Widok Ukraińskie skrzydło Szkoły Lwowsko-Warszawskiej

UKRAIÑSKIE SKRZYD£O

SZKO£Y LWOWSKO-WARSZAWSKIEJ

Stepan Ivanyk, Filozofowie ukraiñscy w Szkole Lwowsko-Warszawskiej, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2014, ss. 223.

O Szkole Lwowsko-Warszawskiej powsta³o w Polsce i za granic¹ wiele pu- blikacji – zarówno o samej formacji, jak i o poszczególnych jej przedstawicie- lach. Filozofia Kazimierza Twardowskiego oraz jego najbli¿szych uczniów jest w wiêkszoœci znana i dobrze opracowana. Jednak¿e ka¿da tematyka posiada swo- je nieodkryte fragmenty i luki do wype³nienia – niektóre du¿e, inne zupe³nie drobne. Monografia Stepana Ivanyka ma byæ w³aœnie, jak pisze autor we wstê- pie, prób¹ zape³nienia pewnej luki zwi¹zanej z filozofi¹ Szko³y Lwowsko-War- szawskiej. Chodzi mianowicie o zbadanie ewentualnych zwi¹zków i relacji miê- dzy grup¹ uczonych skupionych wokó³ osoby K. Twardowskiego a filozofami ukraiñskimi w okresie funkcjonowania Szko³y we Lwowie, tj. od jej powstania w 1895 r. do 1939 r. Mo¿na zatem uznaæ podejmowane kwestie za istotny brak.

Zagadnienie to rzeczywiœcie nie zosta³o dotychczas wyczerpuj¹co omówione, dla- tego intencj¹ autora by³o gruntowne przeanalizowanie potencjalnego wp³ywu nauk Twardowskiego na kszta³towanie siê myœli ukraiñskiej – g³ównie we Lwowie, ale i ca³ej Galicji Wschodniej. Ivanyk wskaza³ cztery szczegó³owe cele wynikaj¹ce z postawionego problemu: a) koniecznoœæ zbadania warunków kulturowo-histo- rycznych powstania i rozwoju Szko³y Lwowsko-Warszawskiej oraz udzia³u ukra- iñskich myœlicieli w tym procesie, b) wykazanie instytucjonalnego zwi¹zku filo- zofów ukraiñskich ze strukturami organizacyjnymi Szko³y, c) odnalezienie merytorycznego i metodologicznego powi¹zania treœci zawartych w pracach ukraiñskich badaczy ze spuœcizn¹ Twardowskiego i jego uczniów oraz d) ocena wk³adu Ukraiñców do naukowego dorobku Szko³y. Na tych czterech punktach skupia swoj¹ uwagê autor najnowszego opracowania na temat filozoficznej Szko-

³y Lwowsko-Warszawskiej.

Stepan Ivanyk jest filozofem i kulturoznawc¹, jego zainteresowania badaw- cze dotycz¹ wzajemnych oddzia³ywañ polskiej i ukraiñskiej filozofii oraz rozwo- ju kultury i filozofii we Lwowie w drugiej po³owie XIX i pierwszej po³owie XX

wieku. Pracuje jako adiunkt w Zak³adzie Semiotyki Logicznej Instytutu Filozo- fii Uniwersytetu Warszawskiego, a recenzowana monografia powsta³a na podsta- wie jego rozprawy doktorskiej. Podejmowana problematyka jest zatem dobrze znana autorowi, o czym œwiadcz¹ tak¿e jego wczeœniejsze publikacje (na temat filozofów ukraiñskich z krêgu Szko³y Lwowsko-Warszawskiej pisa³ od 2009 r.

zarówno w jêzyku polskim, jak i ukraiñskim – wykaz przedrukowanych fragmen- tów tych prac zosta³ zamieszczony na koñcu omawianej monografii).

Ksi¹¿ka sk³ada siê ze wstêpu, dwóch g³ównych rozdzia³ów, aneksu i krótkie- go zakoñczenia. Obok obszernej bibliografii (³¹cznie ponad 300 pozycji, z cze- go 114 w jêzyku ukraiñskim) autor zawar³ tak¿e wykaz stosowanych skrótów, indeks osobowy oraz szeœæ przedruków ró¿nego rodzaju pism dokumentuj¹cych bezpoœrednie zwi¹zki wybranych filozofów ukraiñskich z K. Twardowskim (s¹ tu m.in. fragmenty listów Stefana Baleya i Iwana Mirczuka do Twardowskiego oraz zaœwiadczenie o udziale w seminarium filozoficznym wydane przez za³o-

¿yciela Szko³y Stefanowi O³eksiukowi). Uk³ad publikacji jest czytelny, a struk- tura rozdzia³ów przejrzysta i logiczna. Czêœæ informacji (statystycznych, biogra- ficznych) zosta³a podana w formie tabel, co u³atwia analizê porównawcz¹ przedstawionego materia³u. Udogodnieniem dla polskiego czytelnika i dodatko- wym walorem rozprawy jest podane ka¿dorazowo w nawiasie kwadratowym pol- skie t³umaczenie oryginalnych tytu³ów prac autorów ukraiñskich, tytu³ów czaso- pism, a tak¿e nazw instytucji.

Rozdzia³ pierwszy zosta³ podzielony na dwa zasadnicze podrozdzia³y, opisu- j¹ce m.in. polsko-ukraiñskie relacje kulturowe we Lwowie w koñcu XIX i po- cz¹tkach XX wieku oraz stosunek K. Twardowskiego do Ukraiñców. Zosta³y tu tak¿e pokrótce zaprezentowane sylwetki wybranych ukraiñskich myœlicieli zwi¹- zanych ze Szko³¹ i dzia³aj¹cych w za³o¿onym we Lwowie Polskim Towarzystwie Filozoficznym. Ivanyk na pocz¹tku podejmuje dyskusjê z dwoma rozpowszech- nionymi pogl¹dami na temat relacji polsko-ukraiñskich – z tez¹ o wzajemnej wrogoœci przedstawicieli obu narodów oraz przekonaniem o ukrainofobii za³o-

¿yciela Szko³y Lwowsko-Warszawskiej. Powo³uj¹c siê na wypowiedzi postaci zwi¹zanych z polsk¹ i ukraiñsk¹ nauk¹, a tak¿e na liczne fragmenty Dzienników Twardowskiego, obala oba stereotypy, co pozwala mu stwierdziæ, ¿e „ani klimat kulturowy, ani postawa Twardowskiego nie stanê³y na przeszkodzie powstania ukraiñskiego skrzyd³a Szko³y Lwowsko-Warszawskiej” (s. 29). Twierdzenie to otwiera mo¿liwoœæ obrony postulatu o rzeczywistym wp³ywie nauk Twardow- skiego na ukraiñskich studentów Uniwersytetu Lwowskiego, dlatego drug¹ czêœæ tego rozdzia³u autor rozpoczyna od wprowadzenia kryteriów, wed³ug których zamierza wyodrêbniæ konkretne postaci jako uczniów Twardowskiego. Korzysta przy tym z opisanych przez Jana Woleñskiego czynników przynale¿noœci do Szko³y Lwowsko-Warszawskiej. S¹ to nastêpuj¹ce wyznaczniki: genetyczny

– odbycie studiów u za³o¿yciela Szko³y lub jego uczniów (przy czym Ivanyk

zaostrza to kryterium jedynie do osoby Twardowskiego), geograficzny – dzia³al- noœæ naukowa we Lwowie i Warszawie (tu nastêpuje zawê¿enie do Lwowa), cza- sowy – od 1895 r. do wybuchu II wojny œwiatowej (pozostaje bez zmian) oraz merytoryczny – zasób wspólnych idei¹. Dwa czynniki, genetyczny i merytorycz- ny, autor uwa¿a za najistotniejsze z punktu widzenia obranego celu pracy. Na podstawie analizy ró¿norodnych pism i dokumentów, w tym zachowanych Ÿró- de³ archiwalnych, takich jak indeksy oraz œwiadectwa kolokwialne, Ivanyk wska- za³ dziesiêcioro badaczy spe³niaj¹cych kryterium genetyczne – odbycie studiów bezpoœrednio u K. Twardowskiego oraz udzia³ w naukowej dzia³alnoœci Polskie- go Towarzystwa Filozoficznego wraz z aktywnym wspó³tworzeniem przez nie- których z nich „Ruchu Filozoficznego”. Kryteria te (³¹cznie lub tylko pierwsze) spe³niaj¹: Stefan Baley (filozof, psycholog, pedagog), Jakym Jarema (psycholog, filozof, pedagog), Wo³odymyr Juryneæ (filozof), Hawryi³ Kostelnyk (filozof, teo- log greckokatolicki), Aleksander Kulczycki (filozof, psycholog, pedagog), Jaro- s³aw KuŸmiw (pedagog, psycholog), Stefan O³eksiuk (filozof, psycholog, krytyk literacki), Milena Rudnicka (pedagog, dziennikarka), Hilarion Œwiêcicki (filolog, etnograf, muzeoznawca) oraz Miron Zarycki (matematyk, filozof) (s. 64). Widaæ,

¿e wskazani ukraiñscy uczeni specjalizowali siê w ró¿nych dziedzinach nauki, nie tylko w filozofii. Nie by³a to w Szkole Lwowsko-Warszawskiej sytuacja wy- j¹tkowa – autor O jasnym i niejasnym stylu filozoficznym postulat teoretycznego pluralizmu uwa¿a³ za jedn¹ z wa¿niejszych wytycznych rzetelnego i krytyczne- go uprawiania nauki. Jak napisa³a po latach pracy z Twardowskim Izydora D¹mbska, „wyjœæ z tej szko³y mogli: spirytualiœci i materialiœci, nominaliœci i realiœci, logistycy i psychologowie, filozofowie przyrody i teoretycy sztuki”².

Drugi rozdzia³, niemal dwukrotnie d³u¿y od poprzedniego, ma za zadanie zilustrowaæ merytoryczne zwi¹zki wymienionych badaczy z tradycj¹ Szko³y. Po- dobnie jak poprzedni, zosta³ on podzielony na dwie czêœci. W pierwszej autor pre- zentuje pogl¹dy wyró¿nionych filozofów ukraiñskich oraz omawia ich najwa¿niej- sze prace. W drugiej natomiast wyodrêbnia zasób merytorycznych – teoretycznych i metodologicznych – idei decyduj¹cych jego zdaniem o przynale¿noœci do Szko³y Lwowsko-Warszawskiej, by na koñcu przeanalizowaæ przedstawione w czêœci pierwszej stanowiska pod k¹tem realizacji tych za³o¿eñ. Rozdzia³ ten dostarcza wiêc uzasadnienia dla tezy o przynale¿noœci wybranych ukraiñskich myœlicieli do Szko³y Twardowskiego. Prezentowane teorie filozofów ukraiñskich dotycz¹ wszystkich najwa¿niejszych dziedzin filozofii – psychologii (Twardowski za swoim mistrzem, Franzem Brentano, uwa¿a³ psychologiê za podstawow¹ naukê filozoficzn¹, o czym dalej), etyki, estetyki, logiki, a tak¿e historii filozofii. Po- dejmowane s¹ m.in. problemy twórczoœci poetyckiej i wyobraŸni twórczej (Ba-

1 Zob. J. Woleñski, Filozoficzna Szko³a Lwowsko-Warszawska, PWN, Warszawa1985, s. 9.

2 I. D¹mbska, Czterdzieœci lat filozofii we Lwowie 1898–1938, „Przegl¹d Filozoficzny” 1948, t. 44, s. 17.

ley, Jarema), krytyczne interpretacje psychoanalizy Freuda (Jarema, Juryneæ), logiczne i ontologiczne analizy pojêcia negacji (Kostelnyk), zagadnienie uzasad- nienia estetyki naukowej (Rudnicka, Zarycki) oraz etyki naukowej (Baley), a tak-

¿e próby systematyzacji historii filozofii ruskiej (Œwiêcicki). Za najwa¿niejsze teoretyczne osi¹gniêcia ukraiñskich studentów Twardowskiego Ivanyk uwa¿a kla- syfikacjê uczuæ Baleya i jego koncepcjê motywu endymioñskiego w twórczoœci literackiej S³owackiego i Szewczenki oraz koncepcjê pomy³ek pisemnych O³ek- siuka i jego analizê s¹du spostrze¿eniowego (s. 173).

Przechodz¹c do zasadniczej czêœci ostatniego rozdzia³u, Ivanyk wskazuje dwa g³ówne merytoryczne kryteria przynale¿noœci do Szko³y Lwowsko-Warszawskiej, które maj¹ Ÿród³o w myœli Brentana – kontynuowanej i rozwijanej przez Twar- dowskiego, a tak¿e wiêkszoœæ jego wychowanków. Pierwszym takim wyró¿ni- kiem jest postulat pos³ugiwania siê metod¹ analizy pojêciowej w dociekaniach filozoficznych, nazwany przez Ivanyka analitycyzmem (s. 151). Stosowanie w filozofii metody naukowej, wzorowanej na dyscyplinach przyrodniczych i wy- chodz¹cej od analizy pojêæ, by³o programow¹ tez¹ Szko³y. Charakterystyczne dla formacji Twardowskiego postulaty jasnoœci, precyzji i formalnej poprawnoœci g³o- szonych twierdzeñ s¹ rzeczywiœcie czêsto oceniane jako jedyny wspólny mianow- nik pogl¹dów przedstawicieli Szko³y, która – jak zosta³o ju¿ zaznaczone – popiera³a teoretyczny pluralizm, obwarowany wszak¿e wymogami rzetelnoœci i krytycyzmu.

Drug¹ reprezentatywn¹ cech¹ myœli lwowskich filozofów by³o uznanie psychologii za podstawow¹ naukê filozoficzn¹, czyli psychologizm (s. 152). To w dziedzinie zjawisk psychicznych, zdaniem Brantana (a tak¿e Twardowskiego), nale¿y szukaæ podstaw pozosta³ych nauk filozoficznych – metafizyki, logiki, etyki i estetyki.

Brentanowsk¹ psychologiê opisow¹ cechowa³ introspekcjonizm (teza o niezawod- nym charakterze poznania introspekcyjnego), intencjonalnoœæ (teza o intencjonal- nym nastawieniu wszystkich aktów psychicznych) oraz specyficzna klasyfikacja aktów psychicznych (podzia³ na przedstawienia, s¹dy i emocje). Wœród szcze- gó³owych wyznaczników Szko³y Lwowsko-Warszawskiej w innych dziedzinach filozoficznych Ivanyk wskazuje d¹¿enie do zreformowania tradycyjnej logiki Arystotelesowskiej, realizacjê programu etyki naukowej, poszukiwanie kryteriów estetyki naukowej oraz ho³dowanie aposteriorycznej metodzie konstrukcyjnej w historii filozofii (s. 162).

Ostatni¹ czêœæ drugiego rozdzia³u stanowi analiza przedstawionych wczeœniej wyników teoretycznych ukraiñskich filozofów pod k¹tem obecnoœci w nich ogól- nych i szczegó³owych wyznaczników charakteryzuj¹cych Szko³ê Lwowsko-War- szawsk¹. Ivanyk, opieraj¹c siê g³ównie na tekstach Ÿród³owych, wskazuje punk- ty styczne myœli Twardowskiego i ukraiñskich badaczy. Odnajduje u tych ostatnich wszystkie wypunktowane wczeœniej elementy swoiste dla Szko³y – sto- sowanie analizy pojêciowej (zwraca uwagê na podobieñstwo przedmiotu i me- tody prac doktorskich Twardowskiego i O³eksiuka), obecnoœæ w pogl¹dach Ukra-

iñców psychologizmu metodologicznego i/lub ontologicznego, bliskoœæ ideow¹, widoczn¹ tak¿e w estetyce, etyce, logice i historii filozofii (s. 170–173). Oprócz spe³niania wskazanych przez Ivanyka warunków, ukraiñskie skrzyd³o tej forma- cji posiada³o jego zdaniem równie¿ pewne cechy indywidualne. Po pierwsze, ich prace powstawa³y g³ównie w jêzyku narodowym. Tylko 20% publikacji pisano w jêzykach obcych (w tym wiêkszoœæ po polsku). Stanowi³o to z jednej strony istotny czynnik rozwoju ukraiñskiej terminologii filozoficznej i psychologicznej, jednak z drugiej strony tworzy³o barierê w przep³ywie myœli miêdzy twórcami ukraiñskimi a reszt¹ filozoficznego i naukowego œrodowiska. Po drugie, ukraiñ- scy uczniowie Twardowskiego nie stanowili zwartej grupy, czêsto nie znali siê osobiœcie. Rzadko te¿ powo³ywali siê wzajemnie na swe pisma, choæ czêsto zaj- mowali siê podobnymi problemami. Nie znajdziemy te¿ zbyt wiele odwo³añ ukraiñskich uczonych do prac samego Kazimierza Twardowskiego czy jego uczniów (wyj¹tek stanowi¹ Baley i O³eksiuk). Ivanyk t³umaczy to g³ównie wzglêdami politycznymi i ówczesn¹ atmosfer¹ spo³eczno-polityczn¹ we Lwowie (s. 176). Po trzecie, zdaniem autora ukraiñskich filozofów cechuje du¿e zainte- resowanie psychoanaliz¹ (szeœciu z omawianych uczonych prowadzi³o badania nad teori¹ Freuda i metod¹ psychoanalityczn¹). Zastrze¿enia mo¿e wiêc budziæ kwestia kompatybilnoœci ostatniego wyró¿nika z za³o¿eniami Szko³y – ocena psy- choanalizy w Szkole Lwowsko-Warszawskiej by³a negatywna, przede wszystkim z powodu uznania nienaukowego charakteru jej metody, ale tak¿e niezgodnoœci z niektórymi za³o¿eniami Brentanowskiej psychologii deskryptywnej (jak teza o nieistnieniu nieœwiadomych zjawisk psychicznych czy teza o intencjonalnoœci).

Ivanyk przekonuje jednak, ¿e odwo³ywanie siê do metody psychoanalitycznej przez ukraiñskich uczniów Twardowskiego daje siê pogodziæ zarówno z meto- dologicznymi, jak i merytorycznymi wymogami Szko³y (s. 179–180).

Podsumowuj¹c swe rozwa¿ania Ivanyk stwierdzi³, ¿e: „przedstawione [...]

rezultaty badañ œwiadcz¹ o tym, ¿e spora grupa myœlicieli i naukowców ukraiñ- skich, stanowi¹ca elitê ukraiñskiej inteligencji przedwojennej w Galicji, znajdo- wa³a siê w orbicie wp³ywu szko³y Twardowskiego” (s. 187). Pozwala to po pierw- sze, wyjaœniæ tendencje ujawniaj¹ce siê w filozofii ukraiñskiej przez odwo³anie do owego stosunku. Po drugie, pozwala zdaniem autora mówiæ o ukraiñskim brentani- zmie, który nale¿a³oby uznaæ obok utrwalonej ju¿ tradycji austriackiej, polskiej i czeskiej (s. 187). Uzupe³nienie g³ównego tekstu stanowi piêciostronicowy aneks, w którym autor pokrótce przedstawi³ sylwetki ukraiñskich filozofów zwi¹zanych ze Szko³¹ Lwowsko-Warszawsk¹, niespe³niaj¹cych jednak restrykcyjnych kryte- riów przyjêtych w zasadniczej czêœci ksi¹¿ki. Znalaz³y siê tu wiêc osoby, które by³y uczniami uczniów Twardowskiego – Jaros³aw Curkowski uczeñ Stefana Baleya, Wo³odymyr Janiw student Kazimierza Ajdukiewicza i Mieczys³awa Kreutza, a tak¿e myœliciele nieposiadaj¹cy lub niemanifestuj¹cy genetycznej przy- nale¿noœci do Szko³y Twardowskiego, jednak¿e uwzglêdniaj¹cy w swej pracy fi-

lozoficznej jej teoretyczne lub metodologiczne postulaty. Do ostatniej grupy Iva- nyk zaliczy³ Iwana Frankê, Myko³ê Konrada oraz Iwana Mirczuka (s. 182).

Stosunkowo niewielki rozmiar pracy sprawia, ¿e autor w sposób syntetyczny przedstawi³ filozofiê Szko³y Lwowsko-Warszawskiej, skupiaj¹c siê jedynie na tych aspektach, które s¹ w istotny sposób zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ intelektualn¹ omawianych uczonych ukraiñskich. Dlatego praca ta bêdzie bardziej satysfakcjo- nuj¹ca dla czytelnika zaznajomionego z tradycj¹ filozoficzn¹ Szko³y Lwowsko- -Warszawskiej. Nadmiernemu rozrostowi pracy zapobieg³a tak¿e du¿a precyzja sformu³owañ – nie ma w tej pracy przys³owiowej „piany” wype³niaj¹cej przestrzeñ miêdzy jej merytoryczn¹ zawartoœci¹. Z drugiej jednak strony, mimo niewielkiej objêtoœci, ksi¹¿ka stanowi swoiste kompendium wiedzy na temat myœli ukraiñskiej z prze³omu XIX i XX wieku, przynosz¹c polskiemu czytelnikowi wiele informa- cji dot¹d niedostêpnych. Bo o ile Baley jest postaci¹ relatywnie znan¹ w polskiej literaturze przedmiotu – czêœæ prac napisa³ w jêzyku polskim³, a tak¿e wymienia- ny jest w opracowaniach, m.in. w Filozoficznej Szkole Lwowsko-Warszawskiej J. Woleñskiego⁴ czy w monografii T. Rzepy pt. ¯ycie psychiczne i drogi do niego:

(psychologiczna Szko³a Lwowska)⁵, o tyle pozostali opisywani przez Ivanyka filo- zofowie ukraiñscy pozostawali nieznani szerszemu gronu czytelników. Tematykê podjêt¹ przez warszawskiego filozofa mo¿na zatem œmia³o okreœliæ jako nowatorsk¹.

Materia³ Ÿród³owy (g³ównie archiwalny), na którym opartych jest wiêkszoœæ rekonstrukcji stanowisk filozofów ukraiñskich, by³ – jak wskazuje autor we wstêpie – trudno dostêpny, co podnosi walor jego pracy. Trafny jest te¿

w moim odczuciu dobór wyznaczników, którymi kierowa³ siê Ivanyk w ocenie przynale¿noœci filozofów ukraiñskich do Szko³y Lwowsko-Warszawskiej, choæ nie wyczerpuje on zasobu wspólnych idei, nie podejmuje np. uznawanego w Szkole realizmu czy absolutyzmu w kwestii prawdy. Mo¿na wobec tego po- stawiæ pytanie, czy omawiani filozofowie nie wypowiadali siê w tych kwestiach, czy te¿ mieli odmienne od uznawanych w Szkole Twardowskiego zapatrywania na ten temat. Niemniej luka zosta³a wype³niona. Choæ mo¿e tylko czêœciowo

– przedstawione wyniki s¹ dobrym punktem wyjœcia do dalszych badañ nad za- gadnieniami obecnoœci ukraiñskiej myœli filozoficznej w krêgu Szko³y Lwowsko- Warszawskiej, jak te¿ filozofii ukraiñskiej w ogóle. Mo¿na wobec tego liczyæ,

¿e ta tematyka zostanie jeszcze przez autora podjêta.

Katarzyna Ossowska

3 Zob. tak¿e wybór pism Psychologia w szkole lwowsko-warszawskiej: Twardowski, Wi- twicki, Baley, B³achowski, Kreutz, Lewicki, Tomaszewski, pod red. T. Rzepy, Wydawnictwo Na- ukowe PWN, Warszawa 1997, s. 255-276.

4 Zob. J. Woleñski, op. cit., s. 16 i 17.

5 T. Rzepa, ¯ycie psychiczne i drogi do niego: (psychologiczna Szko³a Lwowska), Wydaw- nictwo Naukowe US, Szczecin 1998.