K ryteria podziałów, klasyfikacje stylistyczne są jednak n a j­ częściej zapożyczone z retoryki. I tak poszczególne odmiany stylu (styl suchy, kw iecisty itd.) różnią się pod względem stopnia m etaforyzacji ję­ zyka, a więc pod względem nasycenia wypowiedzi figuram i.

D ość długo m ó w iliśm y o sty lu w sto su n k u z w y o b ra żen iem m y ś li p isarza, w ró ćm y do u w a ża n ia go jako ozdoby m ającej za cel u p ię k n ie n ie m o w y i p rzeb ież m y ró żn e p isa n ia sp osob y pod im ien iem sty lu su ch eg o , g ła d k ieg o , c zy steg o , w yb orn ego, g w a łto w n eg o i k w ie c iste g o znane. [OW 4, 34— 35]

Największą zaletą dobrego stylu jest jasność, tzn. taki sposób ukształ­ towania wypowiedzi, aby była ona bez przeszkód rozum iana przez słu­ chaczy. Jedynie mowa, która spełnia postulat jasności, odniesie oczeki­ wany skutek, stanie się wypowiedzią skutecznie persw azyjną. Jasn y styl iest natu ralny m w yrazem logicznego myślenia, przy czym to, co logiczne, a równocześnie dobrze wyrażone, jest także niezaprzeczalną w artością estetyczną: „jasność jest rzetelnie pięknością” (OW 4, 48) — powiada Po­

17 M. R. M a y e n o w a , P o e t y k a te o r e ty c z n a . Z a g a d n ie n i a j ę z y k a . W rocław 1974, s. 323— 324.

tocki. Jasność stylu uzyskuje się poprzez odpowiedni dobór słownictwa, taki mianowicie, gdy słowa odpowiadają rzeczom, gdy używa się w y ra­ zów rodziimych w ich dosłownym, nie zaś m etaforycznym znaczeniu. Po­ tocki wypowiada się w zasadzie przeciw używ aniu archaizmów i neolo­ gizmów, lecz natychm iast dodaje:

ten p rzep is podpada n ie k tó r y m w y łą czen io m ; bo są zdarzenia, w k tó ry ch te sło w a m ogą m ieć w d zięk alb o go dodać. [OW 4, 51]

Styl jasny tw orzą zdania zam ykające myśl w przedziale okresu, w zdaniach rozbudowanych spójniki pow inny jednoznacznie wskazywać na relacje w obrębie wypowiedzi, ujednoznaczniać ją. Mówiąc o właści­ wościach dobrego stylu Potocki używa term inów: „wdzięk”, „odrębność”, „precyzja”. W ydaje się, że ma on w tym w ypadku na myśli relacje po­ między „res” i „uerba”, że chodzi o wybór najdoskonalszego z możli­ wych sposobów ukształtow ania wypowiedzi. Pisze:

P recy zja w ięc, czy li odrębność, p o leg a w o d cięciu tego w szy stk ieg o , co jest zb ytn im w m o w ie, i n ie zo sta w ien iu jedno tego, co jest p otrzeb n ym do zu ­ pełn eg o w y ra żen ia m y śli. [OW 4, 52]

Pomimo znaczenia, jakie przypisuje się jasności stylu, wiele uwagi poświęca autor zasadzie decorum, która świadczy również o doskonałości stylu.

N a jw ięk sza trudność, a raczej cała dosk on ałość sty lu n a ty m p olega, b y b y ł zaw sze n ie ty lk o jasn ym , lecz do rzeczy sto so w n y m ; to jest, co sta n o w i ton jego, na k tó ry , jeźli p iszą cy n a tra fić lu b u trzym ać go n ie um ie, w p ad a w rażącą p rzeciw n o ść sty lu z rzeczą i n iew iern e, a często śm ieszn e k r e śli jej p ostacie. S ty l p o łą czen ia ta le n tu ze sm a k iem w ym a g a : sam ta le n t u tw o rzy ć osn ow ę p ism a jest zd oln ym , le c z trzeba m u p om ocy sm a k u do czu w a n ia nad p rzystosow an iem , nad cien io w a n iem jego. [OW 4, 21— 22]

Dobry styl wymaga więc połączenia talentu ze smakiem. Talent jest czymś przyrodzonym, otrzym ujem y go od Boga za pośrednictwem n atu ­ ry, podobnie jak to ma miejsce w wypadku, gdy chodzi o posługiwanie się językiem. Smak — tzn. „uczucie, które wskazuje, co każdej rzeczy przystoi”, kształtuje się na dobrych wzorach. Należy więc do porządku kultury. Widzenie zjawisk stylistycznych jest przeto u Potockiego para- lelne do jego poglądów na język, jego natu rę i mechanizmy rozwoju. Język bowiem egzystuje pomiędzy tym , co naturaln e (przyrodzone właś­ ciwości języka, jego związki z w arunkam i geograficznymi, tem peram en­ tem użytkowników), a tym , co konwencjonalne, co tw orzy się w obrębie k u ltu ry (zwyczaj, norma, wzory dobrego pisania). Język, którym posłu­ gujem y się, świadczy o naszych ogólnych cechach gatunkowych, podczas gdy styl jest w yrazem właściwości człowieka rozpatryw anego jako in­ dywiduum. Tak zwerbalizować by można podstawowe tw ierdzenie antro­ pologicznego ujęcia języka, zaw arte w pismach Stanisław a Kostki Po­ tockiego. A utor nie mówi z pewnością rzeczy na wskroś oryginalnych o języku i stylu, jego myślenie na ten tem at nie wyznacza nowych dróg językoznawczej refleksji. Czerpie raczej od innych, o czym zresztą po­

S . К . P O T O C K I O J Ę Z Y K U I S T Y L U 1 1 7

wiadam ia swych czytelników. Pisze dla społecznego pożytku, na zamó­ wienie ówczesnych tow arzystw naukowych. W jego pracach odnajduje- m y typow e w ątki myślenia przełomu XVIII i XIX wieku. Interesują go początki języka, jego rozwój, doskonalenie się. Tak jak Beauzéego, De Brosse’a i innych. Opowiada się jak Condillac i Rousseau za tezą o me- taforyczności pierwotnego języka i naturalnym charakterze jego znaków. Nie jest jednak tak radykalny w swych końcowych wnioskach iak ten ostatni (język rozum iany jako ekspresja uczuć) ani też nie akcentuje tak silnie jak Condillac związków języka z myśleniem, choć ogólnie rzecz biorąc, w ydaje się zgadzać z tezą gram atyków z Port-Royal, którzy gło­ sili, że nie ma m yślenia poza językiem. Potocki w ydaje się również prze­ konany o stru k tu raln y m (dziś tak powiedziano by) podobieństwie wszel­

kich języków.

W szystk ie w ię c p ra w ie d zisiejsze m o w y p rzy sp o so b iły u k ład różn y od d aw nego, co im m ało rozm aitości w p rozie d ozw ala. N ie m ają one ogóln ie ja k jeden p orządek, k tóry b y p orząd k iem g ram atyczn ym n azw ać m ożna. U m ieszcza ją najp rzód osobę m ów iącą lu b rzecz czyn iącą, p otem jej czy n i p rzed­ m io t tegoż. T y m sp osob em n a stęp u ją po sob ie p o m y sły n ie p od łu g w a g i, którą p rzed m ioty m ają w im agin acji, lecz sto so w n ie do porządku rzeczy i przyrod ze­ n ia . [OW 3, 205]

Język ew oluuje od pojęć konkretnych do abstrakcyjnych, początkowo w ykorzystuje znaki naturalne, aby posługiwać się z czasem znakam i a r­ bitralnym i, zmienia się wraz ze społeczeństwem, choć u swych począt­ ków by ł darem Boga. To także dość typowe w ątki myślenia epoki. Zofia Florczak tak je określiła:

W m y śle n iu o św iecen io w y m k sz ta łtu je się sw o is te ro zu m ien ie ro zw o ju ję ­ zy k a i lu d zk ieg o m y ślen ia . Od m y śle n ia m eta fo ra m i czło w iek p rzechodzi do m y ­

ślenia p ojęcio w eg o . Od języka, k tó r y sta n o w i zesp ó ł p o ety ck ich obrazów , prze­ ch od zi się do język a abstrak cji. Ta m y śl, k tóra jest znana jako fo rm u ła Vica* p o ja w ia się u R ousseau, H erdera, T urgota jako jed en ze sw o isty ch w ą tk ó w

O św iecen ia , k tóry p rzeżyje epokę sw o ic h narodzin 18.

N iektóre spośród uwag Potockiego o początkach i rozwoju języka mie­ szczą się w tej właśnie tradycji, inne od niej odbiegają, nie wychodzą jednak najczęściej poza horyzont myśli Oświecenia, reprezentow anej przez Kopczyńskiego. Potocki był zarazem dość otw arty na naukowe no­ wości i dość silnie osadzony w tradycji. Przywołać tu można z pewnością szerszą trad ycję rodzimą, którą wyznaczają nazwiska Konarskiego, Go- lańskiego, Piramowicza. Potocki (tak jak Kopczyński) jasność wypowiedzi łączy przede wszystkim z zagadnieniem jednoznaczności i zrozumiałości wyrazów, trak tu je mowę jako odmalowanie myśli, w kwestii neologiz­ m u wypowiada się za oparciem nowych słów na podstawach słowiańskich, przyjm uje tezę, że Bóg wyposażył człowieka w zdolność wypowiadania dźwięków, zachwyca się komplikacjami fleksyjnym i polszczyzny i ceni

względną swobodę szyku jej składni oraz chwali język XVI w. jako wzór godny naśladowania 19.

Potocki akceptuje też to, co było najbardziej rozpowszechnione w po­ glądach na język we Francji przełom u wieków, podczas gdy anglosaski em piryzm jest m u właściwie obcy. Nie brak u niego przem yśleń łączących refleksję nad językiem z historyczną sytuacją narodu. W rozpraw ie

O potrzebie ćwiczenia się w ojczystej mowie (1811) napisał:

N a k o n iec n ie p rzep o m in a jm y tego m oże n a jw a żn iejszeg o dla nas w zg lęd u , iż język je s t zw ią zk iem każdej sp ołeczn ości, n iesta rtą cech ą n arodów , tk liw ą b raterstw a oznaką i n iesta rg a n y m w ę z łe m rozszarp an ych n a w e t n arodów . R zu ć­ m y okiem na sieb ie, czym że b y śm y b y li, g d y b y n ie te n w sp ó ln y o jcó w n a szy ch język , w k tó ry m już jed y n ie P o lsk a istn iała? [PM 2, 334— 335]

Były to w rozważaniach Stanisław a Kostki Potockiego akcenty cha­ rakterystyczne dla polskiej refleksji o języku.

19 O p rzek on an iach tego rodzaju za w a rty ch w d ziele au tora G r a m a t y k i dla