$ fM c/8
O WPŁYWIE
T A N I C H K O M U N I K A C Y J
na rozwój e k o n o m i c z n y kraju.
N A P IS A Ł
S t a n i s ł a w -^zczepariow ski.
k -
W
1 . KOLEJ KAROLA LUDWIKA 1 RASZA P O LITYKA KOMUNIKACYJNA.
(O d b itk a z „ E k o n o m is ty p o ls k ie g o “ .
•i PRZEMÓWIENIE W SEJ MIE d n ia 18 lis to p a d a 1889.
3 . PRZEMÓWIENIE W RADZIE P A Ń S TW A d n i a O g r u d n i a 1 8 8 8 .
Jy, , 7} ,
v 4 - f ff - ^ r K A J r ¥ \ J * W
c
L W O W.
N A K Ł A D E M K K D A C Y I „E K O N O M IS T Y P O L S K I E G O “ . C z c i o n k a m i D r u k a r n i L u d o w e j .
1 8 9 0 .
Na str. 7 w wierszu 3 od góry zamiast „poznał się' ma być „nie p o z n a ł s ię “.
r> % 7 „ 23 zamiast 361 ma być 503.
77 r 7 „ 25 77 77 „s/4 milionową,“
ma być „ m iljonow ą“.
77 » 13 „ 14 „ zamiast „własności mniejszej“
ma być „w łasności w ię k sze j“.
% ió 2
C A O W
U
KOLEJ KAROLA LUDWIKA
i n a s z a p o lity k a k o m u n ik a c y jn a .
Wstęp osobisty.
D w a r a z y ju ż m ia łe m s p o s o b n o ś ć z a z n a c z e n ia n ie z m ie r n e j d o n io s ło ś c i p o lity k i k o m u n ik a c y jn e j i ta r y f o w e j.
M ia n o w ic ie , n a p o s ie d z e n iu d n ia 6. g r n d n i a 1888 w R a d z ie P a ń s tw a , n a p o d s ta w ie in f o r m y c y j z e b r a n y c h o d in ż y n ie r ó w a m e r y k a ń s k ic h w L o n d y n ie w le c ie r. 1888, p o d n io s łe m p r z y s p o s o b n o ś c i d y s k u s y i n a d w a g o n a m i k o le jo w e m i z a c o fa n ie a d m in is tr a - cyj k o le jo w y c h e u r o p e js k ic h , k tó r e n ie k o r z y s ta ją z d o ś w ia d c z e ń S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h a m e r y k a ń s k ic h , a p rz e c ie ż ta m z n a jd u je s ię p o ło w a w s z y s tk ic h k o le i n a ś w ie c ie , s ta m tą d z a g r a ż a n a m g łó w n a k o n k u r e n c y a , i ta m d o k o n a ły s ię n a jw ię k s z e u le p s z e n ia w s y s te m ie p rz e w o z o w y m , b o w p r z e c ią g u l a t d z ie s ię c iu o b n iż o n o n ie ty lk o t a r y f y d o je d n e j tr z e c ie j c z ę śc i, a le ró w n ie ż d o je d n e j tr z e c ie j z r e d u k o w a n o k o s z ta a d m in ia tr a c y i. P o d c z a s k ie d y w A u s t r y i w ó z c ię ż a r o w y s a m w a ż y 6 to n , a n ie s ie 10 to n , to w A m e r y c e n a j
n o w sz e w a g o n y p r z y w a d z e 7 i p ó ł to n , n io s ą 30 to n , t. j. w s t o s u n k u d o w ła s n e j w a g i p rz e s z ło d w a i p ó ł r a z y ty le co n a sz e . Z a p o m o c ą o d p o w ie d n ie g o u r z ą d z e n ia lo k o m o ty w , o d p o w ie d n ic h s z y n i c a łe g o s y s te m u a d m in is tr a c y jn e g o d o p r o w a d z ili do te g o , że w w ię k sz e j c z ę ś c i S ta n ó w , t a r y f y n ie d o c h o d z ą do p o ło w y n a s z y c h , a s p e c y a ln ie z b o ż e p r z e w o ż o n e b y w a za j e d n ą tr z e c ią n a s z y c h t a ry f. D o u r z e c z y w is tn ie n ia p o d o b n y c h t a r y f u n a s s to i n a p r z e sz k o d z ie m n iej je s z c z e z ła w o la , j a k z a r d z e w ia ła r u t y n a n a s z y c h k o le i, n ie w ie d z ą c y c h co się d z ie je n a s z e r o k im ś w ie c ie i n ie k o - rz y s ta ją c y c h z d o ś w ia d c z e ń a m e r y k a ń s k ic h . P o d n o s z ą c t e o k o li
c z n o śc i c h o d z iło m i o w y k a z a n ie , źe d o p r z e p r o w a d z e n ia u le p s z o nej p o lity k i ta r y f o w e j s a m a p r e s y a p o lity c z n a i a d m in is tr a c y jn a
1
2
n ie w y s ta r c z a , ty lk o że t r z e b a z a ra z e m u le p s z y ć t e c h n ik ę k o le jo w ą ta k , ż e b y k o le je b y ł y w m o ż n o ś c i p r z e w o ż e n ia to w a r ó w za ta ń s z ą c e n ę j a k d o ty c h c z a s .
N ie d łu g o p o te m s p o tk a łe m s ię ze z n a n y m in ż y n ie r e m a u - s tr y a c k im R u d o lf e m G u n e s c h e m , b y ły m k ie r o w n ik ie m b u d o w y k o le i a lp e js k ie j p rz e z B r e n n e r - P a s s , p ó ź n ie j k o le i łu p k o w s k ie j, i p o d k tó r y m j a s a m p r z e d d w u d z ie s tu k ilk u l a t y o d b y łe m m o ją p ie r w s z ą p r a k t y k ę p r z y b u d o w ie k o le i O r a v ic z a -S te u e r d o r f , a k t ó r y w ła ś n ie p o w r ó c ił b y ł z p o d r ó ż y in fo rm a c y jn e j w A m e r y c e i k t ó r y w z u p e łn o ś c i p o tw ie r d z ił m o je k o n k lu z y e . P r z e d d w o m a z a ś m ie s ią c a m i te n s a m p r z e d m io t z m ia n y t y p u w a g o n ó w k o le jo w y c h i p o w ię k s z e n ia ich z a w a r to ś c i b y ł p r z e d m io te m o b r a d n a p o s ie d z e n ia c h z w ią z k u n ie m ie c k ie g o k o le i ż e la z n y c h . K w e s t y a w ię c s t a n ę ł a ju ż n a p o r z ą d k u d z ie n n y m z e b r a ń f a c h o w y c h i t y lk o t r z e b a s ię d o p o m in a ć j a k n a jp rę d z e j a k c y i w tej m ie rz e .
D r u g ą s p o s o b n o ś ć p o r u s z e n ia k w e s ty i ta r y f o w e j z n a la z łe m p r z y d y s k u s y i n a d k o le ją K a r o l a L u d w ik a w S e jm ie g a lic y js k im w d n iu 18. l i s t o p a d a z e s z łe g o r o k u . S t a r a ł e m s ię w y k a z a ć , że n ie m a p r a w ie k r a ju lu b p r o w in c y i w E u r o p ie t a k o d c ię te j o d ł a tw y c h k o m u n ik a c y j z t a r g i e m ś w ia to w y m , j a k w s c h o d n ia c z ę ść G a lic y i, że w n a s z e m p o ło ż e n iu p o l i t y k a t a r y f o w a j e s t k lu c z e m c a łe j s y tu a c y i e k o n o m ic z n e j i że m ia n o w ic ie w ie lk a w ła s n o ś ć j e s t p o w o ła n ą d o i n ic y a ty w y w tej m ie rz e , a lb o w ie m s a m a n a j d o t k l i w iej c ie r p i s k u tk ie m o b e c n e g o u p o ś le d z e n ia G a lic y i p o d w z g lę d e m k o m u n ik a c y jn y m i w r a z ie r e f o r m y t a r y f n a jp r ę d s z e i n a j z n a c z n ie js z e o d n ie s ie k o r z y ś c i, d a le k o w ię k s z e o d c a łe j k w o ty p o d a tk ó w b e z p o ś r e d n ic h ; a le że i n i c y a t y w a p o w in n a b y ć p r ę d k ą i s k u te c z n ą , b o p r z y r e f o r m a c h e k o n o m ic z n y c h te n n a jw ię c e j z y s k u je k to w y p r z e d z a in n y c h , m y z a ś m a m y b a r d z o w ie le d o z r o b ie n ia , ż e b y s ię c h o ć z r ó w n a ć z n a s z y m i s ą s ia d a m i, z R o s y ą , z W ę g r a m i i z R u m u n ią .
T e r a z z a ś z a m ie rz a m d a le j p r o w a d z ić t e n s a m p r z e d m io t z a le ż n o ś c i n a s z e j p o l i t y k i e k o n o m ic z n e j o d p o lity k i k o le jo w e j, t r a k tu ją c g o w s p o s ó b b a rd z ie j z a s a d n ic z y i w y c z e r p u ją c y , a u ż y w a ją c c ią g le h i s t o r y i k o le i K a r o l a L u d w ik a ja k o ilu s t r a c y i n a s z y c h d o t y c h c z a s o w y c h u s iło w a ń , a ra c z e j z a n ie d b a ń .
I. Zasady ogólne.
M a m y n ie ty lk o d o ś c ig n ą ć , a le -w y p rzed zić s ą s ia d ó w .
N a jb a rd z ie j o d c ię c i o d m o rz a i o d t a r g ó w e u r o p e js k ic h , p o w in n iś m y u ż y ć n a js k u te c z n ie js z y c h ś r o d k ó w d o z b liż e n ia s ię do
w p r a k t y c e in n y c h k r a jó w , a le te ż w o g r o m ie n a s z y c h p o tr z e b , w y n ik a ją c y c h z n a s z e g o n i e k o r z y s tn e g o p o ło ż e n ia p o lity c z n e g o i g e o g r a f ic z n e g o .
Ż a d n a s p r a w a n ie s t w i e r d z a le p ie j o d s p r a w y k o m u n i k a c y j n ej s łu s z n o ś c i d a w n e j m a x y m y , e n ie w ie d z a , a le p o t r z e b a je s t m a tk ą w y n a la z k ó w .
A n g lia , k r a j d u m n y ze sw ej w ie d z y e k o n o m ic z n e j, j e s t o b e c n ie , p o d w z g lę d e m ta r y f o w y m k r a je m , n a jb a r d z ie j z a c o fa n y m n a ś w ie c ie . K o s z t a p rz e w o z u s ą d w a r a z y t a k w ie lk ie j a k w A u s tr y i, a o d c z te r d z ie s tu la t n ic się n ie z m ie n iło p o d ty m w z g lę d e m , p o d c z a s k ie d y c a ły ś w ia t p o s z e d ł d a le j. P o s t ę p w A n g l i p o ja w ia się w y łą c z n ie w k i e r u n k u s z y b k o ś c i i p u n k tu a ln o ś c i ru c h u , a le ż a d e n k r a j n ie d o s ta r c z a le p s z y c h p r z y k ła d ó w b e z w z g lę d n e g o w y z y s k i
w a n ia m o n o p o lu , k tó r y m t o w a r z y s tw a k o le jo w e z o s ta ły o b d a r z o n e . R o ln ic tw o a n g i e l s k i e b a rd z ie j je s z c z e o d n a s z e g o c ie r p i n a f a w o ry z o w a n ie im p o r tu z a g r a n ic z n e g o w y ją tk o w e m i ta r y f a m i. Z w r o t k u le p s z e m u d a tu je się d o p ie r o o d u s ta n o w ie n ia p a ń s tw o w e g o t r y b u n a ł u k o le jo w e g o — ja k o w ła d z y z w ie rz c h n ic z e j n a d p r z e d s ię b io r s tw a m i p r y w a tn e m i. N a to m ia s t ż e g lu g a m o r s k a z k a ż d y m d n ie m ro z w ija s ię p o tę ż n ie j i s ta je się c o ra z w a ż n ie js z y m c z y n n i
k ie m d la h a n d lu ś w ia to w e g o .
O d F r a n c y i n ie w ie le się m o ż e m y n a u c z y ć . F r a n c y a j e s t z a d o w o lo n ą , że m a t a r y f y t r o c h ę r a c y o n a ln ie js z e o d sw ej d a w n e j w s p ó łz a w o d n ic z k i, A n g lii, n a r e s z tę ś w ia ta s ię n ie o g lą d a . D u n a je w s k ie m u d o s ta r c z y ła w z o ru d o z a ł a tw ie n ia k w e s ty i k o le i p ó ł n o c n e j. A le m y s k a r ż y m y się n a j e d n ą N o r d b a h n . F r a n c y a p o s ia d a sz e ś ć to w a r z y s tw , k a ż d e je s z c z e p o tę ż n ie js z e o d N o r d b a h n u , i k o r z y s ta ją c e z w y s iłk ó w p a ń s tw o w y c h n a w y b u d o w a n ie s ie c i k o le i lo k a ln y c h i n a u le p s z e n ie p o r tó w .
N ie m c y s t a n ę ły d o ś ć w y s o k o p r z e d k ilk u l a t y i z a w s z e j e s z c z e w y p r z e d z a ją A u s t r y ę p o d w z g lę d e m k o m u n ik a c y jn y m , a le o d c z a s u u p a ń s tw o w ie n ia k o le i p a n u je ta m p e w ie n z a s tó j, n a t o m ia s t w id z im y w k r a ja c h e k s p o r tu ją c y c h n ie p r z e r w a n y c i ą g r e f o rm i u le p s z e ń k o le jo w y c h .
W p ie r w s z y m rz ę d z ie S t a n y Z je d n o c z o n e a m e r y k a ń s k ie . P r z y d a w n y c h t a r y f a c h r o ln ic tw o n ie m o g ło się ro z w ija ć w S ta n a c h ś r o d k o w y c h i z a c h o d n ic h , o d d a lo n y c h o d m o rz a 2 d o 3000 k i l o m e tr ó w . P o d p r e s y ą k ilk u m ilio n ó w s to w a r z y s z o n y c h r o ln ik ó w p o c z ę ły się r e f o r m y k o le jo w e , k t ó r e p o z w o liły rz u c ić n a t a r g ś w ia to w y o g r o m n ą p r o d u k c y ę r o ln ic z ą s te p o w ą M in e s o ty , K a n sa s, J o w y , W is c o n s in . J e s z c z e d z isia j u ż y w a ją ta m k u k u r u d z y do
i
p a le n ia w p ie c a c h , j a k o ta ń s z e j o d w ę g l a ; a le n ie o b fito ś ć p l o n ó w , ty lk o ta n io ś ć p r z e w o z u a m e r y k a ń s k ie g o d a ł a s ię E u r o p ie w e z n a k i. Z b o ż e p r z e w o z i s ię z a tr z e c ią c z ę ść t e g o co u n a s .
In n e k r a je e lc sp o to w e p o s z ły w ś la d . A n g l i c y w I n d y a c h w y p rz e d z ili A n g lik ó w w A n g lii i p r a w ie d o r ó w n a li ta r y f o m a m e r y k a ń s k im . R u m u n ia , o d c ię ta o d A u s tr y i c ła m i z n a la z ła n a sw e p lo n y d a le k o k o r z y s tn ie js z y o d b y t m o rz e m . T a n ie m i ta r y f a m i c a ł y r u c h j e s t s k ie r o w a n y do p o r tó w n a d D u n a je m , d o G a ła c u i B r a iły , a o b e c n ie w z ię ła s ię do d z ie ła o lb r z y m ie g o p o łą c z e n ia p o r tu K u s t e n d y e n a d m o rz e m C z a rn e m z s ie c ią k o le jo w ą r u m u ń s k ą , z a p o m o c ą w ie lk ie g o m o s tu n a D u n a ju . N ie p o tr z e b u ję m ó w ić w ie le o W ę g r z e c h . W ia d o m o , z j a k ą k o n s e k w e n c y ą d ą ż y li o d la t d o o w ła d n ię c ia s ie c i k o m u n ik a c y jn e j i j a k s k r u s z y li p o tę g ę f r a n c u s k ie g o to w a r z y s tw a k o le i p a ń s tw o w y c h , k t ó r e się im o p ie r a ło i w y tw o r z y li w ła s n ą s ie ć k o le jo w ą , a o b e c n ie p o d k ie r u n k ie m g e n i a l n e g o m in is tr a B a r o s z a w p ro w a d z a ją c a ły r u c h k o le jo w y n a n o w e to r y .
A le n a jw a ż n ie js z ą rz e c z ą d la n a s j e s t s z y b k i p o s tę p k o m u n i- k a c y i w R o s y i . M a m y tu d r u g ą A m e r y k ę , a le n ie z d ru g ie j s t r o n y ś w ia ta , le c z o b o k n a s . B u d o w ą k o le i i p o rtó w , ta n ie m i t a r y fa m i, R o s y a s t a n ę ł a n a n o w o n a c z e le k r a jó w e k s p o r tu ją c y c h z b o ż e i p r z e ś c i g n ę ł a A m e r y k ę . A p o d c z a s k ie d y w in n y c h k r a j a c h r e f o r m y k o le jo w e p r z e d s ta w ia ją s ię ju ż j a k o p r a w ie d o k o n a n e , to w R o s y i w s z y s tk o j e s t je s z c z e w p e łn y m ro z w o ju i r e f o r m y je s z c z e n ie d o s z ły o s ta te c z n e g o k r e s u . R o s y a n a s tr ę c z a p r z y k ł a d y rz u tlc o śc i i in i c y a t y w y iś c ie a m e r y k a ń s k ie j. W A z y i ś r o d k o w e j s z la k ie m ta ta r s k im , k o le j c ią g n ie d o M e rw u , p a r o w c e n a A rn u D a r ja t o r u j ą d r o g ę K o z a k o m . K o le j s y b ir y js k a z a c z y n a s ię u r z e c z y w is tn ia ć . C o d o ta r y f , to k o m is y a ta r y f o w a , o b e c n ie p r a c u ją c a w P e t e r s b u r g u , u c h w a liła d la z b o ż a id ą c e g o n a d a le k ą m e tę , t. j. p o n a d 1.400 k ilo m e tr ó w t a r y f ę k o p ie jk i o d p u d a , to z n a c z y t | „ 0 k ra j c a r a o d c e t n a r a m e tr y c z n e g o i k ilo m e tr a . J e s t to n a jta ń s z a t a r y f a z b o ż o w a n a ś w ie c ie , t a k a d o ja k ie j ty lk o c h w ila m i d o c h o d z iły k o le je a m e r y k a ń s k ie p o d , w p ły w e m w o jn y ta r y f o w e j, a sz e ś ć r a z y m n ie js z a o d p r z e c ię tn e j t a r y f y a u - s tr y a c k ie j. T a k w ię c n a c a łe j g r a n i c y o p a s a n i je s te ś m y s a m y m i k r a ja m i, ta k im i j a k W ę g r y , R o s y a i R u m u n ia , u k t ó r y c h p o li
t y k a k o m u n ik a c y jn a ju ż się s t a ł a o s ią , o k o ło k tó re j się o b r a c a c a ł y ro z w ó j e k o n o m ic z n y , i w k t ó r y c h k a ż d y d z ie ń p r z y n o s i c o r a z to n o w e p o s tę p y .
J e ż e li w ię c k ie d y , to o b e c n ie j e s t ju ż o s ta te c z n a c h w ila do r ó w n ie e n e r g ic z n e g o d z ia ła n ia . P r z y k ł a d y p o k a z u ją , że in ic y a ty w a
w ię k s z e b o g a c tw o , n a jk o r z y s tn ie js z e w a r u n k i is tn ie ją , a le ta m , g d z ie n a jw ię k s z a p o tr z e b a p r z y n a g li.
G d z ie ż z a ś is tn ie je w ię k s z a p o t r z e b a j a k u n a s w G a lic y i, k r a ju w E u r o p ie n a jb a r d z ie j o d c ię ty m o d t a r g ó w ś w ia to w y c h ?
A le ta k i e p o ło ż e n ie ro z p a c z liw e o d d z ia ły w a ty lk o n a n a r o d y c h a r a k t e r u d z ie ln e g o i c z y n n e g o . N a r ó d b i e r n y i g n u ś n y n ie u m ie w a lc z y ć z lo se m , t y l k o s ię m u p o d d a je i u le g a . W ł a s n a n ie m o c i g n u ś n o ś ć s ta ją się te rn p r z e z n a c z e n ie m , k t ó r e w ie d z ie n a r ó d d o u p a d k u . N ie u b ła g a n e k o ło k o n ie c z n o ś c i h is to r y c z n e j to c z y się d a lej. B ia d a ty m , k tó r z y n ie w id z ą d r o g i, k t ó r ą s ię to c z y , k tó r z y n ie m n ie k ie ru ją , t y lk o b ie r n ie w y c z e k u ją , a ż ic h p o m in ie lu b p o n ic h p rz e ja d z ie . T o te ż n a r o d y b ie r n e a lb o z n ik a ją z p o w ie r z c h n i z ie m i, a lb o w c h o d z ą w s k ł a d n a r o d ó w c z y n n y c h , n a ro d ó w , k tó r e z e ś w ia d o m o ś c ią i w y tę ż e n ie m w y p e łn ia ją sw e h is to r y c z n e p r z e z n a c z e n ie . S a m o d z ie ln o ś ć u m y s ło w a , n ie z a le ż n o ś ć e k o n o m ic z n a s ą w a r u n k a m i r o li c z y n n e j. J e d n a w s k a z u je c el, d r u g a d o s ta r c z a ś r o d k ó w d o d o p ię c ia c e lu . T r z e b a te ż j e w y tw o r z y ć r ó w n o c z e ś n ie b o c e l b e z ś r o d k ó w to m a r z e n ie , ś r o d k i b e z c e lu to z g n iliz n a .
O tó ż j e s t to c e c h ą tr a g ic z n ą p e w n y c h o k r e s ó w h is to r y c z n y c h , że w n ic h s p o łe c z e ń s tw a , u le g a ją c e d e s p o ty z m o w i, ła tw ie j z d o b y w a ją s ię n a o r g a n iz a c y ę e k o n o m ic z n ą , a n iż e li s p o łe c z e ń s tw a z m ie r z a ją c e d o w o ln o ś c i. C a ła h i s t o r y a p o ls k a j e s t s m u tn ą ilu s tr a c y ą tej te z y . N ig d y ś m y n ie z ro z u m ie li, co to j e s t z b liż e n ie s ię d o t a r g ó w ś w ia to w y c h , o p a n o w a n ie b ie g ó w h a n d lo w y c h r z e k i w y b r z e ż y m o r s k ic h . W p r a w d z ie b y ł c z a s, w k tó r y m d a w n a R z e c z p o s p o li t a r o z c ią g a ła s ię o d m o rz a do m o rz a , a le n ie s k o r z y s t a ł a z te g o p o ło ż e n ia . Z m a r n o w a liś m y s p o s o b n o ś ć z a g a r n ię c ia c a ły c h P r u s i u s a d o w ie n ia s ię n a d m o rz e m B a łty c k ie m , a d o z w o liliś m y g a r s t ce t a t a r ó w , lic z b ą n ie p r z e w y ż s z a ją c y c h lu d n o ś c i k tó r e g o k o lw ie k z n a s z y c h w o je w ó d z tw , o d c ią ć n a s o d C z a rn e g o m o rz a i o p a n o w a ć u jś c ia D n ie p r u , B o h u i D n ie s tr u . M ie liś m y r ę k ę n a s te r z e t e g o k o ła k o n ie c z n o ś c i h is to r y c z n e j, o k tó r e m m ó w iłe m . D o b r o - w o ln ie ś m y je o p u ś c ili, g n u ś n ie w y r z e k liś m y się n a s z e j m is y i h i s to ry c z n e j, a p o d s te r e m P r u s i R o s y i p rz e s z ło o n o p o n a s i z d r u z g o ta ło n a s z b y t p a ń s tw o w y . P r u s y i R o s y a p o d z ie liły s ię m o rz e m B a łty c k ie m , a R o s y a w y z w o liła o s ta te c z n ie E u r o p ę o d p la g i ta ta r s k ie j, i u w o ln iła u jś c ia n a s z y c h rz e k . 1 c z y to m o ż e z w ie l
k ie j s z la c h e tn o ś c i, z w ie lk ie j p o g a r d y d la b o g a c tw a z a n ie d b a liś m y s k o r z y s ta ć z je d y n e j s p o s o b n o ś c i z b u d o w a n ia n a n ie w z r u s z o n y c h p o d w a lin a c h n a sz e j n ie z a le ż n o ś c i e k o n o m ic z n e j ? H i s t o r y a u p a d k u n a s z y c h m ia s t i h is to r y a j u r g ie ltó w z a g r a n ic z n y c h , p o b ie r a n y c h
6
p rz e z n a s z y c h m o ż n o w ła d c ó w j e s t n a to n a jle p s z ą o d p o w ie d z ią . M iz e rn e o k r u s z y n y t e g o b o g a c tw a , t y s i ą c k r o t n i e w ię k s z e g o , k t ó r e p r z y s k o r z y s ta n iu z n a s z e g o p o ło ż e n ia g e o g r a f ic z n e g o i p o l i ty c z n e g o , s a m i m o g liś m y w ła s n ą p r a c ą z d o b y ć , is tn e „ pourboires“
w y s ta r c z a ły , a ż e b y w s tr z ą s n ą ć p o d s ta w a m i n a s z e g o ż y c ia p u b lic z n e g o , i u d o w o d n ić , że n a r ó d , k t ó r y n ie u m ie c e n ić n ie z a le ż n o śc i e k o n o m ic z n e j j a k o ź r ó d ła p o tę g i, n ie u m ie p r a c ą z d o b y ć b o g a c tw a , te rn ła tw ie j u l e g a b o g a c tw u j a k o p o k u s ie , że n ie p o s i a d a ją c s ił c y w iliz a c y i, u le g a je j z e p s u c iu i d e m o r a liz a c y i.
T o te ż o d c z a s u o d r o d z e n ia n a r o d o w e g o p r z e d s tu la ty , od c z a s u g e n e r a c y i tr z e c ie g o m a ja , d o s tr z e g a m y r ó w n o c z e s n ą p r a c ę w e w s z y s tk ic h k ie r u n k a c h , d ą ż e n ie d o p o d n ie s ie n ia e k o n o m ic z n e g o to w a r z y s z y u s iło w a n io m r o z b u d z e n ia ż y c ia u m y s ło w e g o i w y ż s z e g o n a s tr o ju m o r a ln e g o . S ta s z y c p o d n o s i n a n o w o m y ś l p o ł ą c z e n ia m o rz a C z a rn e g o z B a ł t y c k i e m lin ią k o m u n ik a c y jn ą r z e k i k a n a łó w p o ls k ic h , a k a n a ł y O g iń s k i, B e r e z y ń s k i, K r ó l e w s k i i A u g u s ty n o w s k i c z ę ś c io w o u r z e c z y w is tn ia ją j e g o p la n y . C z a c k i w y p r a w ia s ię o k r ę te m n a m o rz e C z a rn e , a W a l e r y a n D z ie d u s z y c k i s p ła w ia g a l e r y D n ie s tr e m d o O c z a k o w a . R u c h te n z a c z y n a się w o s ta tn ic h l a t a c h n ie p o d le g łe j P o ls k i, c ią g n ie się d a le j w K o n g r e s ó w c e , — w b r a k u r z ą d ó w w ła s n y c h i c ia ł z b io ro w y c h , p o je - d y ń c z y lu d z ie s ta w aj ą n a c z e le j a k A n d rz e j Z a m o jsk i i L e o n S a p ie h a , —■ a o b e c n ie , m a ją c n a s z S e jm w ł a s n y i r e p r e z e n t a c y ę w R a d z i e p a ń s tw a , o b o w ią z e k s p a d a n a n ie n a w ią z a ć n ie d o t r ą d y cyj p r z e d r o z b io r o w y c h g n u ś n o ś c i i n ie m o c y , a le p o ro z b io ro - w y c h o d r o d z e ń i e n e r g ii. Z o b a c z y m y p ó ź n ie j, ja k e ś m y s ię w y w ią z a li z t e g o o b o w ią z k u , z ja k ie m z ro z u m ie n ie m i z ja k im s k u tk ie m p r o w a d z iliś m y d a le j n a r o d o w ą p o lity k ę e k o n o m ic z n ą .
J e d n ą ty lk o o g ó ln ą z a s a d ę tr z e b a z a z n a c z y ć . K o r z y s ta jm y z d o ś w ia d c z e n ia w s z y s tk ic h n a ro d ó w , a le p r z e d ę w s z y s tk ie m p o s łu g u jm y s ię ś r o d k a m i, k tó r e o d p o w ia d a ją n a s z e j o r g a n iz a c y i n a ro d o w e j, i k t ó r e z m ie rz a ją d o z a r a d z e n ia s p e c y a ln y m p o tr z e b o m , w y p ły w a ją c y m z n a s z e g o p o ło ż e n ia g e o g r a f ic z n e g o i p o lity c z n e g o .
T r z e b a r z u c ić n a w i a t r w s z y s tk ie u t a r t e f o r m u łk i m n ie m a n y c h u m ie ję tn o ś c i e k o n o m ic z n y c h i a d m in is tr a c y jn y c h ile r a z y d o r a d z a ją b ie r n e g o w y c z e k iw a n ia i s p u s z c z a n ia się n a in n y c h . W e k o n o m ii p o lity c z n e j j a k w k a ż d e j u m ie ję tn o ś c i p r a k ty c z n e j te o r y a je s t cz c z ą, a c z y n j e s t w s z y s tk ie m . N a jw ię k s i e k o n o m iś c i ty lk o u o g ó ln ia ją d o ś w ia d c z e n ie s w e g o c z a su , n ie d a ją c w s k a z ó w e k n a p rz y s z ło ś ć . J a k n ie g r a m a t y c y tw o r z ą ję z y k , ty lk o w ie lc y p i s a r z y i p o e c i — t a k te ż i w g o s p o d a r s tw ie n a r o d o w e m i sp o łe c z - n e m lu d z ie o r g a n iz a c y i u m ie ję tn e j i c z y n u p o t ę ż n e g o tw o r z ą te
n o w e f o r m y e k o n o m ic z n e , k tó r e p r o f e s o r o w ie i li t e r a c i p ó ź n ie j o p is u ją i r e je s tr u ją . N ie A d a m S m ith o d k r y ł p o d z ia ł p r a c y , ty lk o g o o p is a ł. O b c u ją c z k u p c a m i g la s g o w s k ie m i, p o z n a ł się n a d o n io s ło ś c i p r a c y z b io ro w e j — cz y to s p ó łe k a k c y jn y c h , c z y to r z ą d ó w , c z y to c ia ł a u to n o m ic z n y c h lu b s to w a r z y s z e ń ja k ic h k o lw ie k . W ł a ś n i e co d o p o lity k i k o m u n ik a c y jn e j, u m ie ję tn o ś ć e k o n o m ic z n a d z iw n ie j e s t z a c o fa n ą , p r a k t y k a ż y c io w a w y p r z e d z iła te o r y ę o c a łe n ie b o , — s k u tk ie m n ie u w z g lę d n ie n ia t e g o p ie w s z o r z ę d n e g o c z y n n ik a , c a ła te o r y a z a lu d n ie n ia , c e n i w a r to ś c i, d o c h o d u z z ie m i, s ta ła się m e ta fiz y c z n ą g r ą słó w , a n ie o d b ic ie m n a m a c a ln y c h f a k tó w n a s d o k o ła o ta c z a ją c y c h . R o b i ę w y ją te k d la L is ta w N ie m c z e c h , k t ó r y s a m b y ł p o tę ż n y m o r g a n iz a to r e m , c z ło w ie k ie m c z y n u a n ie p ió r a ty lk o i M ic h e la C h e v a lie r w e F r a n c y i, s a in t-s im o - n is ty , in ż y n ie r a i e k o n o m is ty .
O tó ż M ic h e l C h e v a lie r w y s ł a n y w r. 1835 d o A m e r y k i p rz e z rz ą d f r a n c u s k i do s tu d y o w a n ia k a n a łó w i k o le i ż e la z n y c h a m e r y k a ń s k ic h w y p o w ia d a j a k o o w o c s w o ic h s p o s tr z e ż e ń n a c z e ln ą m a- x y m ę c a łe j p o lity k i k o m u n ik a c y jn e j — to j e s t, że m o ż e s ię o n a u d a ć ty lk o , je ż e li j e s t p r o w a d z o n a n a w ie lk ą s k a lę , a że w s z y s t
k ie d r o b n e u s iło w a n ia s ą ty lk o m a r n o w a n ie m ś ro d k ó w . T a k te ż w A m e r y c e p o c z te r d z ie s tu l a ta c h n ie u d a ły c h d r o b n y c h p ró b , p ie r w s z y m p r z y k ła d e m u d a łe g o p r z e d s ię b io r s tw a b y ł k a n a ł E rie , d łu g i n a 361 k ilo m e tr ó w , w te n c z a s n a jd łu ż s z y n a ś w ie c ie , k t ó r y p o łą c z y ł N o w y Y o r k z je z io r a m i E rie , O n ta rio , i M ic h ig a n , a p r z e d s ię w z ię ty b y ł p rz e z lu d n o ś ć z a le d w ie 3 .1 m ilio n o w ą .
O c z y w is tą j e s t rz e c z ą , że n. p. m ilio n w y ło ż o n y n a f a b r y k ę m o że w y d a ć r e z u l t a t y o d p o w ie d n ie i n ie z a le ż n ie o d te g o , cz y is tn ie ją in n e f a b r y k i lu b n ie , s k u te k j e s t p r o p o r c y o n a ln y d o n a k ł a d u i r o ś n ie z n a k ła d e m . O to p o le p r z e d s ię b io r s tw o s o b is ty c h i m o g ą c y c h s ię ro z w ija ć s to p n io w o i p o w o li.
M ilio n z a ś w y ło ż o n y n a z b u d o w a n ie je d n e j m ili k o le i ż e la zn ej n ie d a je ż a d n e g o r e z u lta tu , j a k t e g o n a w e t d o ś w ia d c z y liś m y n a k r ó tk im k a w a łk u k o le i p a ń s tw o w e j, z b u d o w a n e j p r z e d 35 la ty do D e m b ic y , k tó re j g łó w n y d o c h ó d p o c h o d z ił z w y d z ie r ż a w ie n ia tr a w y p o m ię d z y s z y n a m i. S ie ć za ś k o le jo w a , k o s z tu ją c a 50 m ilio n ó w , p o s ia d a ju ż w a r u n k i d o c h o d u , a te w a r u n k i p o le p s z a ją się z k a ż d e m r o z g a łę z ie n ie m s ię s ie c i i z k a ż d e m z w ią z a n ie m się ze s ie c ią ś w ia to w ą . W k o m u n ilc a c y a c h n ie ty lk o , że j e d n a lu b p a r ę m il n ie p o s ia d a ją ż a d n e j w a rto ś c i, — a le t a k d a le c e w a r to ś ć k a ż d e g o k a w a ł k a z a le ż y od w y k o ń c z e n ia c a łe g o s y s te m u k o m u n i
k a c y jn e g o , o d d o k o n a n e g o p o łą c z e n ia się z t a r g a m i ś w ia to w y m i;
8
że b r a k je d n e j lu b k ilk u m il m o ż e u d a r e m n ić z u ż y tk o w a n ie k i l k u d z ie s ię c iu m il ju ż is tn ie ją c y c h , j a k te g o z n o w u m a m y d o w ó d n a lin ii b e łz k ie j, k t ó r a z b r a k u k ilk u m il o d B e łż c a do H r u b ie s z o w a n ie m o ż e p o łą c z y ć L w o w a z W a r s z a w ą , a P o d o la z G d a ń s k ie m . O to w ię c p o le u s iło w a ń z b io ro w y c h .
T a k s a m o j a k n a p o lu p r a c y o s o b is te j, p ie r w s z y m w a r u n k ie m , o b o k p r z e d s ię b io r c z o ś c i je s t ro z w a g a , z a s tó s o w u ją c a a k u r a t n i e u s i
ło w a n ie d o ś r o d k ó w , — t a k n a p o lu d z ia ła ln o ś c i s p o łe c z n e j p i e r w s z y m w z g lę d e m j e s t n ie o d z o w n a p o t r z e b a s p o łe c z n a , c e l o g ó ln y i k o n ie c z n y , d o k t ó r e g o u r z e c z y w is tn ie n ia s p o łe c z e ń s tw o , k tó r e c h c e ż y ć , m u si z n a le ź ć ś ro d k i, i to ś r o d k i w y s ta r c z a ją c e d o d o p ię c ia c e lu . P ie r w s z y m i n a jw a ż n ie js z y m c e le m e k o n o m ic z n y m je s t o p a n o w a n ie k o m u n ik a c y j. T u j e s t k lu c z d o r o z w ią z a n ia w s z y s tk ic h t r u d n o ś c i ; b o ro ln ic tw o , h a n d e l i p r z e m y s ł t a k s a m o m a ło m o g ą s ię ro z w ija ć b e z ta n ic h i p r z y s tę p n y c h k o m u n ik a c y j, j a k c ia ło n ie m o ż e r o s n ą ć i ro z w ija ć s ię b e z w o ln e g o o b ie g u k rw i.
* * *
Z a z n a c z y łe m w p r z e m ó w ie n iu se jm o w e m , że u le p s z e n ie k o m u n ik a c y j w p ły n ie p r z e d e w s z y s tk ie m n a s to s u n k i w ła s n o ś c i w ię k szej. W y p ł y w a to z n a t u r y rz e c z y .
N a jw a ż n ie js z e p r z e d m io ty e k s p o r tu n a s z e g o s ą : zb o ż e , d r z e w o , w o ły , n i e r o g a c i z n a i ja ja . T a n i p rz e w ó z te rn w ię c e j z n a c z y , im s a m p łó d j e s t ta ń s z y , t. j. c ię ż sz y w s to s u n k u d o w a rto ś c i.
N a t a r g u ś w ia to w y m w N ie m c z e c h lu b w A n g lii, w a r to ś ć w a g o n u p ło d ó w p o w y ż s z y c h w y n o s i :
w a g o n z b o ż a io o c e tn . p o 6 złr. do
9 z łr. za c e tn a r o d 600 z łr. d o 900
w a g o n d r z e w a o p a ło w e g o o d 7 z łr.
d o 12 z łr. z a s ą g , c z y li . » 30 ,, , 60 w a g o n m a te r y a łu t a r t e g o o d 15 d o
30 z łr. za m e tr k u b ic z n y , c z y li » 300 ;> !) 450 w a g o n w o łó w (o śm w o łó w p o 350
d o 600 k g . s z tu k a ) „ 1.000 ,, „ 2 .0 0 0
w a g o n n ie r o g a c iz n y (60 — 80 c e tn .
m e tr y c z n ) ... % 2-500 ,, n 3.000 w a g o n ja j p o 40 d o 45 z łr. z a c e tn .
m n ie j 15 p ro c . ta r y . » 3.400 M . 3.800
P r z y p r z e s y łk a c h n a d a le k ą m e tę , n. p . n a io o o k ilo m e tr ó w d r o g i , w a g o n b ę d z ie o b e c n ie p ła c ił o d 150 z łr. d o 250 z łr. T a r y f a d r z e w a o p a ło w e g o w y n o s iła b y t y lk o 103 z łr ., a le p o n ie w a ż c a ł y w a g o n n ie w a r t w ię c e j n iż 3 0 — 60 z łr. n a m ie js c u p r z e z n a c z e n ia
w y n ik a , źe t r a n s p o r t ty lk o m o ż liw y j e s t n a n a jk r ó ts z e o d le g ło ś c i, io o lu b 200 k ilo m e tr ó w . A le i co d o in n y c h p ło d ó w to w y n ik a , że o d le g ło ś ć i.o o o k ilo m e tr ó w o d t a r g u , ju ż z m n ie js z a w a r to ś ć m a- te r y a ł u t a r t e g o o ja k i e 50^, z b o ż a p o d ł u g g a tu n k u o 30— ąo°/°, w o łó w z a ś ty lk o o 7 — 15^, n ie r o g a c iz n y o 4— 5 ^ a jaj t y lk o o 3«/.
Im w y ż s z a t a r y f a te rn k r ó t s z a b ę d z ie o d le g ło ś ć , k t ó r a ju ż c z y n i p r z e s y łk ę n ie m o ż liw ą , a le im p r o d u k t j e s t d ro ż sz y , te rn ła tw ie j z n ie s ie i w ie lk ą o d le g ło ś ć i w y s o k ą ta r y f ę .
T a k w ię c p o m ię d z y g łó w n y m i p ło d a m i e k s p o r to w y m i G a lic y i, n a jw ię c e j c ie r p i n a k o s z ta c h p r z e w o z u d rz e w o o p a ło w e lu b m a- t e r y a ł t a r t y , p o c h o d z ą c y p r a w ie w łą c z n ie z w ła s n o ś c i w ię k s z e j.
P o t e m p rz y c h o d z i z b o ż e i w o ły , p o c h o d z ą c e z w ła s n o ś c i w ię k s z e j i m n ie js z e j, a le p r z e w a ż n ie z tej p ie rw s z e j. N a jm n ie j z a ś c ie r p ią n ie r o g a c iz n a i ja ja , g łó w n e p r o d u k t y e k s p o r to w e w ło ś c ia n .
J a k o m ia r ę d o n io s ło ś c i o b n iż e ń t r a n s p o r to w y c h m o ż n a w z ią ć d rz e w o i zb o ż e .
P r z y r o s t n a t u r a l n y d r z e w a w la s a c h g a lic y js k ic h p o d a n y j e s t w n a jn o w s z e j s t a t y s t y c e R u to w s k ie g o n a 7-2 m ilio n ó w k u b ic z - n y c h . c z y li 3 m ilio n y m e tr ó w d r z e w a m a te r y a ło w e g o a 4*2 m ilio n ó w o p a ło w e g o , co n a w a g ę w y n o s iło b y :
15 m ilio n ó w c e tn a r ó w d rz e w a m a te r y a ło w e g o i
25 » „ „ o p a ło w e g o
r a z e m 40 m ilio n ó w c e tn a r ó w .
N ie lic z ą c ju ż w c a le d r z e w a o p a ło w e g o , ja k o n ie p r z y d a tn e g o d o e k s p o r tu , m a m y s a m e g o m a te r y a ło w e g o 15 m ilio n ó w c e tn a ró w , a lic z ą c , że p r z y p r z e r ó b c e n a m a t e r y a ł t a r t y o d p a d a o k o ło 42%
p o z o s ta w a ło b y k lo c ó w i m a t e r y a ł u t a r t e g o o d 10 d o 12 m ilio n ó w c e tn a ró w .
Z b o ża p r o d u k u je się w G a lic y i w p r z e c ię c iu la t 1878— 1889 p o d łu g R o c z n ik a R u t o w s k i e g o o k o ło 18 m ilio n ó w c e tn a r ó w . Z te g o c o n a jm n ie j p o ło w a o d p a d a n a z a s ie w , in w e n ta r z i u ż y te k w ła s n y , t a k że o k o ło 9 m ilio n ó w c e tn a r ó w p r z e c h o d z i n a t a r g i w e w n ę tr z n e lu b n a e k s p o r t, z k t ó r y c h w ła s n o ś ć w ię k s z a d o s ta r c z a c o n a jm n ie j 4 m ilio n y i m n ie js z a 5 m ilio n ó w .
Z a p e w n e , że t y lk o p e w n a c z ę ść t a k m a t e r y a ł u d r z e w n e g o j a k i z b o ż a id z ie n a e k s p o r t, w ię k s z a c z ę ść id z ie n a t a r g i w e
w n ę tr z n e lu b co d o k lo c ó w , g n ije w le s ie , — a le p o d n ie s ie n ie się w a r to ś c i e k s p o r to w e j o d d z ia ła ło b y n a c a łą ilo ść . P r z y p u s z c z a ją c ja k o g r a n i c ę m o ż liw y c h o s z c z ę d n o ś c i ta r y f o w y c h 50 c t. d o 1 z łr.
n a c e tn a r z e z b o ż a , a 25 - 5 0 ct. n a c e tn a r z e m a te r y a łu d rz e w n e S o
10
m o ż e m y o c e n ić z w ię k s z e n ie d o c h o d u r o c z n e g o d la w ła s n o ś c i w ię k szej i m n ie jsz e j ja k n a s tę p u je :
d la w ła s n o ś c i w ię k s z e j:
n a io m il. c .e tn a ró w m a te r y a łu d r z e w n e g o
o d 'lt — '/, z łr. n a c e tn a r z e . . . o d 2 7* m il.— 5 m il. z łr.
n a 4 m il. c e tn a r ó w m e tr y c z n y c h z b o ż a
o d Va z łr. d o 1 z łr. n a c e tn a r z e . o d 2 „ — 4 „ R a z e m . . 4 ’/* m il.— 9 m il. z łr.
d la w ła s n o ś c i m n ie js z e j:
n a 5 m il. c e tn a r ó w m e tr y c z n y c h z b o ż a
o d '/3 z łr. d o 1 z łr. n a c e tn a r z e . o d 2V2 m il.— 5 m il. z łr.
N a t y c h d w ó c h p r z e d m io ta c h ty lk o m o ż n a w ię c p r z y s p o r z y ć r o ln ik o m o d 7 do 14 m ilio n ó w ro c z n e g o d o c h o d u , s a m a w ła s n o ś ć w ię k s z a m o ż e n a ta r y f a c h s k o r z y s ta ć tr z y r a z y ty le , co c z y n ił c a ły d o c h ó d p r o p in a c y jn y d o p ie ro co in d e m n iz o w a n y .
R z e c z y w is ta k o r z y ś ć z u le p s z o n y c h k o m u n ik a c y j b y ł a b y o w ie le w ię k s z ą n a w e t d la ty c h d w u p ło d ó w tu w y m ie n io n y c h , b o u z u p e łn ie n ie s ie c i k o le i lo k a ln y c h i s ie c i d r o g o w e j z a p e w n i ta ń s z ą d o s ta w ę z b o ż a d o g łó w n e j k o le i i u m o ż liw i d o p ie r o e k s- p lo a ta c y ę w ie lu la s ó w , k t ó r y c h o b e c n ie n ie m o ż n a e k s p lo a to w a ć , a je ż e li t y lk o p o tr a f im y ta n io p r z y s ta w ić , to o d b y t j e s t z a p e w n io n y . W N ie m c z e c h b o w ie m n a n o w o s ię o b u d z ił p o p y t n a d rz e w o m a te r y a ło w e . C ło z a p r o w a d z o n e w r. 1880, a p o d w y ż s z o n e w 1885, p o c h w ilo w e m o b n iż e n iu im p o r tu d r z e w n e g o ju ż p r z e s ta ło d z ia ła ć , a lb o w ie m w b ie ż ą c y m r o k u N ie m c y im p o r to w a li n i e b y w a łą p r z e d tern ilo ść , 28 m ilio n ó w c e tn a r ó w m e tr y c z n y c h d rz e w a .
Z y s k i n a w y ż s z y c h c e n a c h d r z e w a m a te r y a ło w e g o i z b o ż a , k tó r e n a s tą p ić m u s z ą s k u tk ie m o b n iż e n ia k o s z tó w p rz e w o z u , d a d z ą się w p r z y b liż e n iu o b lic z y ć , - a le z y s k n a c a łe m g o s p o d a r s tw ie k r a j o w e m b ę d z ie n ie r ó w n ie w ię k s z y , c h o c ia ż n ie d a się u ją ć w c y f r y . T e 25 m ilio n o w c e tn a r ó w d r z e w a o p a ło w e g o , k tó r e w y żej w y lic z y liś m y , z p e w n o ś c ią ta k ż e b y s k o r z y s ta ły n a ta ń s z y m p rz e w o z ie , a je s z c z e b a rd z ie j n a u z u p e łn ie n iu s ie c i k o le jo w e j.
P r z e c ie ż g d y b y P o d o le z a o p a tr z y ć ta n io w o p a ł, z y s k a ły b y n a te rn i lu d n o ś ć c a ła , a o p ró c z t e g o g o r z e ln ie i m ły n y p a r o w e . N ie p a lo n o b y s ło m y i n a w o z u , c o b y s ię o d ra z u o d b iło n a ro ln ic tw ie .
M o ż n a b y z a rz u c ić , że ła tw o z ro z u m ie ć z y s k ta ń s z e g o p r z e w o zu d la e k s p o r tu , a lb o w ie m to p ła c i c u d z o z ie m ie c , a im m n iej w y d a m y n a t r a n s p o r t, tern w ię c e j s ię d la n a s p o z o s ta n ie . J e ż e li z a ś ró w n o c z e ś n ie p o d n ie s ie s ię c e n a t y c h s a m y c h p ło d ó w w k ra ju , to k ra j n a te rn n ic n ie z y s k a , b o co j e d e n d ro ż e j p o b ie r z e , to
d r u g i m u s i d ro ż e j z a p ła c ić . T a k i z a r z u t je s t ty lk o d o w o d e m n ie z r o z u m ie n ia is to ty g o s p o d a r s tw a k r a jo w e g o . B liż s z e z a s ta n o w ie n ie p o k a z u je , że z p o d n ie s ie n ia p o z io m u c e n k r a jo w y c h k o r z y s ta ją w s z y s tk ie w a r s tw y p r o d u k c y jn e lu d n o ś c i, a z a te m o g r o m n a w ię k szo ść, u c ie r p i z a ś je d y n ie w a r s t w a u r z ę d n ic z a , ż y ją c a ze s t a ł y c h p e n s y j i n ie lic z n a u n a s k la s a r e n tie r ó w , ż y ją c a z d o c h o d u o d k a p ita łó w . K o r z y ś c i te m o ż n a u w id o c z n ić w n a s tę p u ją c y s p o s ó b : a) Z a c z y n a m y o d n ie z a p r z e c z o n e j k o r z y ś c i n a n a s z y m e k s p o rc ie , k t ó r y s ię ró w n o c z e ś n ie o b ja w ia ta ń s z e m z a k u p n e m o b c y c h to w a r ó w n a m p o tr z e b n y c h , a k t ó r y c h ilo ś ć o b e c n ie p r a w d o p o d o b n ie n ie b ę d z ie w ie le m n ie js z ą j a k io o m il. z łr. W r z e c z y w is to ś c i p ła c im y z a to n a s z e m i p ło d a m i a n ie p ie n ią d z m i, — g d y b y w ię c m o ż n a p o d w y ż s z y ć p r z e c ię tn ą c e n ę n a s z y c h p ło d ó w 0 T'T to z n a c z y , ż e b y ś m y z a k u p ili t o w a r y im p o r to w a n e o T'T t a n ie j — t. j. ż e b y ś m y z y s k a li 10 m il. z łr. ro c z n ie .
b) A le r ó w n e j k o r z y ś c i d o z n a ła b y c a ła w a r s t w a r o ln ic z a w p ł a c e n iu p o d a tk ó w i p r o c e n tó w o d d łu g ó w h ip o te c z n y c h . P o d a t k i p a ń s tw o w e i k r a jo w e w y n o s z ą 64/5 m ilio n a , p r o c e n ta o d d łu g ó w t a b u la r n y c h z a p e w n ie n ie m n ie j o d 20 m ilio n ó w , i je d n e i d r u g ie p ła c o n e p rz e w a ż n ie p rz e z ro ln ik ó w . I w ty m w y p a d k u z n o w u p ła c i s ię w is to c ie p ło d a m i a n ie p ie n ią d z m i. K a ż d e p o d w y ż s z e n ie c e n d z ia ła w ię c w p r o s t t a k s a m o j a k o b n iż e n ie p o d a tk ó w lu b o b n iż e n ie s to p y p ro c e n to w e j o d d łu g ó w . Z n o w u w ię c k o r z y ś ć n ie z a p r z e c z o n a d la c a łe j w a r s tw y ro ln ic z e j.
c) Z w ię k s z o n y d o c h ó d r o ln ik ó w d o s ta r c z y w ię k s z e g o z a t r u d n ie n ia d la k u p c ó w i rz e m ie ś ln ik ó w . Z a p e w n e , że ci o s t a t n i b ę d ą d ro ż e j p ła c ili z a w y ż y w ie n ie , a le b ę d ą m ie li w ię c e j z a r o b k u , t. j. b ę d ą m ie li z c z e g o p ła c ić , te m b a r d z ie j, że p r z e c ie in n e w y d a tk i, j a k n a t o w a r y z a g r a n ic z n e , p o d a tk i, k o m o r n e i t. d. p o z o s t a n ą n ie z m ie n io n e . L e p s z y z a r o b e k m ia s t o d b ije s ię z n o w u w p o w ię k s z o n e j k o n s u m c y i p ło d ó w r o ln ic z y c h , a to g łó w n ie t e g o r o d z a ju , k tó r e s ię n ie n a d a ją d o e k s p o r tu , j a k n. p . m le k a , ja r z y n 1 o w o c ó w . I ta k d a le j, u lg a w w y d a tk a c h n a t o w a r y z a g r a n ic z n e , n a p o d a tk i i p r o c e n t y o d d łu g ó w s ta je s ię p o c z ą tk ie m c o ra z to in te n z y w n ie js z e g o r u c h u w e w n ę tr z n e g o , w k t ó r y m k a ż d e p o w o d z e n ie je d n e j w a r s tw y lu d n o ś c i n a ty c h m ia s t o d z ia ły w a n a d r u g ie w a r s tw y ta k , że p o s tę p n i g d y n ie m o ż e b y ć c z ę ś c io w y , ty lk o w z a je m n ie s ię p o tę g u je .
d) Z w ię k s z o n y d o c h ó d r o ln ik ó w p r z y c z y n i s ię d o z a p r o w a d z e n ia r a c y o n a ln ie js z e g o i in te n z y w n ie js z e g o g o s p o d a r s t w a r o l n e g o i le ś n e g o . T a n i p rz e w ó z n ie ty lk o p o d w y ż s z a c e n ę p ło d ó w r o l n ic z y c h , a le z a ra z e m z m n ie js z a c e n ę n a w o z ó w , w a p n a , g ip s u ,
12
s a le tr y , k o ś c i, g u a n a , s o li p o ta ż o w y c h i t. p . i u m o ż liw ia ic h u ż y c ie ta m , g d z ie d r o g o ś ć n a w o z u a ta n io ś ć z b o ż a p r z e s z k a d z a ła je g o u ż y c iu . T o s a m o s to s u je s ię d o u le p s z o n y c h n a r z ę d z i i m a s z y n , o d w a d n ia n ia i d r e n o w a n ia g r u n tó w . I t u z n o w u p o w ię k s z o n y z a r o b e k r o ln ik ó w tw o r z y z a ra z e m p o w ię k s z o n y fu n d u s z n a z a t r u d n ie n ie lu d n o ś c i m ie js k ie j, h a n d lo w e j, rz e m ie ś ln ic z e j i f a b ry c z n e j.
e) N a r e s z c ie ta n i p rz e w ó z o d b ija się n i e ty lk o n a r o ln ic tw ie , a le w p r o s t n a g ó r n ic tw ie i p rz e m y ś le . P r z y ta n im p rz e w o z ie n p . d y s t y l a r n i a n a f ty m o że ró w n o c z e ś n ie z a p ła c ić d ro ż e j w ło ś c ic ie lo m k o p a ln i z a p r o d u k t s u r o w y — a s a m a u z y s k a ć w y ż s z ą c e n ę d la s ie b ie z a olej ś w ie tla n y , a p o m im o to d o s ta r c z y ć to w a r ta n ie j n a t a r g u ś w ia to w y m , b o w s z y s tk o s ię o d b ija n a k o s z ta c h tr a n s p o r tu . Z m n ie js z e n ie k o s z tó w t r a n s p o r t u to z n a c z y z w y k le le p s z a p o z y - c y a i d la p i e r w o t n e g o p r o d u c e n ta i d la o s ta te c z n e g o k o n s u m e n ta , a z m n ie js z e n ie k o s z tó w p o ś r e d n ic tw a . Z m n ie js z e n ie k o s z tó w t r a n s p o r tu u m o ż liw ia te ż tę k o n c e n t r a c y ę p ło d ó w n a je d n e m m ie js c u , k t ó r a c e c h u je n o w o ż y tn e z a k ła d y p rz e m y s ło w e , w y tw a r z a z a te m w a r u n k i d o p o w s ta n ia p r z e m y s łu , k tó r e m u ró w n o c z e ś n ie w z m a g a j ą c y d o b r o b y t r o ln ik ó w d o s ta r c z a k o n s u m e n tó w n a sw e w y r o b y .
* * *
Z p o w y ż s z e g o z e s ta w ie n ia w id z im y w ię c , że z o b n iż e n ia k o s z tó w p r z e w o z o w y c h i z w y n ik a ją c e g o s tą d p o d w y ż s z e n ia c e n w s z y s tk ic h p ło d ó w s u r o w y c h w m ie js c a c h p ie r w o tn e j p r o d u k c y i k o r z y s ta ją w p r a w d z ie w p ie rw s z e j lin ii w ła ś c ic ie le z ie m i lu b k o p a ln i, a le że k o r z y ś ć p r z e n o s i się k o le jn o n a w s z y s tk ie p r o d u k t y w n e w a r s tw y s p o łe c z e ń s tw a , o ż y w ia ją c rz e m io s ła , h a n d e l i p r z e m y sł, k t ó r y c h ro z w ó j n a w z a je m p r z y c z y n ia s ię d o d a ls z e g o p o s tę p u r o ln ic tw a , d o d a ls z e g o z w ię k s z e n ia d o c h o d u z z ie m i.
Z a c z ą łe m n a w s tę p ie o d w y k a z a n ia , że u n a s w d a n y c h o k o lic z n o ś c ia c h n a ta n im p rz e w o z ie z ra z u n a jw ię c e j z y s k a w ł a s n o ś ć w ię k s z a .
M n ie js z a w ła s n o ś ć z ra z u s k o r z y s ta m n ie j, n ie p o s ia d a b o w ie m la s ó w , d la k t ó r y c h ta n i p rz e w ó z m a n a jw ię k s z e z n a c z e n ie , a n a w e t c o d o zb o ż a , to s to s u n k o w o z n a c z n ie js z ą c z ę ść k o n s u m u je s a m a, n ie o d d a ją c g o n a ta r g . A le p r z y ro z w o ju r u c h u w e w n ę tr z n e g o , p r z y in te n z y w n ie js z e m g o s p o d a r s tw ie le ś n e m i ro ln e m o tw ie r a s ię d la w ło ś c ia n p o le d o z a ro b k u , k t ó r e m o ż e w ię c e j d la n ic h z n a c z y ć , a n iż e li b e z p o ś r e d n i z y s k n a c e n a c h p ło d ó w z ie m n y c h , te m b a r d z ie j, że c o ra z s ię z w ię k s z a lic z b a c h a łu p n ik ó w , p r a w ie n ie m a ją c y c h r o li, a ż y ją c y c h z p r a c y .
n ic h k o m u n ik a c y j b y ł a w y łą c z n ie lu b g ł ó w n i e s p r a w ą w ła s n o ś c i w ię k s z e j. P r z e c iw n ie j e s t o n a s p r a w ą c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a . R o z w ój e k o n o m ic z n y p o b u d z o n y ta n im p rz e w o z e m , z a c z y n a się n a n ic h , a le się n ie n a n ic h o g r a n ic z a . P r z y s p r z y ja ją c y c h o k o lic z n o ś c ia c h ro z w ó j rz e m io s ł, g ó r n i c t w a i p r z e m y s łu m o ż e n a w e t m ie ć o w ie le d o n io ś le js z e z n a c z e n ie , a n iż e li p o d w y ż s z e n ie d o c h o d u g r u n to w e g o . P o d o b n ie j a k b u d u ją c d o m , z a c z y n a się o d z a k u p n a g r u n tu , a le p rz e c ie ż d o m m o ż e k o s z to w a ć w ię c e j, a n iż e li g r u n t , n a k tó r y m s to i.
A le t a k s a m o , j a k w p ły w ta n ic h k o m u n ik a c y j z a c z y n a się o d w ła s n o ś c i w ię k s z e j, t a k k a ż d y d a ls z y k r o k w ro z w o ju k ra jo w y m p r z y c z y n ia ją c s ię d o p o w ię k s z e n ia d o c h o d u z z ie m i, z n o w u w y c h o d z i n a k o r z y ś ć w ła s n o ś c i m n ie jsz e j. K a ż d e p o w ię k s z e n ie lu d n o ś c i m ie js k ie j i rz e m ie ś ln ic z e j, k a ż d e n o w o p o w s ta łe p r z e d s i ę b io r s tw o , k a ż d y d o m z b u d o w a n y , a n i e ty lk o k a ż d a d r o g a lu b k o lej n a d a je z ie m i d o d a tk o w ą w a r to ś ć . K t o ty lk o w ja k ik o lw ie k s p o s ó b p r a c u je i z a r o b k u je , p r a c u je i z a r o b k u je n i e ty lk o d la s ie b ie , a le i d la w ła s n o ś c i z ie m s k ie j.
T o w y ją tk o w e p o ło ż e n ie w ła s n o ś c i w ię k sz e j n i e ty lk o u s p r a w ie d liw ia o p in ię p u b lic z n ą , k t ó r a p r z y k ł a d a c a łk ie m in n ą s k a lę do o b o w ią z k o w s p o łe c z n y c h i n a r o d o w y c h , c ią ż ą c y c h n a w ła s n o ś c i w ię k s z e j, a le p r z e d e w szy s tk ie m w s to s u n k u d o p r z e d m io tu o b e c n e j ro z p r a w y , t. j. o s ią g n ię c ia ta n ic h k o m u n ik a c y i, n a k ł a d a n a n ic h o b o w ią z e k in ic y a ty w y .
II. H istorya kolei Karola Ludwika.
P ie r w s z y p o m y s ł k o le i, m a ją c e j p o łą c z y ć G a lic y ę z W ie d n ie m , p o c h o d z i o d p r o f e s o r a t e c h n ik i W ie d e ń s k ie j, K s a w e r e g o R i e p l ’a i d a tu je s ię z r o k u 1829, k t ó r y ju ż w te n c z a s o g ło s ił p r o je k t k o le i z W ie d n ia d o s a lin w B o c h n i. B a n k ie r w ie d e ń s k i S a m u e l B i e d e r m a n n z a ją ł się g o r ą c o p r o je k te m i n a k ł o n i ł R o t s z y l d a d o p o p a r c ia p r o p o n o w a n e g o p r z e d s ię b io r s tw a . J u ż w r. 1830 p r o je k t s ię r o z s z e r z y ł n a w y b u d o w a n ie lin ii z B r o d ó w p rz e z c a łą G a lic y ę d o W ie d n ia , z p r z e d łu ż e n ie m d o T r y e s tu , a k o le j z W i e d n i a do B o c h n i m ia ła ty lk o b y ć z a w ią z k ie m c a łe g o s y s te m u k o m u n i k a c y jn e g o , p r z e c in a ją c e g o c a łe c e s a r s tw o A u s t r y a c k i e o d p ó łn o c n e g o w s c h o d u d o p o łu d n ia . R i e p l s łu s z n ie w y lic z y ł, że n a k o le i ż e la zn ej t r a n s p o r t n a c a łą o d le g ło ś ć z B r o d ó w d o T r y e s t u n ie b ę d z ie w y m a g a ł w ię c e j s iły , a n iż e li s z o s ą n a k a w a ł k u z W i e d n i a do
14
B e r n a . W c z a s ie , k ie d y n a w e t w A n g lii, w o jc z y ź n ie k o le i że la z n y c h , n a jd łu ż s z a k o le j — z L iw e r p o o lu d o M a n c h e s te r — m iała.
31 m il d łu g o ś c i, p la n ta k ie j k o le i, p rz e s z ło 300 m il d łu g ie j, b y ł z a n a d to a m b itn y , i z a le d w ie s z e ś ć la t p ó ź n ie j 4. m a r c a 1836, w y d a n ą z o s ta ła k o n c e s y a n a b u d o w ę k o le i p ó łn o c n e j z W i e d n i a do B o c h n i, k t ó r a to b u d o w a m ia ła b y ć w y k o n a n ą n a jp ó ź n ie j w 10 la ta c h . A le ju ż w p ie r w s z y c h s z e ś c iu l a t a c h t. j. d o 1842, w y c z e r p a n o w s z y s tk ie f u n d u s z e i z a trz y m a n o b u d o w ę n a s t a c y i L e ip n ik , p a r ę m il z a P r e r a u , g d z ie s ię je d n a k o w o ż ju ż p o łą c z o n o z g łó w n ą s z o są p r o w a d z ą c ą d o G a lic y i i z a p e w n io n o ty m s p o s o b e m z n a c z n y ru c h to w a r o w y .
R u c h s ię w z m a g a ł, c h o c ia ż t a r y f y m a ło co b y ł y n iż s z e o d t a r y f n a d r o g a c h z w y c z a jn y c h . Z w y c z a jn e t o w a r y p ła c iły ( o b lic z a ją c n a n a s z e je d n o s tk i) o k o ło 1 ct. od k ilo m e tr a i c e tn a r a m e tr y c z n e g o , s ó l m ia ła w y ją tk o w ą t a r y f ę o'g do o"6 c t. D o d a ć t r z e b a , że p r z e c ię tn y r u c h f a b r y c z n y ju ż is tn ie ją c y p r z e d b u d o w ą k o le i w y n o s ił o k o ło 640.000 c e tn . m e tr., o b e c n ie z a ś w y n o s i o k o ło
12,000.000 c e tn . m e tr . c z y li b lis k o d w a d z ie ś c ia r a z y ty le .
B u d o w a k o le i p ó łn o c n e j d a ł a im p u ls do p o d o b n y c h p la n ó w i w in n y c h c z ę ś c ia c h m o n a r c h ii a u s try a c lc ie j, a m ia n o w ic ie w G a lic y i i n a W ę g r z e c h . J e s z c z e d a w n ie j, b o ju ż w r. 1834 i c a łk ie m n ie z a le ż n ie p o r u s z o n ą z o s ta ła w W a r s z a w ie ze s tr o n y B a n k u P o l s k ie g o m y ś l k o le i ż e la z n e j W a r s z a w s k o - W ie d e ń s k ie j.
J e s t to f a k t c h a r a k te r y s ty c z n y , a w d z ie ja c h G a lic y i t a k c z ę s to s ię p o w ta r z a ją c y , że w t y c h u s iło w a n ia c h G a lic y a p o z o s ta ła w ty le . I P e s z t i W a r s z a w a z o s ta ły p o łą c z o n e z W ie d n ie m w r.
1848, L w ó w z a ś d o p ie r o w r. 1861.
S t a n y g a lic y js k ie je d n a k w m ia r ę sw ej c ia s n e j k o m p e te n c y i r o b i ł y co m o g ły . J u ż w r. 1839 w n ie s io n o p r o ś b ę do tr o n u o w y b u d o w a n ie lin ii k o le jo w e j g a lic y js k ie j z B o c h n i p rz e z ś r o d e k k r a ju , w p r z e d łu ż e n iu k o le i p ó łn o c n e j, k t ó r a m ia ła s ię g a ć d o B o c h n i.
P o o d m o w n e j o d p o w ie d z i s t a n y d a le j o b r a d u ją n a d s p r a w ą w r.
1840. C z y ta m y w s p r a w o z d a n i a c h :
„ S ta n y m o g ą p o p r z e ć p r z e d s ię b io r s tw o , a lb o z a c ią g a ją c p o ż y c z k ę , a lb o z a w ią z u ją c to w a r z y s tw o a k c y o n a r y u s z ó w . O fia ry ze s t r o n y s ta n ó w w y n a g r o d z i p o ż y te k n a k r a j s p ł y w a j ą c y “.
O s ta te c z n ie w y b r a n o k o m is y ę u p o w a ż n io n ą d o w y r o b ie n ia p la n ó w , w c h o d z e n ia w u k ł a d y z d o m a m i h a n d lo w y m i, (b o z a r ę c z a n o , że d o m y b a n k i e r s k i e g o to w e d o s ta r c z y ć k a p i t a ł u za g w a - r a n c y ą s ta n ó w ) a w r e s z c ie p r o s z ą c e s a r z a o p o z w o le n ie w y a s y g n o w a n ia n a k o s z ta r o b ó t w s tę p n y c h 10.000 z łr. z fu n d u s z u d o - m e s ty k a ln e g o (p o z w o lo n o ).
S k ł a d k o m is y ! b y ł : L e o n S a p ie h a , F r . K r o n w a ld , h r . A lf r e d P o t o c k i , F l o r y a n S i n g e r (iz b a h a n d lo w a lw o w s k a ), E d m u n d K r a - iń s k i, b r . J a n K o n o p k a , I z y d o r P i e t r u s k i .
K o m is y a p r z y b r a w s z y s o b ie d o o p r a c o w a n ia s t a t y s t y c z n e g o D r a T o m a s z k a , a d o o p r a c o w a n ia te c h n ic z n e g o n a d in ż y n ie r a B r e ts c h e id e r a , p r z e d ło ż y ła sw ó j r a p o r t w m ie s ią c u w rz e ś n iu
1842 r.
S p r a w o z d a n ie d a je in te r e s u ją c y o b r a z s to s u n k ó w e k o n o m ic z n y c h w G a lic y ! i w y p o w ia d a n ie je d n ą z d r o w ą m y ś l, p o d n o s i k o n - k u r e n c y ę s ą s i a d ó w : B .o sy i, M u lta n , W ę g i e r i K r ó l e s t w a P o l s k i e g o i n a g lą c ą p o tr z e b ę z a b e z p ie c z e n ia d la G a lic y ! ta n ie g o w y w o z u . W s k a z u je n a p o le p r z e m y s łu , le ż ą c e o d ło g ie m i p r z y p u s z c z a m o żliw o ść, że lin ia g a lic y js k a s ta n ie s ię z a w ią z k ie m w ie lk ie j k o le i e u r o p e js k ie j, łą c z ą c e j m o rz e P ó łn o c n e z C z a rn e m . K o n k lu z y a j e d n a k k u l a w a : s p r a w o z d a n ie o d r z u c a m y ś l to w a r z y s tw a a k c y jn e g o z a g w a r a n c y ą s ta n o w ą , lu b te ż b u d o w y z a p o m o c ą p o ż y c z k i s t a n o w e j i k o ń c z y : „ S a m r z ą d m o ż e ty lk o lin ię b u d o w y w y tk n ą ć i o z n a c z y ć w m y ś l d o b r a p o w s z e c h n e g o , z u w a g ą n a o g ó ln ie js z e c e le , i b e z w z g lę d u n a o s o b is te i n te r e s y e t c ...“ „ P ó k i n a d z ie ja ży je, że o p ie k a rz ą d o w a r o z c ią g n ię ta n a d k o le ja m i Ż elazn em ! w o g ó ln o ś c i r o z c ią g n ie s ię i n a G a lic y ę , n ie m a m y p o w o d u w d a w a ć się w r o z b ió r in n y c h p r o je k tó w d o z e b r a n ia p o tr z e b n y c h fu n d u s z ó w p ie n ię ż n y c h ...“ „ W c e lu z a ś u ł a t w i e n i a a k c y i r z ą d o w ej s t a n y p rz y jm u ją n a s ie b ie s k u p ie n ie , i o d d a n ie rz ą d o w i p o tr z e b n e g o n a z a ło ż e n ie k o le i g r u n t u “.
U c h w a ła t a b y ł a sp o w o w o d o w a n ą r o z p o r z ą d z e n ie m r z ą d o w e m z r. 1841, w k tó r y m r z ą d o g ła s z a w s z y s tk ie g łó w n e lin ie k o m u n ik a c y jn e j a k o k o le je p a ń s tw o w e , a lo k a ln e za ś p o z o s ta w ia t o w a rz y s tw o m p r y w a tn y m . N a w e z w a n ie s ta n ó w g a lic y js k ic h , rz ą d te ż 27. lu te g o 1845 r. u z n a je j a k o p a ń s tw o w ą lin ię z B o c h n i do L w o w a z d w o m a o d n o g a m i, j e d n ą d o B ro d ó w , d r u g ą d o C z e rn io - w ie c , i n a k a z u je n a ty c h m ia s to w ą b u d o w ę .
Z a m ie s z k i j e d n a k r. 1846, a p ó ź n ie j r e w o lu c y a r. 1848 p r z e s z k o d z iły r o z p o c z ę c iu r o b ó t, ta k , że p ie r w s z a k o le j o tw a r ta w G a li c y i n ie b y ł a k o le ją w k ie r u n k u do W ie d n ia , a le w k ie r u n k u g ó r n e g o S z lą s k a , z K r a k o w a d o M y s ło w ic , k o n c e s y o n o w a n a j e sz c z e p rz e z R z e c z p o s p o litą k r a k o w s k ą , a o t w a r t a w r. 1847. W ty m s a m y m r o k u k o le j p ó łn o c n a d o c ią g ła d o O d e r b e r g u i ta m z n o w u u tk n ę ła .
P o w c ie le n iu K r a k o w a , r z ą d w y k u p u je k o le j z K r a k o w a do M y s ło w ic , a w r. 1851 z a c z y n a b u d o w a ć i k o ń c z y w r. 1853 je d e - n a s to m ilo w ą k o le j z B o c h n i d o D ę b ic y , a le ta , b e z z w ią z k u z K r a
16
k o w e m i O ś w ię c im e m , s t a ł a b e z u ż y tk u i » p o r a s ta ła t y lk o w t r a w ę, k t ó r a w d z ie r ż a w ę p u s z c z o n a , s tr ę c z y ła n ie c o d o c h o d u n a o p ła tę d o z o r c ó w “.
D o p ie r o w y p a d k i w o je n n e 1854 w y r y w a ją z te g o o tr ę tw ie n ia . W ł a d z e w o js k o w e d o m a g a ją s ię s p ie s z n e g o p o łą c z e n ia B o c h n i z K r a k o w e m . Z a p o m o c ą p r a c y 12.000 w o js k a , lin ia ta g o to w a w 11 m ie s ią c a c h . N e u tr a ln o ś ć p r u s k a n ie d o z w a la p r z e w o z u w o js k k o le ją k r a k o w s k o - s z lą s k ą . W ię c k o le j p ó łn o c n a b u d u je do g r a n i c y g a lic y js k ie j w O ś w ię c im ie , r z ą d z a ś b u d u je lin ię z O ś w ię c im a d o T r z e b in i, s ta c y i k o le i k r a k o w s k o - s z lą s k ie j. O b ie lin ie łą c z ą się
'Ą, 1856.
T y m c z a s e m rz ą d z n ó w z m ie n ia p o lity k ę k o le jo w ą . P o 15 l a t a c h b u d o w y p a ń s tw o w e j, w y s u w a się s to p n io w o z je d n e j s ie c i k o le jo w e j p o d r u g ie j i o d d a je je to w a r z y s tw o m a k c y jn y m . P o c z ą te k r o b i w r. 1854 s p r z e d a ż c z e s k ic h i w ę g ie r s k ic h k o le i p a ń s tw o w y c h , t o w a r z y s tw u f r a n c u s k ie m u .
O tw ie r a s ię n a n o w o e r a k o le i p r y w a tn y c h . P r z e z 14 la t w G a lic y i m o n o p o l rz ą d o w y p r z y tłu m ił b y ł w s z e lk ie s t a r a n i a p r y w a tn e . O d o w e g o p o s ie d z e n ia S ta n ó w w r. 1842 ż a d e n g ło s się w tej s p r a w ie n ie o d z y w a . T ej k ilk u n a s to le tn ie j z w ło k i w p o r ó w n a n iu z K o n g r e s ó w k ą i z W ę g r a m i je s z c z e ś m y d o tej c h w ili n ie p o w e to w a li.
A le te r a z m ia ło s ię w s z y s tk o s ta ć in a c z e j. P o d w p ły w e m z a ło ż e n ia C r e d it M o b ilia r z a c e s a r s tw a N a p o le o n a I I I , g o r ą c z k a p rz e d s ię b io r c z a o p a n o w a ła E u r o p ę , w e W ie d n iu p o w s ta je C re d it- A n s t a l t . J e d n o w ie lk ie to w a r z y s tw o w y k u p u je p a ń s tw o w e k o le je a u s tr y a c k ie , d r u g ie je s z c z e w ię k s z e z k a p ita łe m p rz e s z ło m ilia r d a f r a n k ó w b ie r z e s ię do b u d o w y sie c i k o le i r o s y js k ie j.
T o te ż , j a k ty lk o w ia d o m e m z o s ta ło , że r z ą d a u s t r y a c k i z a m ie r z a o d d a ć b u d o w ę k o le i g a lic y js k ic h to w a r z y s tw u p r y w a tn e m u , tw o r z y s ię w G a lic y i r. 1855 k o n s o r c y u m p o d p r z e w o d n ic tw e m k s ię c ia L e o n a S a p ie h y w c e lu n a b y c i a k o n c e s y i, o k t ó r ą ju ż się w s p ó łu b ie g a k o le j p ó łn o c n a . P o g l ą d y ja s n e , z a m ia r y j a k n a jle p s z e . P is z e „ C z a s “ z d n ia 11 m a ja 1856: „ W ł a ś n i e d la t e g o s z la c h ta g a l i c y j s k a s t a r a s ię o k o le j g a lic y js k ą , że b a rd z ie j n iż k o g o o b c e g o s t a r a n i e m jej b y ć m u s i w e w ła s n y m je j in te r e s ie , a b y p r z y s łu ż y ć s ię p rz e z b u d o w ę k o le i d o p o d n ie s ie n ia b y t u m a te r y a ln e g o w k r a ju ... S z la c h ta g a lic y js k a n ie m a z a m ia r u w y łą c z y ć k a p ita lis tó w , n a w e t w ie d e ń s k ic h . L e c z cz y ż d l a te g o , ż e ci o s t a t n i m o g lib y b u d o w a ć k o le j g a lic y js k ą n a s ie b ie , s z la c h ta m ia ła b y p o z o s ta ć n a b o k u ta m , g d z ie id z ie o p r z e p r o w a d z e n ie n a jw a ż n ie js z e j a r t e r y i h a n d lo w e j w z d łu ż c a łe g o k r a j u ? “...
