Karol Wojtyła
Quaestio de fide apud S. Joannem a
Cruce
Collectanea Theologica 21/4, 418-468
QUAESTIO DE FID E APU D S. JOA NN EM A CRUCE
Praenotanda statim videtur significatio abbreviationum. Hae in tel- ligendae sunt modo sequenti;
„S“ — „Subida del Monte Carmelo“ „NO“ — „Noche oscura“
„Cant.“ — „Cantico espiritual“ „LI.“ — „Llama de amor v iv a “.
In textibus citandis semper intelligenda est editio: „Obras de San Juan de la Cruz, Doctor de la Iglesia, editadas y anitadas por el P. S il- verio de Santa Teresa C. D.“ quinque voluminibus, facta in Burgos annis 1929—1931.
Omnia, quaecumque in hac synthetica reasumptione componentur, radices suas m ittunt in longa et exacta analysi textuum . Hic tam en nonnisi effectus datur particularium scrutiniorum textualium , connotata quandoque hac parte operum S. Doctoris, ubi doctrina talis fundata invenitur.
1. MOMENTUM PROPRIUM FIDEI IN OPERIBUS S. JOANNIS A CRUCE.
Quomodo quaestio de fide in v e n itu r in fam osa illa te tr a - logia s. Jo an n is a Cruce, D octoris Ecclesiae?— en, prim um q uae situ m huius dissertationis. B ene en im com m u niter scitur: opera S. A uctoris, etsi v e ru m e t p len u m system a theologicum consti tu a n t, com positum cum p e rfe c ta logica intrinseca, non tam en p a rte m p raecipuam in sp ecu lu tiv a et ab stracta ex plan ation e p ro b lem atis ponunt. P ra e v a le t descriptio vitae m ysticae in suis p a rticu la rib u s phaenom enibus, quae om nino concretam as
sum unt. speciem . Ista atta m e n phaenom ena c o o rd in an tu r u n a ex p a rte m agna e x p erim en tali scientia eorum , quae in v ita m ystica o ccu rru n t, alia ex p a rte au tem quibusdum principiis, q uae valo re g au d en t om nino m etaphysico. Hoc modo tra d itu r nobis talis p len itu d o doctrinae, quae sim ul nos p a rtic u la ria et concreta v itae s u p e rn a tu ra lis docet et sim u l aspectum m eta - p hysicum et a b stra ctu m ipsius aperit.
Ad p len itu d iń em v ita e m ysticae p e rtin e n t in subiecto h um ano p lu ria elem enta, quae om nia co m p o nuntur a S. D octore in operibus eius in speciem alicuius theologiae subiecti. U nu m quodque enim v alo rem suum h a b e t n o n solum psychologicum , c o n n atu ralem subiecto, in quo degit, sed etiam in tim e theologi cum p ro p te r ratio n em obiecti, cui anim am h u m an am eiusque p o ten tias aperit. S. Jo an h es a C ruce h a b e t p ro p ria m conceptio n em v itae su p e rn a tu ra lis et. m ysticae, q u ae om nia opera eius inform at: est. conceptio unionis an im ae h u m an ae eiusque po ten tia ru m cum Deo. Q uae un io su p e rn a tu ra lis, p ro u t ex SII, 5 patet, consistit in com m unicatione su p e m a tu ra li anim ae h u m an ae cum Deo secundum o rd in em g ratiae, u b i D eus anim ae n o n solum tam q u am c re a to r et con serv ator essendi ipsius u n itu r, sed, u bi m ed ian te g ra tia et c a rita te o ffe rt sese illi s u p e rn a tu ra - lite r *), secundum in tim a suae D eitatis. Sic ergo unio s u p e r n a tu ra lis anim ae h u m an ae in h ac v ita cum Deo ap p a re t tam quam plen a e t sem p er plen io r actu alisatio v ita e su p e rn a tu ra lis, cuius germ en in h a e re t anim ae p e r g ratiam g ratu m facientem .
Sed ipsa g ra tia g ratu m faciens co n stitu it solum m odo sta tu m hab itualem , h a b itu m unionis in su b stan tia a n im a e 2).
*) „...anuque es verdad que... esta D ios siempre en el alma dândole y conservändole el ser natural de ella con su asistencia, no, empero, siempre la comunica e l ser sobrenatural. Porque éste no se comunica sino por amor y gracia...“, SII, 5, 4.
2) „Ahora sólo trato de esta union total y perm anente segun la sustância del aim a y sus potencias en cuanto al habito oscuro de u nion
S. Jo an n es a C ruce sta tu m tale m nonnisi supponit. Ipsa autem unio con cip itu r ab eo modo dynam ico. N on a g itu r d e solo sta tu h ab ituali, in quo anim a m an et Deo coniuncta, sed de v ita su p e r n atu ral!, in qua sta tu s su p e m a tu ra lis h a b itu a lite r in tim u s ani m ae e t po ten tiis eius, re d d itu r actu. A ctualisatio au tem u n itiv a v ita e su p e rn a tu ra lis fit a p a rte p o ten tiaru m . A ctualisatio talis n e q u it ex p ectari in hac v ita modo p erm anen ti; nonnisi tr a n seu n ter. P o te n tiae ipsae in d u u n t sibi convenientes h a b itu s vel v irtu te s su p e rn a tu ra le s, quibus m ed ian tib us actus unionis su p e rn a tu ra lis anim ae h u m an a e cum Deo possibiles evadunt.
Sic ergo in tro d u c itu r apud s. Jo an n em a C ruce quaestio de v irtu tib u s theologicis, q u ae im m ed iate su p p o n u n tu r m edia unio nis su p e rn a tu ra lis p o ten tia ru m an im ae hu m anae cum Deo, et quibus m ed iantib u s to ta u n io s u p e m a tu ra lis anim ae tra n s it ex s ta tu suo h a b itu a li ad successivas actualisationes. R e d d itu r ergo dynam ica et evolvitur.
Sic trib u s v irtu tib u s theologicis tre s a d scrib u n tu r functio nes u n itiv ae d istin ctae e t resp ectu d istin cta ru m facu ltatu m sp i ritu a liu m anim ae. In ta li trich o to m ia o rd in a tu r to ta doctrina s. Jo an nis a C ruce de unione su p e m a tu ra li anim ae h um an ae viato ris cum Deo. U na ex p a rte — trichotom ia psychologica: tre s p o ten tiae superiores, p ro p rie sp iritu ales anim ae — in te l lectus, m em oria et voluntas, quibus ad iu n g itu r alia ex p a rte trich o tom ia theologica, tre s v irtu te s theologicae: fides, spes et caritas (amor)J).
Solum m odo p ars illa sp iritu alis anim ae capax est unionis su p e m a tu ra lis cum Deo.
S ta tu m h ab itu alem unionis o btinet in g ratia g ratu m fa- cie n te e t in v irtu tib u s theologicis, q u aru m actibus postea
red-porque en cuanto al acto, después diremos, con el favor divino, cómo no pueda haber union permanente en las potencias en esta vida, sino transeunte“. Ibidem 5, 2.
!) las très virtudes teologales, fe, esperanza y caridad, que’ tien en respecto a las dichas très poténcias como propios obj etos sobre- naturales, y m ediante las cuales e l aima se une con Dios segun sus po tencias“. Ibid. 6, 1.
d itu r vivens s u p e m a tu ra lite r unione divina. Q uae unio suc cessive p e rfic itu r et a u g e tu r modo om nino organico et v itali u squ e ad su p rem u m g rad u m possibilem in h ac vita, ad sic dic ta m „unionem tra n sfo rm an te m ", u b i anim a fit p a rticip a tiv e d i vina, im m o secund u m genuinum m odum loquendi s. A uctoris fit, „Deus p e r particip atio n em " („Dios p o r p a rticip a tio n ") *).
S anctus ergo Jo an n es a C ruce pauca h a b e t de ipso statico e t ab stracto conceptu g ratiae vel v irtu tu m theologicarum . Unio divina anim ae a p e rit aspectum om nino dynam icum et vitalem , e v o lv itu r enim in continua actu alisatio n e v irtu tu m s u p e m a tu - ralium . A ctu alisatio n e ta li ipsae v irtu te s p e rfic iu n tu r e t m agis ac m agis a p p a re n t in sua specifica et n a tiv a perfectione. V ir tu tib u s theologicis s u p e m a tu ra lite r v iv itu r. In d ecursu au tem v itae su p e rn a tu ra lis et v itali evolutione v irtu tu m theologicarum m a n ife sta tu r p ro p ria e a ru m n a tu ra .
T alem asp ectu m problem atis p ra e b e n t nobis opera s. Jo a n - nis a C ruce. E t su b hoc g en erali asp ectu q u aerend a e tiam vide tu r p ro p ria eius d o ctrina d e fidei n a tu ra . Q uando S. D octor in s titu it system a su um secundum o rd in em tricho tom iae p ra e - lau d atae, tu n c u tiq u e non ex clu d it om nes alias v irtu te s, quae ad anim am h u m an am n a tu ra lite r et s u p e m a tu ra lite r perficiendam cooperan tu r. S. Jo an n es tu n c illas solum m odo ponit, q u aru m p ro p riissim u m m u n u s est u n io fac u lta tu m anim ae cum Deo, quae s u n t theologicae secun d u m in tim am ratio n em sui. D e aliis tacet. Posset qu is fo rsita n eas d eteg ere in processu unionis inclusas e t absconditas in evolutione v ita li fidei, spei vel c a ri tatis. Q uom odocum que tu n c co o p eraren tu r, u n u m m an e t cer tu m : ipsa fo rm alitas un itiv a, ipsa ratio theologica v itae su p e m a - tu ra lis re d u c itu r ad illas tres.
F id e i a ttrib u itu r m u n u s u n itiv u m resp e c tu in tellectu s. O m nia p rae c e d en te r dicta p e rtin e n t etiam ad ipsam
consideran-*) „Y se hace tal union cuando Dios hace al alm a esta sobrenatural merced, que todas las cosas de Dios y el alma son unas en transform ation participante; y el alm a m äs parece Dios que alma, y aun es Dios por participation“... Ibid. 5, 7.
dam. Non enim tra c ta tu r om nino d istin cte et sep aratim , h a b e t suam p a rte m in to ta li unione anim ae cum Deo sim ul cum aliis. S im ul cum aliis ev o lv itu r et sim ul cum illis in te rv e n it in quoli b e t g rad u unionis. S ecundum m en tem s. Joan n is a C ruce n ih il possum us asserere de fide SQla, de fide m ortu a. Fides v iv it p e r ch a rita tem e t haec v ita fidei p ro p rie d escrib itu r et p ro fu nd e e x p la n a tu r in o peribus eius. Quomodo tam en tu n c distingui va le t eius p ro p riu m et specificum , quando sem per in descriptio ne com m iscentur elem enta su p e rn a tu ra lia unionis p ro v en ien tia ex c a rita te et spe cum illis, quae a fide procedunt? S. Joann es a Cruce, q u ando a sseru it sta tu m h a b itu a le m unionis cum Deo p ro ipsa su b stan tia anim ae in. g ra tia g ratu m faciente et p ro po te n tiis eiu s in v irtu tib u s th eo lo g ic is1), tu n c iam p rim o in n u it ratio n em distinguendi. R atio talis su m itu r e x p a rte subiecti n a tu ralis, p o ten ta riu m scillicet anim ae, in quibus v irtu te s theolo gicae su b sistu n t e t opus su um faciunt. T un c ergo om nia illa elem en ta unionis, quae c o n c en tra n tu r in lin ea intelectus, im m e diatam ratio n em su i in fide h ab en t, et ex fide tam q u am e rad ice p ro p ria im m ed iate em an ant. .A d m itte re debem us u tiq u e in flu x u m rem o tio rem et c a rita tis e t spei et a liaru m (de donis Spi ritu s S an cti suo loco dicetu r), nihilom inus tam en fides a sse ritu r illa v irtu s, cui om nis form atio u n itiv a intellectus v iato ris cum Deo p roxim e (im m ediate) et p ro p rie a d s c rib itu r2). Hoc sensu ipsa p o n itu r m edium unionis pro in te lle c tu e t tam q u am m e dium unionis in to ta li tetralo g ia docetur. H abem us p ro in de strictissim e tra c ta tu m ibi de fid e — m edio unionis cum Deo.
*) Cf. V, 5, 2, textus iam prius citatus sub 2).
s) Cui favet etiam talis textu s SII, 9 (Titulus): „la fe es el proxi mo y proporcionado medio al entendim iento para que el alma pueda (UeL gar) a la divina union de amor“ — ubi S. Doctor aperte distinguit m unus unitivum fidei pertinens ad intellectum a totali opere unionis animae cum Deo, quod perficitur proprie in virtute caritatis supernaturalis, quae autem im m ediate in voluntate operatur. Voluntas ergo est p reci- pua basis psychologicą unionis.
P ro p riu m e t im m ed iatu m m unus m edii e x e rc e t fides resp ectu intellectus, m ed iate tam e n co o p eratu r ad unionem to talem an i m ae cum Deo.
V id etu r ergo tu n c aspectum prop riu m , sub quo to ta res d e fide in operibus s. Jo an n is a C ruce v en it, non esse nisi ipsum functionalem . „M edium unionis“ in tellectu s e t an im ae cum D eo n o n v id e tu r in d ic a re n ih il am plius. U tru m ergo possit con- » sid e ra ri fides in operibus s. Jo an nis a C ruce sub aspectu n a tu rae? U tru m »Ossit in stitu i quaestio: fides q uid est? n on tan tu m : q uid o p eratu r? v el q uid efficit? Sub hoc ultim o potius aspectu v id e tu r e x a ra ta n o tan d a illa dissertatio p. L a b o u rd ette О. P.: „L a foi théologale e t la connaissance m ystique d ’après S ain t Je an d e la C roix“ ’), u b i non tam fides qua talis, qu a v irtu s u n itiv a tra c ta tu r, sed m ulto m agis ip su m u n itiv u m opus fidei. Conceptio talis co rresp o n d et im m ed iate indoli operum s. Jo an n is a C ruce e t om nibus, q u ae ihi explicite de fide tra d u n tu r. N ihilom inus tam e n e t alia conceptio v id e tu r possibilis — talis scilicet, q uae n o n ta n tu m ipsum opus u n itiv u m fidei ex planat, sed etiam q u ae d am d e n a tu ra ipsum e x op ere illo eru i ten d at, indicando ex exercitio v irtu tis de ipsa eius essentia. T ale n u n c d e te rm in a tu r obiectum p rasen tis dissertationis.
Concepio v id e tu r possibilis. Q uare? — Quia etiam fu n d ata in tex tib u s, u tiq u e rem o tiu s, e t nonnisi ex acta et longa analysi e ru ed a, n ihilom inus tam en, erudibilis. O m nia enim , quae in ope rib u s s. Jo an n is a C ruce p a rtic u la rite r d e scrib u n tu r de fide, t r a d u n t nobis e x e rc itiu m h u iu s v irtu tis ex ex perientia. O m nia tam e n ista/ in telligen da s u n t tam q u am actualisationes fidei. S. Jo an n es a C ruce om nes p ra e b u it praem issas ad concipiendum sic. Unio anim ae h u m an a e cum Deo, p rae se rtim au tem po ten tia ru m eius, tra n s it a suo s ta tu h a b itu a li et obscuro (C. SII, 5, 2)
Cf. — Labourdette, La foi théologale et la connaissance m ysti que d’après Saint de la Croix, art. in Revue Thomiste. 35 (1936); 36 (1937).
in actum . S. Jo an n es a C ruce exp licite hoc p raesupponit. Q uan do erg o d escrib it ip sam evolutionem v ita e su p e rn a tu ra lis p e r m odum eius, quod im m ediate et e x p e rim e n talite r v iv itu r, tun c phaenom ena ista secundum hoc praesuppositum c o n stitu u n t se rie m actualisationum , in quibus h a b itu s u n itiv i anim ae cum Deo actu re d d u n t unionem . Sic. v. g. quando d e scrib u n tu r p a r tic u la ria fidei ex ercitae et sim ul ex pertae, tun c invenim us a c tu a - lisationes h u iu s v irtu tis, in quib u s ipsa in tim a n a tu ra eius actu m an ifestatu r. Sic ergo habem us im m ediate seriem actu aliu m m an ifestatio nu m n a tu ra e fidei. In hac ergo serie in v e n itu r iam aliqua ratio n a tu ra e eius tractan d ae.
R atio tam en ista n o n e s t dahuc ultim a. H abem us p ro fu n dius adhuc e t u lte riu s fu n d am e n tu m ad colligendas e t com pa ran d a s syn th etice p raed ictas actuales m anifestationes, quibus v ita fidei d escrib itu r. Hoc fu n d am en tu m co n stitu itu r conceptio n e ipsa m etaphysica, qua v irtu s fidei-m edium unioni^ su b intim o ta n g itu r aspectu. En, a tte n te legentibus et in v estigan tib u s opera s. Jo an n is a C ruce a p p a re t in ipsis optim e vis in fran g ibilis logicae, quae sin g u laria phaenom ena v itae su p er n a tu ra lis ad invicem ligat. Q u a e ritu r ra d ix h u ius logicae con- nexionis, ra d ix realis et vitalis sim ul. E t sic in u ltim a analysi ra d ix ista in v e n itu r in linea entis, in m etaphysico s ta tu quaestio nis, qui e tsi brevis, nihilom inus tam e n p o ten te r in flu it in to tu m opus S. A uctoris, m anifestando su u m in flu x u m in hac p ro p rie logica p raelau d ata.
Ad han c ergo conceptionem ontologicam sub qua v irtu s fidei prim o in tro d u c atu r, o p o rtet n u n c red u cere qu aelib et p a rti cularia experien tiae. Fides — m edium unionis anim ae v iato ris cum Deo — d e te rm in a tu r prim o e t prim o c o n stitu itu r secundum p rin cip ia entis, secundum quae q u a n ta lib e t res ad D eum re fe r tu r. Incipiendo ergo n u n c d o ctrin am s. Jo an n is a C ruce de fide ex p lan are ab hac p rim a ratio n e ontologica, quomodo eam in operibus S. D octoris inveniam us, fu n d am e n ta ponim us ad in te l- ligendam illam to talem u n itatem , qua eius m ens inn o tescit nobis.
2. FIDES SUB CONCEPTU ABSTRACTO: FACULTAS THEOLOGICAE TRANSCENDENTIAE.
P ro u t iam d ictu m est s. Jo an n es a C ruce tra c ta t de fid e tam q u am de m edio unionis anim ae cum Deo, designando huic v irtu ti p ro p riu m m u n u s u n itiv u m resp e c tu in te lle c tu s hom inis viatoris. A ssertu m istu d : „fides est m edium unionis anim ae cum Deo“ m u ltoties et diversim ode in v e n itu r in operib us S. A u ctoris. P ra e te r m ultos alios illi v id e n tu r p ra e se rtim invocandi tex tu s, in quibus ista ratio m edii unionis ex actius a sse ritu r de fide. Fides p o n itu r tu n c m edium p ro p o rtio n atu m ’), et sim ul pro xim u m 2), p ro p riu m et acco m o d atu m 3), le g itim u m 4), e t adae q u a tu m 5) unionis.
O m nia ista adiectiva, q u ae c e rtu m v alorem sp eculativ um habent, v id e n tu r quasi eandem ratio n em m ediandi pro fide in nu ere, p ro u t analy si fac ilite r constat. R atio ista optim e e x p li c a tu r in SII, 8, 2 e), u bi clavis to tiu s d o ctrin ae s. Jo an n is a C ruce de fide, p ra e se rtim au tem su b conceptu m etaphysico e t ab stracto in v en itu r. S. A u cto r in tro d u c it illam v alde sim pliciter. En, in tellectu s hom inis viatoris s ta tu itu r coram Deo. Non est tam en capax ex se concipiendi nisi essentiam h u iu s rei, q uae ipsi m e d ian tib u s sensibus in notescit vel in seipsa vel in essen tiali sim i litu d in e sui. A d om nes res tale s essen tialiter cognoscendas in tellectu s in v e n itu r in trin sece p ro p o rtio n ates. Haec est n a tu r a lis proportio eius esse e t o p erari. Hic p o test optim e in te rv e n ire tam q u am pro p o rtio n atu m m edium . R espectu tam e n divinae essentiae d eficit eiu s n a tu ra lis p ro p o rtio secundum esse e t
ope-*) Cf. ibid. tit. 1.
г) Cf. ibid. tit. libri; 9, tit. cap., 1; 24, 8; 00, 5. a) Cf. ibid. 8, 1.
4) Cf ibid. 30, 5. 5) Cf. NO, I, 2, 5.
') „...todos las m edios han de ser proporcionados al fin, es a saber: que han de tener alguma con ven iend a y sem ejanza con e l fin, tal que basta y sea suficiente para que por ellos se pueda conseguir e l fin que se pretende“. Ibid. 8, 2.
Tari. Non v a le t pro in d e sua p ro p ria v irtu te sim ilitudinem divi nae essentiae sib i acquirere. In te n tu s est enim ex se ad crea tu ra s, in quibus n u lla in v e n itu r essentialis sim ilitüdo Dei. C rea- tu ra e enim om nes sive in feriores sive etiam superiores,· c aren t u lla su m ilitu d in e essentiae divine. T enent u tiq u e secundum se n te n tia m com m unem theologorum relatio nem ad D eum in o r dine essendi, im m o co n stitu u n t vestigium aliquod Dei m inus vel m agis p e rfectu m secundum g rad u m perfectionis sui esse. N ul lib i tam en sim ilitudo essentiae d iv in ae in v e n itu r in ipsis. M a n e n t dissim iles, d ista n t in fin ite ab essen tia Dei ’). P roin de etiam in te lle c tu s n a tu r a lite r in te n tu s ad eas n e q u it n a tu ra lite r adi pisci ex ipsis essentiam div in am in essentiali sim ilitudine eius. Sic. in tro d u c itu r apud s. Jo an n em aspectus m etaphysicus problem atis. N otandus ven it sta tim iste ordo inten tion alis: sim i litu d o essentialis designat sim ilitu d in em essentiae in tellectu adi piscendam . In tellectu s tam en p ro p te r am bitum n a tu ra lis obiecti sui te n e tu r in p a rtib u s dissim ilitudinis divinae essentiae. C rea tu ra e etenim n a tu ra le s, quae c o n n a tu ralite r cad un t in ipsum , r e fe ru n tu r ad D eum secundum ratio n em et perfectionem essendi {sub hoc p ro in de aspectu capaces ducendi in tellectu s in Deum), sed in tim e e t absolute d eficiu n t p e r resp ectu m ad divinam es sen tiam qua talem . T unc tam e n itin e ra riu m solius in tellectu s ad D eum a rc e tu r in vestigiis essendi, in relatio n e ontologica, quam c re a tu ra e adh u c possibilem redd u n t. H uic au tem in cap acitati in te lle c tu s in ratio n e obiecti correspondet ' in trin se c a dissim i- , litud o subiectiva eius resp e c tu d ivinae essentiae. Non est ca
p a x concipiendi eam p ro p te r in trin se c am suam disproportio- nem . E st om nino incapax. E ssentia divina a sse ritu r absolute
h Sic intelligo e x contextu SII, 8, Э, analysi subacto „divino ser“. Verbatenus esset: „esse D ei“. Tunc autem comparatur „esse D ei“ „cum „esse creaturarum“, et negatur quaelibet essentialis sim ilitudo „semejanza esen cial“ inter ea. Non utique secundum solam rationem essendi, v el m elius sub aspectu entis, sub hoc enim aspectu creaturae asseruntur „ve stigium D ei“, sed proprie sub ratione essentiae. En, quare negatur sim i litu do essentialis, non alia.
su p e rn a tu ra lis resp e c tu cu iuslibet n a tu ra e creatae. T unc ta m en co m parative invocanda s u n t illa, quae s. Jo an n es a C ruce in SII, 5, 4, s ta tu it: non agi hic de u nione n a tu ra li cum Deo quae consistit in conservatione ipsius „ e ss e y ia tu ra lis “ anim ae a Deo, sed p ro p rie de illa su p e m a tu ra li, quae in com m unica tione ipsius „esse s u p e rn a tu ra lis“ Dei p e r g ratiam et am orem consistit. A ta li com m unicatione u n itiv a necessario ex clu d itu r in te lle c tu s qua n a tu ra lis. Fides au tem a sse ritu r m edium p ro - p o rtio n a tu m unionis talis. Time a u te m in fid e in v e n itu r de b ita proportio e rg a istu d „esse s u p e rn a tu ra le “ Dei, quae voca t u r „proportio sim ilitu d in is“ — „proporción d e sem ejan za“. En, p ro p te r talem „proportionem sim ilitu d in is“ a s se ritu r fides m edium p ro p o rtio n a tu m unionis in tellectu s cum Deo,, cum di vina essentia qua tali. P ro p o rtio in d ic a re v id e tu r p rim o ordin em in te n tio n a le m (relatio en im in ten tio n alis in te lle c tu s a d D eum q u a e rit sibi p ro p o rtio n em resp e c tu d iv in ae essentiae, p ro u t p a te t ex toto contextu). In hoc ergo sen su fides re d d it in te l lec tu i sim ilitu d in em essentialem Dei, quom odo optim e v id e tu r in SII, 8, m elius adhuc fo rsitan in SII, 9, quod fide m ed ian te in te lle c tu s capax evad it relation is ad D eum sub in tim a ratio n e D eitatis. F acu ltas talis ab est om nino in te lle c tu i soli, »infun d itu r ipsi ,in fide. Fides tu n c m e re tp r design ari tam q u am f a c u l t a s t r a n s c e n d e n t i a e t h e o l o g i c a e , in q u a n tu m in te lle c tu m facit tra n sc e n d e re ad D eum n o n solum su b ra tio n e en tis, sed sub ra tio n e in tim a e essentiae divinae, om nino su p e rn a tu ra lis — sub ratio n e ipsius Dei'tatis.
Conclusio talis quoad m etap h y sicam et a b stractam con ceptionem n a tu ra e fidei' n on in v e n itu r in operibus s. Joan nis a C ruce explicite, fac ilite r n ih ilom in u s e ru itu r e litte ra eius, p rae se rtim e SII, 8 com p arata cum SII, 5. F u n d a tu r au tem in e x acta analysi conceptus „sim ilitudinis, essentialis“ e t in ap erta distinctione, qu am S. D octor p o n it in te r u n ion em n a tu ra le m anim ae cum Deo et unionem su p e m a tu ra le m (cf. SII, 5, 3— 4. Unio n a tu ra lis d icit co n tactu m cum Deo c ré a n te e t con serv an te p ro p riu m esse anim ae, tu n c in o rd in e n a tu ra lite r essendi.
Unio s u p e m a tu ra lis to ta co n cip itu r in o rd in e p a rticip a n d i D ei tatem , ubi anim a secundum g enuinam S. A uctoris expressio n em fit „Dios p o r p articip acio n “. R educendo n u n c gen erale istu d praesupposi^um ad n o stra m rem de fide — invenim us in v irtu te illa\ean d em ration em p a rticip an d i in D eitate pro in te l lectu. Secundum stricta m logicam S. D octoris possum us asse rere : fides in tellectu m facit p a rticip a re D eitatem , vel — facit p a rticip a tiv e divinum . E t in tali expressione e x p lic a tu r to ta ratio m etaphysica illius „proporción de sem ejanza“, proportio sim ilitudinis, quam s. Jo an n es a C ruce d e fide docet.
R easum endo nu n c om nia ista, v id e tu r talis concatenatio conceptuum , quibus conceptio m etaphysica et ab stracta fidei ap u d s. Jo a n n em a C ruce co n stitu itu r: fides d o cetu r m edium p ro p o rtio n atu m unionis in tellectu s cum Deo. A sseritu r aiitem ta le p ro p te r ratio n em sim ilitudinis essentialis, qua erga D eum gaudet. Sim ilitudo essentialis in n u it ordinem in ten tio n alem p ro p te r m om entum subiecti fidei, quod est intellectus: in fide in te n d itu r ipsa essen tia d ivina, ipsa intim a ratio D eitatis. En, q u a re conceptionem tale m explicavim us tam q u am facu ltatem tran scen d en tiae pro p rie theologicae in tellectu s ad Deum . Tunc au tem fides, q u ae docetur m edium p ro p o rtio n atu m unionis in tellectu s cum Ipso, in hoc sim ilitudinem divinae essentiae in te l lec tu i intim am facit, in q u a n tu m in tellectum re d d it p articip em D eitatis.
In om nibus praed ictis ex h au sta v id etu r illa, quam dixi m us, m etap hy sica conceptio n a tu ra e fidei ap u d s. Joan nem a Cruce. D icitu r m etaphysica, in q u a n tu m p rim as docet r a tiones, quibus ipsum fidei ens d e te rm in a tu r. Ens fidei, quod
praesu p p o n itu r eius operari. In to ta consideratione p raeceden ti po tius ipsum „ o p e ra ri“ fidei explanavim us. Hoc certissim e p ro p te r m unus m ediandi p ro p o rtio n a lite r in tellectum in te r et D eitatem . M unus illu d ad im p let in operando. Sed o p erari praesu p p o n it esse — et s. Jo ann es a Cruce om nino clare p e r tin g it ad ipsam e n tita tiv a m ratio n em n a tu ra e fidei, ad ipsum fidei ens. R atio ista etiam in clu d itu r in eodem conceptu sim
i-litu d in is essentialis (sem ejanza essencial). Sicut in te lle c tu s n e q u it in sua n a tu ra li o peratione adipisci ipsam D eitatem p ro p te r ipsam in trin secam disproportionem (dissim ilitudinem ) su ae c re a ta e n a tu ra e resp e c tu essentiae divinae, sic fides, quae in fu n d itu r in te lle c tu i tam q u am facu ltas tra n sc en d e n tia e theolo gicae, faciens p e rtin g e re ipsum a d in tim am ratio n em D eitatis in Deo, su p p o n it p rim o in ipso suo esse h an c sim ilitu din em essentialem Dęi. Quod p ra e te re a expresse docetur in SII, 8, 3, u bi fides a p e rte c o n tra p o n itu r q u ib u slib et o rd in is n a tu ra lis en tib u s creatis. P e rtin e t ergo ipsa ad o rdin em s u p e rn a tu ra - lem , q ui est ordo divinae essentiae qua talis. C o n stitu itu r au tem fides in trin se c e p articip atio n e h u ius essentiae, p a rtic i p atio n e D eitatis ipsius. Haec, q u ae in te lle c tu m efficit p a rti cipem D eitatis, su p p o n a tu r ipsa p articip atio eius. Talis v id etu r in tim a ra tio eius n a tu ra e su b m etaphysica conceptione et abstracta. Sim ilitudo essentiae divinae in p a rticip a tio n e eius, im m o ipsa p a rtic ip a tio D eitatis co n stitu u n t p ro s. Jo a n n e a C ru ce ip su m in tim u m ens fidei. Ens om nino „theologicum “ , in quo in te lle c tu s re c ip it g erm en su ae su p e rn a tu ra lis tran sfo rm atio n is, e t vi cuius successive fit „divinus p e r p articip a tio n e m “ .
3. MOMENTUM OBIECTIVUM PROBLEMATIS:
FIDES CONSTITUITUR PARTICIPATIONE DEITATIS QUA OBIECTI.
Tota, consideratio praeceden s de n a tu ra m etaphysica fidei om nino fu it a b stra cta in hoc sensu, quod n a tu ra m fidei om nino in a b stra cto docuit. I n a b stra c to — id est quasi e x tra sublec tu m psychologicum et in d ep e n d e n te r ab eo. E ns „theologi cum “ fidei c o n stitu tu m tam q u am p u ra p articip atio D eitatis v i d e tu r quid id ea le e t sep aratu m . In concreto ta m e n istu d ens „theologicum “ accidit sem p er in re a li connexione cum su biecto psychologico, cum in te lle c tu hom inis v iatoris, in quo su b sistit p ro p rie dicta v irtu s fidei. In v irtu te ta li u tiq u e in ti m a fo rm alitas eius, in tim a eius essentia consistit in ista „theo logica“ p articip atio n e D eitatis, connexa ta m e n p ro p te r ra tio
-n em subiecti psychologici cum ta -n tis elem e-ntis etiam psycho lo g ie s, in quibus d eg it e t ev o lv itu r modo vitali. S. Joann es
a C ruce docet nos p ro p rie itin e ra riu m h u iu s evolutionis. In ti m a essen tia fidei, ip su m eius „theologicum “ ens, consistens in p a rticip a tio n e D eitatis ab in te lle c tu m elius ac m elius d ete g itu r in successiva purificatio n e sui a m u ltis elem entis om nino psychologicis n on ta n tu m 'in tellectu alibu s vel conceptualibus, sed im m o etiam e t sensitivis, quibus ap p a re t quasi obvoluta. In hac succesiva p u rification e p e rfic itu r ipsa fides, in q u an tu m p ro p riae eius actualisatio n es v el a ctu alitates m agis ac m agis ap p ro p in q u a n t ad p u ram speciem „theologicam “ h u ius in tim ae p articip atio n is in D eitate. Q uaelibet ta m e n actualisatio vel
actu alitas fidei com prehendit et istam in tim am „theologicam “ particip atio n em D eitatis ab in te lle c tu e t m u lta elem enta p sy - chologica concom itantia. I n hoc u n u m est certum : n u lla da t u r actualisatio fidei, in qu a ratio divinae p articipationis d ees- se t. Im m u ta tu r tam e n in trin seca p roportio in te r m om entum theologicum et concom itantia psychologica. Theologicum dila t a t u r e t elev atur, psychologica m in u u n tu r et p acifican tur. Sic ergo ipsa in tim a p articip atio D eitatis in in tellectu m u ta t spe cies suae p a rticu la ris actualisationis, species sui exeritii. Sic e v o lv itu r fides suo p roprio modo v itali ab intrinseco. Sim ul e t intellectu s m agis ac m agis, profu nd iu s ac p ro fu n diu s ev adit u n itu s cum Deo sub in tim a ratio n e D eitatis. Fides enim , in q u a n tu m p articip atio D eitatis, non solum e st u n itiv a in tellectus cum Deo, sed immo ipsam su b sta n tia m unionis talis in se con tin e t. T unc evolutio vitalis fidei secundum m en tem s. Jo an n is a C ruce designat p ro p rie p rogressum u n io nis in tellectu s cum Deo.
F u it proiectio an ticip ata to tiu s d octrin ae s. Jo a n n is a C ruce de v irtu te fidei. A p p a re t optim e, quomodo ipse acu tu m sen sum concretisationis ex e x p erien tia habeat. P rin c i p iu m a b stra ctu m pro b lem atis p o n it cum theologica e x a ctitu - dine, concretum scit ex experien tia. Im m o scit eadem ratio ne, quom odo ipsum p rin cip iu m theologicum in p a rtic u la ri specie
ex ercitii re fle c ta tu r e t ac tu re d d a tu r. E t sic to ta eius d o ctrin a d e fide consistit in ex acta connexione u triu sq u e elem enti: e x a ctitu d e theologici p rin cip ii v e rific a tu r ex actitu d in e ex p e- rim e n ta lite r tra d iti exercitii, quo v irtu s fidei p ro p ria s sibi actualisationes vel a ctu alitates red d it. E x p e rie n tia u n a ex p a rte co n firm at e t v e rific a t p rin cip iu m abstractu m , alia ex p a rte a u tem q u a e rit ex p licari ab ipso. V id etu r boc o p tim e ,, quando p o n itu r quaestio de obiecto fidei.
S. Jo an n es a C ruce n u m q u am se p a ra te e t „ex professo“ po n it quaestionem talem . N ihilom inus ipsa fac ilite r d e te g itu r e t e ru itu r scru tin io tex tu u m . Iam in conceptu ab stracto fidei, quem u ltim e sum fo rm u la „fa c u lta tis theologicae tra n s c e n - d e n tia e “ ( statu im u s, obiectum im m ed iate tan g itu r. Cum enim fides facit in te lle c tu m tra n sc en d e re ad in tim am ratio n em D ei ta tis in Deo, iam in h oc a p p a re t p ro p riu m obiectum h u iu s tra n s - cendentiae· Im m o ipsa ratio tran scen d en d i „theologice“ ad D eum e x p lic a tu r p ro p te r p a rte m obiecti. O biectum ergo fidei pro p riu m e t „fo rm ale“ est ipsa essentia d ivina, ipsa ra tio D ei ta tis in Deo.
Quo tam e n asserto nullo m odo te rm in a tu r to ta quaestio. S. Jo an n es a C ruce h a b u it — p ro u t supposuim us — acutu m sensum p ro re m etaphysica e t a b stra cta ih concreto sin g u la ri et ex p erim en tali v iden da e t v erificanda. Sic v id it et obiectum fidei. Fides facit u tiq u e in te lle c tu m tra n sc en d e re ad ipsam ratio n em D eitatis in Deo, facit eum tu n c p a rtic ip a re obiective in essentia d ivina. Ip se tam e n processus h u iu s obiectivae p a r ticipatio n is d ebet in tellig i s tric te p e r m odum credendi, ergo p ro p ria p a rte su biecti psychologici ib i inclusa. Tunc tam en illa p articip atio D eitatis su b ratio n e obiecti, quam in tellig at q u ilib et p e r m odum sim ilitudinis· essentialis Dei in fide, se- cu m fe rt elem en tum d issim ilitudinis ex subiecto psychologico... Istud enim e sse n tia lite r non im m u ta tu r in fide, re tin e t om nino speciem sibi pro p riam , in hac specie ac tu re d d it suam p a rti cipationem su p e rn a tu ra le m .
T ota tam en ista quaestio p a rtic u la rite r e x a ra ta apud s. Jo an n em a C ruce indiget p len iu s explicari. In concreto enim hum ano obiectum d iv in u m qua ta le incipit particip ari, quando in te lle c tu i p rae se n ta tae fu e ru n t veritates rev elatae a Deo, quibus abscondita m y steria D eitatis ipsi innotescunt. In illis v e ritatib u s, quae su b specie conceptuali co n n atu raliter erg a in tellectu m ipsi obv iant, addiscit ea, quae in D eitate obiective s u b s is tu n t1). Tunc ergo contactus cum v eritatib u s illis designat pro in te le c tu obiectivam p articipationem in D eita te. Quom odo tam en in rev e latis sim p liciter credendis asserri v alet illa p articip atio obiectiva D eitatis? A rgum en tu m pro hac r e in v e n itu r ap u d s. Jo an n em a C ruce pitimo in e x a c ta analysi ipsius processus cognitionis h u m an ae et in te lle c tio n is2). S. A uc to r d elin eat processum istu m modo potius generali. L oq u itur de abstractione, q u ae fit su per m ate ria m sensibus allatam et in te riu s im aginatione rete n ta m . A bstractio te n d it in ipsam su b sta n tia m rei in tellig en dam „sustancia en ten d id a“. Haec, „sub
stan tia in te lle c ta “ n ih il v id e tu r àliud ac ipsa essentia rei obiec- tae in te lle c tu concepta in intellectione. Q uando ergo intellectus p e rv e n it ad hanc om nino e t exh au stiv e intelligendam , tu n c
asse-*) „...es tanta la semajanza que hay entre ella (la fe) y Dios, que n o hay otra diferencia sino ser visto Dios, о creido. Porque asi como Dios es infinito, asi ella nos Ie propone infinito; у asi como es trino у uno, nos le propone ella trino y uno...“. SII, 9, 1.
2) ...„las potencias del alma no pueden, de suyo hacer reflexion y operación, sino sobre alguna forma, figura e imagen, y éstaces la corteza y accidente de la sustancia y espiritu que hay debajo de la tal corteza y accidente. La cual sustancia y espiritu no se une con las potencias del aim a en verdadera inteligencia y amor, si no es cuando ya cesa la opera ción de las potencias. Porque la pretension y fin de la tal operación no es sino venir a recibir en el aima la sustancia entendida y amada de aquellas form as“. S'. III, 13, 4. — Circa eandem rem nota praeterea textus: ...el entendimiento... tienfe por oficio formar las in teligencias“ y desnudar- las del hierro d e la s especies y fantasias“ S. II, 8, 5, satis clare de munere abstrahendi in tellectus ad formandas species intellectuales obiecti. Nota etiam ibid. 14, 6, ubi munus potentiarum sensitivarum a spiritualibus in cognitione clare distinguitur.
r itu r u n itu s cum illa. T ota ergo ra tio unionis in tellectu i pro pria resp e c tu obiecti cuiuslibet in hac consistit in tellectione eius essentiae, in in te lle c tu a li assum ptione eius substan tiae, quae se q u itu r abstractionem . Tunc om nia elem enta accidentalia co gnitionis hum anae, qu ae in p a rtic u la ri specie sensitiva obiecti consistunt, et in quibus sensus tam in te rn i quam e x te rn i valde adhuc o p e ra ti Sunt, cessant, et in tellectu s q u ie ta tu r intellection e obiecti sibi adepta.
Sic unio in te lle c tu s cum obiecto co ncip itur a s. Jo a n n e de C ruce in „ su b stan tia in te lle c ta “ r e i (su sta n d a entendida). S up p o n itu r tu n c in te lle c tu s sicut n a tu ra lite r ten d en s ad essentiam obiecti intelligendam . H aec om nia in litte ra S. D octoris clare ap p aren t. In contactu ergo cum quolibet obiecto haec ten d en tia in tellectu s ad in tellig an d am essentiam eius (sustancia e n te n dida) p o n itu r om nino p ro p ria et eonnaturalis. Iste d ic a tu r se cundum m en tem genuinam S. Jo ann is a. C ruce prim us et n a tu ralis in te lle c tu i m o tu s unitivus. Scdmus a u te m n u n c in fide fac u lta tem tran sced en d i ad ipsam . D eitatem sub ratio n e obiecti in tellectu i infusam . T unc ergo m otus u n itiv u s ex p a rte in te lle c tu s v e n it sic u ti resp e c tu cu iu slib et obieoti. M otus iste p ro u t
vidim us su p ra, est secu n d um m en tem g enuinam s. Joann is a C ruce om n in o p rim u s e t eo n n atu ralis in tellectu i. In fide au tem m otus iste re d d itu r in tim e su p e rn a tu ra lis.
Quom odo istuçi fit? — q u a e ritu r n u n c sua vice. P riu s tam e n n o tan d u m est nobis: non lo q u im u r am plius de puro mo m ento obiecti in fide, in stitu itu r sta tim quaestio de actu fidei. Q uare au te m sic? R espondendum : quia p u ra et se p ara ta quaestio de obiecto fidei possibilis v id e tu r in aspectu m etaphysico e t ab stra c to (et han c quidem su p eriu s iam exposuim us). D octor au te m M ysticus p ra e s ta t nobis potius tra c ta tu m de concretis ac- tu a lita tib u s fidei, ubi m om en tu m obiectivum n o n se p ara te venit, sed in ac tu q u a re n d u m e t ex ipso iu d icand u m est. In actu fidei in v e n itu r p ro p rie unio in tellectu s cum proprio obiecto. A ctus fidei in te llig a tu r u n itiv u s quia obiectivus. U n itiv us q u i dem cum ip sa D eitate in Deo, quia D eitas h ie c ven it eius
obiectum . In hoc au tem ip se m otus u n itivu s in tellectu s — q uaerens sibi ipsam essentiam obiecti intelligendam red d itu r su p e rn a tu ra lis, in tellectu s au tem s u p e m a tu ra lite r u n itu s cum ipsa su p e m a tu ra li essentia divina.
Quomodo tam en istu d fit? S. Joan nes a C ruce n on loquitur d e m om ento ab stracto obiecti. Docet nos potiu s ipsu m actum ex ercitu m p articip atio n is u n itiv ae in obiecto, u b i su p e rn a tu ra le obiectum fidei in te lle c tu i in tim a tu m re fle c titu r in ipso modo essendi e t o p eran d i h u iu s potentiae. Docet nos, quom odo in te l lectu s suo obiecto s u p e rn a tu ra li in fide vivat. En, aspectus dy- nam icus problem atis. Q uilibet actus — m elius, qu aelib et a c tu a lisatio fidei in se fe rt in tim a m relatio n em ad D eitatem tam quam ad obiectum p ro p riu m e t qu aelib et etiam in trin sece fo rm a tu r vi h uiu s essentialis relation is, quae pro ind e in tim e p a rtic ip a tu r in toto ordine exercitii.
Processus au tem obiectivae p articip atio n is talis su p e m a tu ra lis d escrib itu r in diversis locis operum s. A uctoris *). In te l lectui, p ro u t iam dixim us, p ra e s e n ta n tu r v e ritate s rev elatae a Deo, in quibus p lu ra ei de essentia divina inn o tescu nt sub form a co n cep tu ali'o m nino a d a p ta ta cap acitati in tellectus. A d v e n iu n t ista om nia „ex a u d itu “, tu n c via sensuum , via ordinaria, qua sem p er in te lle c tu i o b v iat p ro p ria m ate ria intellectionis. Ipse au'tem sta tim operatio ne sensuum peracta, q u a e rit sibi ipsam essentiam re i intellig en d am (sustancia entendida) — en, prim us m otus u n itiv u s intellectu s. In casu tam en v e rita tu m R evela tionis, quae „ex a u d itu “ in te lle c tu i obviant, haec o rdin aria, via in tellig en d i ipsi p ra e c lu d itu r e t m otus u n itiv u s eiu s m an et psy- chologice vacuus. Res enim , quae, sic „ex a u d itu “ tra d itu r, n e q u it red d i su b u lla specie sensitiva, n e q u it in te riu s im ag inari n eq uid em secundum sim ilitud in em sui. Sim ilitudinem enim tale m essentia divina non h a b e t in o rd in e c reatu raru m . Ipsa autem p ro p rie tra d itu r. C onceptus om nes R evelationis ipsam in tellectu i obiective ex p rim u nt. In tellectu s proinde s ta tu itu r
*) Cf. ad rem praesertim SII, 3, 1— 4, ibid. 9, modo autem particulari Cant. 11.
in vero contactu cum essentia divina tam q u am cum obiecto. C ontactus talis fit pro in te lle c tu u n itiv u s p e r fidem , ratio m e taphysica unionis in te lle c tu s cum ipsa D eitate to ta adest. Sim ul tam en v irtu s fidei in h a e re t subiecto psychologico et ex p a rte h u iu s subiecti et ipsa assu m it speciem aliq u am psychologicam . H aec psychologica species fidei con cip itu r apud s. A uctorem secundum strictissim am consequentiam p raesup po siti m eta p h y - sici: n u lla n a tu ra cre a ta ad ordinem n a tu ra le m p e rtin en s sim ili tu d in e m D eitatis red d e re valet. In te lle c tu s au tem est facu ltas n a tu ra lis anim ae, in se est n a tu ra creata. A rc e tu r pro in d e in - trin sece a sim ilitu d in e D eitatis in o rd in e p ro p riae n a tu ra e , in lin ea psychologica sui c o n n a tu ralite r reddenda.
Sic ergo unio intellectu s cum Deo, quam o p e ra tu r fides, e t quae secundum m ètaphysicas ra tio n e s p len a s ta tu itu r, vacat tam e n om nino psychologica specie e t p len itu d in e sui. Species talis psychologica u n itiv a in v e n itu r in contactu u n itiv o in tellec tu s cum quolibet obiecto c o n n atu rali sibi, q u an do in te lle c tu s ab stra h e n d o p e rfe n it ad intelligen dam ip sam essen tiam re i obiec- ta e (sustancia entendida). In fide ta lis Species psychologice uniiti- v a om nino abest. A rticu li fidei, in quibus v e ritate s de Deo in te l lectu i p ra e se n ta n tu r, n e q u e u n t u tiq u e sensibus assim ilari, quia in q u a n tu m divina tra d u n t, ulla specie vel sim ilitu d in e sen titiv a caren t. N eq u eu n t etiam in te lle c tu assim ilari, secundum fo rm a lem ratio nem earum , quia D eitas qua talis in tellectu m om nino exced it *). E x c lu d itu r p ro in d e u lla species vel sim ilitudo in te l lectualis, e x c lu d itu r clara in te n tio (sustancia entendida) obiecti divini in ordine psychologico. C onsidera adhuc u n a vice: re v e la to ru m p ro p ria „ su b sta n tia “, in tim a eorum ra tio form alis e st D eitas, quam in tellectu i tra d u n t. T ra d u n t u tiq u e in specie con ceptual!. In te lle c tu s a ssu m it conceptus rev elato s credendo. C um tam en q u a e rit ex conceptibus essentiam divinam in te
lli-b „La fe, dicen los teôlogos, que es un hâlli-bito dei alma cierto y oscuro. Y la razion de ser hâbito oscuro es porque hace creer verdades reveladas por el mismo Dios, las cuales son sobre toda luz natural, y exceden a todo humano entendim iento, sin alguna proporciôn“. SU, 3, 1.
g e re *), in tellig en tia talis evadit im possibilis. Sic fides sta tu itu r u n a ex p a rte v e ra relatio u n itiv a in tellectu s in te r e t D eitatem , alia tam en ex p a rte in sensu psychologico deficiens a „sustancia e n te n d id a “ , a D eitate intellecta, deficit a specie psychologica unionis.
Sic fides m edium pro p o rtio n atu m unionis in tellectu s cum Deo p ro p te r ratio n em sim ilitu din is essentialis osten d itu r in h ae r e r e su biecto psychologico. P ro p te r vim excessi vi lum inis 2), quod in te lle c tu i in fu n d itu r in fide, in tellectus consentit revelatis,
1) S. Joannes a Cruce vocat articulos et propositiones fidei „sem blantes plateados“. Rationem cuius sic explicat: „es de notar que la fe es comparada a la piata en las proposiciones que nos ensena, y las ver-dades y sustancia que e nsi contienen son comparadas al oro; porque esa misma sustancia que ahora creemos vestida y cubierta con piata de fe, habemos de ver ÿ' gozar en la otra vida al descubierto y desnudo el oro d e la f e “. Cant. 11, 4. Quae omnia adhuc confirmantur in sequentibus: „...cuando se acabe la fe por la clara vision de Dios, quedarâ la sustancia de la fe desnuda dei velo de esta piata de color como el oro. De manera que la fe nos da y comunica al mismo Dios, pero cubierto con piata de fe “. D ifficile videtur adhuc clarius asserere omnia ista: form ulae conceptua- les, quibus veritates revelatae praesentantur, non sunt nisi superficies argentea, quae tam en purissimum aurum in se abscondit: aurum essentiae divinae, aurum Deitątis, eiusdem, quae postea intellectui clara apparebit in gloria. Eadem ergo ratio obiectiva in fide et in visione beatifica: ipse Deus (el m ism o Dios) utique secundum intimam rationem D eitatis com municatur in tellectui et animae in; una e t in altera. Quando tunc s. Auctor asserit: articuli et propositiones fidei in se continent ipsam essentiam divinam, tunc utique loquitur per respectum ad intellectum viatoris, cui praesentantur, supponendo hanc eius nativam tendentiam ad ipsam essentiam intelligendam (sustancia entendida).
5) „De aqui e s que, para el alma, esta excesiva luz que se le da de fe le es oscura tiniebla, porque lo mas priva y vence a lo menos, asi como la luz del sol 'priva otras cualesquier luces, de manera que no pa-rezcan luces cuando ella luce y vence nuestra potencia visiva Asi, la luz de la fe, por su grande exceso oprime y vence la del entendimiento; la cual solo se extiende de suyo a la ciencia natural, aunque tien e poten cia para lo sobrenatuarl, para cuando Nuestro Senor la quisiere poner en acto sobrenatural“. (agitur utique de sic dicta potentia oboedientiali). SII, 3, 1.
e tsi n o n vid eat psychologice ratio n em form alem eorum , ipSam scilicet essentiam Dei q ua talem . Tunc ex p a rte in tellectus tam q u am fa c u lta tis psychologićae a p e ritu r problem a assensus ad rev e lata (consentim iento), qu am sua vice tractab im u s. P ro n u n c sufficit re p e te re genu in a v erb a S. A uctoris: in tellectu s s ta tu itu r in actu su p e rn a tu ra li, qui to ta lite r s u p e ra t et excedit n a tu ra le m fac u lta tem eius esse et o p erari. T unc au tem q u a si — „ v in c itu r e t o p p rim itu r“ *) in trin se c e vi sup erio ris lum inis, om nino su p e rn a tu ra lis, in quo ipsam D eitatem p ro p o rtio n a lite r p articip at.
A g itu r u tiq u e prim ö de p articip atio n e D eitatis tam q u am obiecti. Q uae tam en p articip atio obiectiva h a b e t corresponden- te m sibi p a rte m in subiectivo lu m in e su p e rn a tu ra li, quod in te l- le tu i in fu n d itu r, e t cuius vi ip se s ta tu itu r in actu su p e rn a tu ra li. Sic o p e ra tu r illa p rop o rtio sim ilitudinis, qu am fides tam q uam p ro p o rtio n a tu m m edium unionis in te lle c tu s cu m Deo in se h a bet. In h ac p ro p o rtio n e in trin seca sibi ex ced it lim ites n a tu ra le s et psychologicos intellectus. Fides e m e rg itu r s u p e r p artes in tellectu s et n a tu ra le m am b itu m eius o p erari in hoc pro prie, quod in tellectu m ex se incapacem concipiendi co n n a tu ralite r essen tiam divinam ex rev elatis, facit eis tam e n firm ite r adh ae re re . Q uae adhaesio est firm a, est sim ul „obscura“, quod sig ni-· ficat: psychologice vacua specie sim ilitu d in is obiecti, sine „su- sta n c ia en te n d id a “ eius. In te llig ere D eitatem non est in tellectu s creati. F ides facit in te lle c tu m u tiq u e theologice tra n sc en d e re ad ipsam essentiam div in am qua talem , n o n facit eum tam en in te llig ere illam . T unc illa tran scen d en tia theologica, qu a in tellectu s p o titu r in fide, quando actu re d d itu r in p a rtic u la ri et psychologica specie sui exercitii, sicu t eam e x p e rim e n talite r novim us, non p o test asseri sic u n itiv a, quom odo psychologice u n itiv u s a sse ritu r q u ilib et a c tu s clarae intellectionis obiecti con- n a tu ra lis in tellectu i. „Infinita, d istan cia“, quae se p a ra t in te l lectum creatu m ab essentia divina q u a tali, m an e t e tia m in q u a lib et a c tu a lita te fidei pro p a rte psychologica ex ercitii h uius
v irtu tis. ' Sic fides a p p a re t tam q u am disp ro po rtio in proportio ne, tam q u am obscu ritas concom itans in tim am infusionem lu m i nis. In quo tam en in v e n itu r in fran g ib ilis illa logica s. Auctoris. D eitas n o n potest v id eri in te lle c tu in h ac vita. Fides n ihilom i n u s facit p a rticip a re eam intellectu . P articip atio ä sse ritu r obie- ctiva e t in hoc u n itiv a. Fides in tellectu m facit ad h a ere re non ta n tu m rev elatis in conceptuali earu m specie, sed ipsi essentiae divinae. In quo au tem in tellectu s n ativ ae ten d entiae om nino su p e rn a tu ra lite r satisfit: in tellectu s n e q u it a ttin g e re D eitatem nisi fide m ediante. In tellectu s fide in d u tu s u n itu r Deo, — quod secundum m en tem genu in am s. Jo an n is a Crucp sonat: in te l lectus firm ite r adhaeren s revelatis, non ta n tu m conceptuali s u perficiei eorum , sed im m o ipsi essentiae divinae, quam rev e lata ex p rim u n t, u n itu r. S. Jo an n es a C ruce in solis delineam entis p ro p riae th eo riae cognitionis in tellectu alis in n u it realism um . R ealism us iste sim ul cum in trin seca s u p e rn a tu ra lite fidei iam p riu s in ab stracto asserta su b sta t conceptioni eius de fide ta m qu am m edio unionis in tellectu s cum Deo eam que su fficien ter explicat.
P ro blem a obiecti form alis fidei hić in clu d itu r. Cum fides docetu r tam q u am facu ltas theologicae tran scen d en tiae, tu n c q u aelib et fidei actu alitas consistit in p articip atio n e obiecti d i vini. Unio talis cum divino obiecto u ltim e reso lv itu r non in form u la conceptuali fid e credenda, sed in ipsa essentia divina fide attingenda. Q uaelibet actu alitas fidei est u tiq u e sim ul psy chologica, in in te lle c tu subsistens, tu n c in am b itu n a tu ra e dissi m ilis divinae essentiae. Psychologica sim ilitudo D eitatis in in te lle c tu absolute ex clu d itu r. Imm o, q u anto profundius haec relatio ad divinam essentiam tam q u am obiectum fidei in in te l lec tu re fle c titu r, ta n to m agis o ste n d itu r p rae d icta disproportio e t dissim ilitudo. A n a tu ra li ad s u p e m a tu ra le non d a tu r ulla im m ediata ratio tran scend en d i, n isi haec oboedientalis. Tunc ta m e n ex p a r te in te lle c tu s qu a n a tu ra e to ta p ro fu n d io r p a rti cipatio in D eitate tam q u a m in obiecto te rm in a tu r in o b scu ritate
psychologica subiecti. Q uanto profu nd io r, tan to o b s c u rio r1). O bscuritas fidei secundum m en tem s. Jo an n is a C ruce non est tantum m odo p u ra concom itantia o biectivae p articip atio n is in tellectu s in D eitate. E st v e ru m vestigium eius in subiecto. In psychologica o b sc u rita te sui in tellectu s obiecto divino fidei'viv it. H aec obscuritas non est ta n tu m sola c a re n tia visionis, clarae in tellectio n is d iv in ae essentiae tam q u am obiecti. In h ac obscu rita te in tellectu s stan s in fide sim ul a sse ritu r intense recollectus in p articip an d o div inam essentiam secu n d u m proportion alem vim fidei, in qua p ro p riae eius u n itiv a e ten d e n tia e respectu obiecti su p e rn a tu ra lite r satisfit. D eitas tam en, cui in tellectu s
‘) „...la fe es noche oscura, para e l alma, y de esta manera la da luz; y cuanto m âs la oscurece, mâs luz la da de si“. SII, 3, 4. Inveniri possint et m ulta valde sim ilia huic. Totale opus s. Joannis a Cruce, prae sertim autem „Subida“ et „Noche“ tradunt nobis „m ysticam nocturnam “. „N ox“, „obscuritas“, „tenebrae“ veniunt ibi saepissime'. Sunt autem e x pressiones sym bblicae et poeticae, ubi m ulta nihilom inus implicantur, quae indigent omnino stricte et philosophice vel theologice intelligi. Intellectio istiu s syipboli „obscuritas“ inquiratur e contextibus, ubi ratio nes eius explicandi perfecte inveniuntur. Relata ad fidem „qbscuritas“ ista im plicat transitum a momento m etaphysico (stricte: theologico) pro- blem atis ad psychologicum, in quo ultim e resolvitur experientia fidei pro parte subiecti. Tunc autem sequitur s. Joannem a Cruce in hac symbolica notione „obscuritatis“ abscondisse etiam aliquo modo partem noêticam suae theologiae. Transcendere intellectus humani ad Deitatem ipsam sub ratione obiecti innuit utique comparationem naturàlis cum supernatural!. En, „obscuritas“ exprim it rationem istius transcendentiae non tamtum sub aspectu ontologico, immo etiam in ordine cognoscendi secundum strictissim am logicam comparationis. Nequit utique Deitas connaturaliter cognosci ab aliquo psychologico. Quando ergo cognoscitur participative secundum rationem obiecti om nino form alem (sic autem cognoscitur in fide prout vidimus), tunc tota dynam ica talis cognitionis participatae, tota eius intensitas exprim itur psychologice in vacuo subiecti. Cui tam en vacuo tanto intensior participatio in D eitate substat, quanto'„obscuritas“ maior. Hoc modo intelligi etiam valent ista verba, quibus s. Joannes a Cruce in SII, 9 (1) sim ilitudinem fidei erga Deum explicat: „...es tanta la semejanza que hay entre ella ( = la fe) y D ios asi como Dios es tiniebla para nuestro entendimiento, asi ella también ciega y deslumbra nuestro entendim iento“.
te n d it uniri, in in tellectu n on lucet, potiu s quasi absconditu r in- te n tio n a lite r in eiu s ob scu ritate in vacuo psychologico in telle ctionis. O bscuritas vel m elius vacuum psychologicum subiecti e x p e rim e n talite r s ta t pro argum ento de stric ta su p e m a tu ra li ratio n e obiecti in fide: fides est obscura, q uaelibet eius psycho logica actu alitas est obscura, quia obiectum eius p ro p riu m et form u le est D eitas *). Q uanto plus in fidei actu alitatib u s m anet de elem entis psychologice sa tia n tib u s in tellectu m (vel — adhuc peius — sensus in tellectu i in cognoscendo inservientes), tanto mimos in ten se et m inus fo rm a lite r ibi p a rtic ip a tu r divina essen tia tam q u am obiectum . Ipsa enim , quando p a rticip a tu r, obscu r a t suu m sub iectum psychologicum . P a rtic ip a tu r in fide — tu n c fides a sse ritu r „habito oscuro dei alm a“.
4. MOMENTUM SUBIECTIVUM PROBLEMATIS:
„CONSENTIMIENTO“ ET NOX ACTIVA SPIRITUS.
S crutinio p rae c e n d en te r peracto intelligim us, quare s. Jo an n es a C ruce hanc de fide conceptionem h a b u e rit: m edium unionis intellectu s cum Deo. N on lo q u itu r de cognitione Dei fide m ediante, solum m odo de unione. Ad cognitionem enim aliquae co n c u rru n t conditiones ordinis psychologici, quae in fide om nino deficiunt. A dest nihilom inus ipsa relatio unitiva, ad D eitatem su b ratio n e o b iec ti U nio u tiq u e in linea psycholo gica congnitionis in tellectu alis a ttin g itu r p len a in tellectione es se n tia e obiecti. In fide d a tu r v e ra unio sin e intellectione psy chologice clare. Haec unio in te llig a tu r inten tion alis: D eitas in te n d itu r in te lle c tu in „o b scu ritate“ subiecti. In potentia n a tu ra li „o b scu ritas“ subiecti ex p rim it in tellectu i obiectum divinum secu n du m in tim am ratio n em D eitatis.
P ro u t su p ra iam d ictu m est, obiectum fidei non tra c ta tu r apud s. Jo an n em a C ruce in ab stracto et separatim . Inveniri d eb et in ipsa dynam ica h u iu s v irtu tis, in q u alib et actualisatione
eius essentiae. Tunc ergo actualisatio talis (vel etiam actu ali tas) fidei est d irecte u n itiv a cum Deo p ro p te r ipsam ratio n em obiectivam sui. P ra e te re a tam en m an e t v irtu s fidei in sen su subiectivo, u b i in te llig a tu r tam q u am su p e rn a tu ra lis perfectio in tellectu s, qua ipse p o n itu r in s ta tu unionis cum Deo e t sic mo do s u p e rn a tu ra li tra n sfo rm atu r. T ra n sfo rm a tu r u tiq u e succes sive secundum g rad u m p a rtic ip a n d i. in D eitate tam q u a m in obiecto. S tatim au tem p articip atio talis obiecti va evocat ra tio nem particip an d i subiective. Aliis verbis: n e q u it in te lle c tu p a r tic ip a ri D eitas sub ratio n e obiecti, nisi etiam in te rv e n ia t aliquo modo particip atio ipsius intellig end i v el sapiendi divini. Time: u tru m et quom odo fides possit subiectiv e d e te rm in a ri tam q u am particip atio ipsius in tellig en d i et sapiendi divinitus?
E t de novo n o n a g itu r de ipsa d eterm in atio n e a b stracta p e r m odum concludendi ex ra tio n e obiecti. A g itu r de concreta e t ex p erim en tali, p ro u t to ta le opus s. A uctoris fe r t nobis. E t hic etia m m ens s. Jo an n is a C ruce ex hac etia m p a rte a p p a re t om nino com pleta. In contem platione m ystica, u bi in te lle c tu s in fide e x p e ritu r ipsam D eitatem , e x p erien tia talis v id e tu r im pos sibilis, n isi in te rv e n ire t etiam p a rticip a tiv e in in te lle c tu e x p e rie n tia in tellig en d i d ivinitus.
T unc tam en o p o rte t ostendere, u tru m e t in q u an tu m con tem p latio m ystica possit in tellig i tam q u a m actu alisatio fidei et quom odo sese h a b e a t ad alias actualisationes m in u s sublim es, m agis com m unes. /
P rim o en im s. Jo an n es a C ruce lo q u itu r de fide in q u an tu m est assensus ad re v e la ta (consentim iento) *). F id e s-h a b e t s. J o a n nes a C ruce — non est scientia, sed assensus ad rev elata, q u ae ex a u d itu ad v e n iu n t in tellectu i. Q uando dicit: „non est scien tia “— tu n c d ilig e n te r sc ru ta to co n tex tu « p o rtet s ta tu e re n o n agi h ic d e scientia in sen su scholastico tam q u a m de cognitione re i p e r ratio n es causales modo discursivo. V erba: „la fe no es cien - cià“ in n u u n t solum m odo ab sen tiam in fide intellectionis cla rae
*) „...la fe no es ciencia que entra por m ingùn sentido, sino sóló es consentim iento del aim a de lo que entra por e l oido“. SII, 3, 3.
С
secundum sensum psychologicum . S. Jo an n es hoc m odo v idetur e x c lu d e re om nes istos discursus, quibus adipiscitur quis con
clusionem scientificum de obiecto su ae investigationis. „L a fe no es ciencia“ — istud d icit solum m odo abesse in fide „sustancia e n te n d id a “. S. D octor non in n u it hoc loco illam te n d e n tia m evi- dentialem , qua q u a e ritu r conclusio scientifica in hum anis, potius sim plicem illam te n d e n tia m visivam in tellectus, qua q u a e ritu r ipsa species in ten tio nalis obiecti. Sic ap p a re t ex co n textu di lig e n te r scru tato ; e t sensus talis v id e tu r p rae tere a om nino iusti- ficatu s ipsis conditionibus operis e t fine, p ro p te r quem conscri p tu m est. S cripsit illu d s. D octor u tiq u e pro m ysticis et con tem p lativ is praecipue, non autem pro scrutinio scientifico. (N ihilom inus tam e n scru tin iu m ta le ex c itab a n t op era eius et excitant).
C laru m tu n c fit: to ta illa longa e t vald e e x acta consideratio de psychologica s tru c tu ra actus fidei, de m om ento proprio mo- tiv o ru m cred ib ilitatis et credendi, de p a rte intellectus et im pulsu volu n tatis, qu ae om nia ad tra c ta tu m scientificum de fide p rae se rtim in apologetica p e rtin en t, in operibus s. D octoris Mystici om nino absunt. O m nia illa co m m u niter in se rv iu n t ad explican dum in fide ipsum assensum in tellectu s ad rev e lata , quorum u ltim a ra tio n u llo d iscu rsu p e n e trari, potest. A pud s. Joannem a C ruce non q u a e ritu r e x p licari assensus fidei („consentim ien to “). A ssensus ille sim p liciter su p p o nitur. S. Jo annes a C ruce altio rem h a b u it ex p erien tiam fidei. U nde aspectus proprius tra c ta tu s secun d u m m en tem eiu s non consistit in assensu ad re v e la ta explicando, sed in ratio n e p articip an d i divina experi- m e n ta lite r trad en d a. T unc tam en etiam psychologica pars doctrin ae eiu s de fidei n a tu ra in q u ira tu r su b hoc aspectu: quo modo e t qua specie facu ltates psychologicae anim ae hum ąnae od aptari p o ssun t e t d e b en t ad m elius et p ro fu ndius participanda d ivin a in fide?
D ictum est superius: A ssensus (consentim iento) fidei se cundum m en tem s. Jo ann is a Çüruce non tam s u b s titu itu r in in te lle c tu te n d e n tia e evidential! ad discursive sciendum de Deo
p e r m odum conclusionis intellectu alis. S u b s titu itu r potius ipsi te n d e n tia e visivae, q u a D eus q u a e ritu r sim p lic ite r v id eri in te l lectu. In visione enim essentiae cu iu slibet re i q u ie ta tu r in te l lectu s e t prim o u n itu r cum ipsa (Cf. SIII, 13, 4: „sustancia en te n d id a “). Talis visio essentiae divinae in te lle c tu i in hac v ita absolute p ra e c lu d itu r, p ro u t iam su p eriu s p len e expositum fuit. T unc au tem „consentim iento“ — assensus ad re v e la ta n on ta n tu m sim p lex factu m psychologicum fidei ponit, sed — sequendo m entem g en uin am S. D octoris — unionem intellectu s cum ipsa D eitate su b ra tio n e obiecti in tim a ta huic p o ten tia e in fide ex plicat. Iam in assensu ad rev e lata in tellectu s n o n solum assu m it ea sib i credenda, sed etiam in firm a adhaesione ad ipsa u n itu r essen tiae d iv in a e qua ta li e t e x p e ritu r iam aliquo modo in fin itu m excessum D eitatis e rg a seipsum . P ro in d e „consenti m ien to “ fidei in u ltim a analy si su i n e q u it ex p licari nisi intim o in te rv e n tu lu m in is su p e rn a tu ra lis *), quo in te lle c tu s in trin sece proiportionetur e rg a D eitatem tam q u a m obiectum fidei pro prium . „C onsentim iento“, quod a p u d s. A uctorem unica vice n o m in a tu r (cf. SII, 3, 3), n o n d ic it aliquod m inim um in v itali evo lutio ne v irtu tis fidei. Q u alib et actu alisatio fid ei est „consenti m ien to “— assensus ad rev elata, e tsi nihilom inus ipsa psychologi ca e t ex p erim en talis species huiusce assensus v alde im m u tatu r. M agis ac m agis enim e v a cu a tu r ipsa superficialis applicatio in tellectu s ad fo rm u las conceptuales rev elato ru m , a p e ritu r au tem m agis ac m agis p u ra rela tio u n itiv a ad D eitatem in fide in te l lectu i p e r m odum obiecti intim atam . Processus istius succes sivae p u rificationis, qu am in te lle c tu s in fide e x p e ritu r,, ab u n d a n te r descrip tus m an e t nobis p ra e se rtim in „S ub ida“ et „Noche oscura“ . Q uando om nia, q u ae ib i tra d ita su n t, d ilig en ter
com-* *) Cf. S. II, 3, 1. T extus iam antea cit. Cf. etiam : „...por este solo medio, se m anifiesta Dios a l alm a en divina luz, que exced e todo enten - dimiento. Y, por tanto, cuanta m âs fe e l alma tiene, m âs unida esta cori Dios“. S II, 9, 1, vel etiam : „...Ia fe... contiene en si la divina luz; Ia cual acabada y quebrada por la quiebra y fin de esta vida mortal, luego parecerâ la gloria y luz de la Divinidad que en si contenia“. Ibid. 9, 3.
p o n u n tu r e t co m p a ran tu r addiscim us, m u lta de fidei n a tu ra , m an ifestatu r ipsa vivida concretisatio huius, quae in ab stracto su b voce v irtu tis fidei novim us.
Processus purificatio n is intellectivae potentiae, in quo fi dei v italis d ynam ica continuo o ste n d itu r, com prehendit duas p artes, quae n on u tiq u e, in sen su successionis chronologicae, sed n a tu ra sibi succedunt. S. A u cto r vocat ipsas „noctes“ : nox activa et n o x passiva. U na et alia — sensuum e t sp iritu s. S e cundum illas q u a ttu o r noctes o rd in a tu r to ta m ateria tra c ta tu u m „Subidia“ — „N oche“. Q uod ad fidem spectat, tu n c nom en „ n o x “ sta tim evocat su p ra d ic ta m notionem sym bolicam „obscu r ita s “. E x h ac p a rte unio su p e rn a tu ra lis anim ae cum Deo n ititu r in fide et re d u c itu r ad ipsam. Fides enim est „n o x “ e t tam q u am r a d i x , unionis anim ae cum Deo to tam unionem efficit „noctem “ 1). Q uare? — quia com m unicando anim ae e t in te lle c tu i D eitatem , arc e t tam en ab hac com m unicatione' u n i- tiva red d e n d a in sensu psyehologico p e r'sp e c ie m .
E xplicandum . Q uando S. A uctor lo q u itu r: „la fe no es ciencia... sino solo es consentim iento“, tu n c innuit*illam ten d e n - tiam sim p liciter visivam in tellectu s, q u i q u a e rit sibi „su b stan tia m in te lle c ta m “ obiecti. In R evelatione p ra e s e n ta n tu r huic po ten tiae form u lae conceptuales credendae, ipsa au tem vi lu
m inis su p e m a tu ra lis essenitit eis. U n itu r in ta li assensu ipsi essentiae divinae. Sed ipsa actu alitas u n itiv a a p p a re t quasi obvoluta speciebus psychologicis, q uae p u ra m rela tio n e m u n iti- vam in te lle c tu s ad div inam essentiam o b ten e b ran t et in ten ebris istis in tim e abscondunt. En, s. Jo an n es a C ruce docet, quo modo v i fidei, in v ita li evolutione h u iu s v irtu tis, ex teriores „ te n e b ra e “ actus fidei po ssin t successive p u rific a ri et intellectus sta tu i in p u ra rela tio n e u n itiv a cum Deo, in qua p ro p ria form a- litas fidei optim e ap paret. H aec p u ra re la tio u n itiv a in tellectus ad D eitatem n u llo m odo d icat visionem , d icit tam e n nihilom inus ipsam p erfectionem fidei, q u ae n u m q u am est visio (fides nuda).
