SID
15
Redaktor naczelny / Chief Editor – Łukasz Guzek
Redaktor wydania nr 15 / Editor ot the issue no 15 – Agata Jakubowska Sekretarz Redakcji / Managing Editor – Anka Leśniak
Redakcja / Editorial Board – Józef Robakowski, Aurelia Mandziuk–Zajączkowska, Adam Klimczak
Rada Naukowa / Board of Scholars – Ryszard W. Kluszczyński, Kristine Stiles, Anna Markowska, Slavka Sverakova, Leszek Brogowski, Bogusław Jasiński, Kazimierz Piotrowski, Tomasz Załuski, Tassilo von Blittersdorff , Tomasz Majewski, Cornelia Lauf.
Korekta w języku polskim / Polish proofreading – Beata Śniecikowska Korekta w języku angielskim / English proofreading – Anne Seagrave Projektowanie, skład / Design, typesetting – Norbert Trzeciak https://www.facebook.com/wydawnictwa
Siedziba / Offi ce
ul. Wschodnia 29/3, 90–272 Łódź / Poland tel./fax: +48 42 634 86 26, e–mail: journal@doc.art.pl http://www.journal.doc.art.pl
Wydawca / Publisher
Stowarzyszenie Sztuka i Dokumentacja (SiD) Art & Documentation Association ul. Wschodnia 29/3, 90–272 Łódź / Poland KRS 0000328118
NIP 7252005360
http://doc.art.pl/stowarzyszenie
Druk / Print
DRUKARNIA B3PPROJECT, ul. Sobieskiego 14, 80–216 Gdańsk http://www.b3project.com
Dystrybucja / Distribution e–mail: journal@doc.art.pl
Wydanie pisma Sztuka i Dokumentacja w wersji papierowej jest wersją pierwotną (referencyjną)
Zapraszamy do współpracy wszystkich zainteresowanych. Propozycje tematów i tekstów prosimy nadsyłać na adres siedziby redakcji. Prosimy zapoznać się z założeniami redakcyjnymi i edytorskimi znajdującymi się na stronie internetowej pisma. Artykuły w piśmie Sztuka i Dokumentacja są recenzowane. Lista recenzentów i zasady recenzowania znajdują się na stronie internetowej pisma.
http://www.journal.doc.art.pl
All interested in collaboration are welcome. Suggestions of topics and texts should be sent to the e–mail address of the editor. We also kindly ask to read the notes on style that can be found on our journal’s web site. Art & Documentation is a peer–reviewed journal. The list of peers and the peer–review process are available on our web site.
http://www.journal.doc.art.pl
nakład 300 egz. / circulation 300 copies ISSN 2080–413X
Spis treści / Table of Contents
Historia wystaw sztuki kobiet w Polsce / History of women’s art
exhibitions in Poland
Red./ Ed. by Agata JAKUBOWSKA
Agata JAKUBOWSKA Wstęp / Introduction 7 Joanna M. SOSNOWSKA Przedmiot i rzecz / An object and a thing
8-16 Karolina ROSIEJKA Dyskurs wokół zagadnienia pracy kobiet w dwudziestoleciu międzywojennym. Na przykładzie wypowiedzi towarzyszących Pawilonowi Pracy Kobiet oraz Pawilonowi Ziemianek i Włościanek na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu / The discourse surrounding women’s work related issues in the interwar period. Illustrated with the example of statements accompanying The Pavilion of Women’s Work and The Pavilion of Landladies and Countrywomen at The Polish General Exhibition in Poznań 17-26 Marcin ROMEYKO-HURKO Szkoła Dekoracyjno-Artystyczna Chalus i Dunin - zapomniany rozdział życia artystycznego Warszawy / The Chalus and Dunin Decorative and Artistic School - the forgotten chapter of Warsaw’s artistic life 27-38 Ewa BOBROWSKA Wystawy sztuki kobiet jako element strategii artystycznej Olgi Boznańskiej w kraju rodzinnym / Women’s art exhibitions as an element of the artistic strategy of Olga Boznańska in her home country 39-47 Karolina STASZAK Działalność wystawiennicza Związku Artystek Polskich we Lwowie / The exhibition activity of The Polish Women’s Artists Union in Lviv 48-61 Karolina ZYCHOWICZ Wystawy sztuki kobiet zorganizowane przez CBWA w okresie socrealizmu / The women’s art exhibitions organized by The Central Agency for Art Exhibitions (CBWA) during the period of socialist realism 62-70 Agata JAKUBOWSKA Nie siostrzaństwo a przyjaźń. Odbicia Izabelli Gustowskiej i Krystyny Piotrowskiej / Not sisterhood but friendship. The Izabella Gustowska and Krystyna Piotrowska exhibitions Reflections 71-78 Anna MARKOWSKA
3 kobiety i inne wystawy duetu Toniak-Szczęśniak / 3 women and other exhibitions by the duo
Toniak-Szczęśniak 79-96 Izabela KOWALCZYK Wystawy sztuki kobiet 1991-2001: od esencjonalizmu do konstruktywizmu / Women’s art exhibitions 1991-2001: from essentialism to constructivism
97-105 Luiza KEMPIŃSKA Opracowania graficzne katalogów współczesnych wystaw sztuki kobiet w Polsce / Design of the catalogues of contemporary women’s art exhibitions in Poland 106-113 Maria HUSSAKOWSKA Wystawy mniejsze / Smaller exhibitions 114-125 Sylwia CHUTNIK
Sztuka matek i Zapisane w ciele jako przykłady wystaw feministyczno-macierzyńskich / The Art of Mothers and Recorded in the body as examples of feminist-maternity exhibitions 126-133
Ksenia STANICKA-BRZEZICKA, Katarzyna JARMUŁ i Joanna SZELIGOWSKA- FARQUHAR Artystki śląskie czy na Śląsku? Wystawa Sztuka kobiet - kobiety w sztuce w Muzeum Śląskim w Katowicach / Silesian women artists or women artists in Silesia? Exhibition Women’s art - women in art in the Silesian Museum in Katowice 134-141 Historia wystaw sztuki kobiet w Polsce: bibliografia tematyczna (obejmuje wybrane pozycje cytowane w tekstach zawartych w tym tomie) / History of women’s art exhibitions in Poland: Thematic Bibliography (includes selected items cited in the texts contained in this volume) 142-144 English Summaries 145-151
HISTORIA
WYSTAW
SZTUKI KOBIET
W POLSCE
7
TEKSTY
$JDWD-$.8%2:6.$
Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
:VWĊS
:\VWDZ\V]WXNLNRELHWSRMDZLá\VLĊZUD]]SURIHVMRQDOL]DFMą DUW\VW\F]QHM G]LDáDOQRĞFL NRELHW Z ,, SRá G]LHZLĊWQDVWHJR ZLHNX L RUJDQL]XMH VLĊ MH GR G]LĞ *áyZQD ]DVDGD LFK RUJDQL]DFML MHVW VWDáD ± SRND]\ZDQH Vą W\ONR SUDFH VWZRU]RQH SU]H] NRELHW\ =PLDQLH ]DĞ XOHJDMą SRZRG\ RUJDQL]DFML WDNLFK HNVSR]\FML VSRVRE\ SRGNUHĞODQLD OXEQLH RGPLHQQRĞFLWZyUF]RĞFLNRELHWLRGELyU]MDNLPWDNLHG]LDáDQLD VLĊVSRW\NDMą
:,QVW\WXFLH+LVWRULL6]WXNL8$0RGURNXUHDOL]RZDQ\ MHVW SURMHNW EDGDZF]\ SRĞZLĊFRQ\ WHPX ]MDZLVNX *áyZQ\P FHOHP
SURMHNWX MHVW ]JURPDG]HQLH PRĪOLZLH SHáQHM GRNXPHQWDFML GRW\F]ąFHM ZV]\VWNLFKZ\VWDZV]WXNLNRELHWMDNLH]RVWDá\]RUJDQL]RZDQHZ3ROVFH Ä:\VWDZ\ V]WXNL NRELHW´ UR]XPLDQH Vą WX MDNR Z\VWDZ\ ]ELRURZH QDNWyU\FKVZRMHSUDFHHNVSRQXMąW\ONRNRELHW\ QLHREHMPXMHWRZ\VWDZ LQG\ZLGXDOQ\FK :SURMHNFLHXZ]JOĊGQLDQHVąQLHW\ONRSU]HáRPRZH HNVSR]\FMHLQLHW\ONRZ\VWDZ\IHPLQLVW\F]QHDOHZV]\VWNLHZ\VWDZ\ V]WXNL NRELHW NWyUH ]RVWDá\ ]RUJDQL]RZDQH Z 3ROVFH 2G SLHUZV]\FK RGQRWRZDQ\FK Z ODWDFK VLHGHPG]LHVLąW\FK G]LHZLĊWQDVWHJR ZLHNX SRWHRWZDUWHZJUXGQLX
'UXJLP FHOHP SURMHNWX MHVW SU]HĞOHG]HQLH Z MDNL VSRVyE Z\VWDZ\ WH RG]ZLHUFLHGODMą L NUHXMą ]PLHQLDMąFH VLĊ SU]HNRQDQLD GRW\F]ąFHWZyUF]RĞFLDUW\VW\F]QHMNRELHW7HNVW\SUH]HQWRZDQHZW\P QXPHU]H WR ZQLNOLZH DQDOL]\ Z\EUDQ\FK Z\VWDZ ] UyĪQ\FK RNUHVyZ KLVWRU\F]Q\FK RG W\FK ]RUJDQL]RZDQ\FK Z NRĔFX G]LHZLĊWQDVWHJR ZLHNXSRZVSyáF]HVQH$QDOL]\REHMPXMąV]HURNLHVSHNWUXP]DJDGQLHĔ WDNLFK MDN SURFHV SRZVWDZDQLD Z\VWDZ GREyU G]LHá V]WXNL L VSRVyE LFK DUDQĪDFML PDWHULDá\ WRZDU]\V]ąFH HNVSR]\FMRP D WDNĪH UHFHSFMD Z\VWDZ6NáDGDMąVLĊRQHQDSURSR]\FMĊSLVDQLDKLVWRULLV]WXNLNRELHW
QLH Z RSDUFLX R RVLąJQLĊFLD SRV]F]HJyOQ\FK DUW\VWHN D Z\VWDZ\ ']LĊNL WDNLHM SHUVSHNW\ZLH ZLGRF]QH VWDMą VLĊ DVSHNW\ GRW\FKF]DV QLH SRGGDZDQH UHÀHNVML PLĊG]\ LQQ\PL ]PLHQLDMąF\ VLĊ VSRVyE NRQFHSWXDOL]RZDQLDÄV]WXNLNRELHW´Z3ROVFHZFLąJXRVWDWQLFKODW DOHWHĪUyĪQHIRUP\ZVSyáSUDF\PLĊG]\DUW\VWNDPL
3U]HSURZDG]RQH GRW\FKF]DV EDGDQLD SRND]Dá\ ĪH Z\VWDZ\ V]WXNL NRELHW Vą G]LĞ Z 3ROVFH EDUG]R SRSXODUQH FR URNX RUJDQL]XMH VLĊ LFK SU]\QDMPQLHM NLOND :DUWR E\ WDNLP Z\VWDZRP WRZDU]\V]\áD ĞZLDGRPRĞü LFK GáXJLHM WUDG\FML KLVWRU\F]QHM L REHFQRĞü G\VNXUVX NU\W\F]QHJR]GROQHJRGRXFKZ\FHQLDWHJRIHQRPHQX
Przypisy
1 Zespół realizujący projekt: dr hab. Agata Jakubowska prof. UAM (kierowniczka projektu),
mgr Joanna Bojda (do lutego 2015), mgr Luiza Kempińska (do marca 2015), mgr Karolina Ro-siejka, mgr Karolina Staszak. Projekt finansowany jest przez Narodowe Centrum Nauki (konkurs OPUS, grant numer 2013/09/B/HS2/02065).
2 Pierwsze wersje tekstów tutaj publikowanych zostały zaprezentowane w czasie seminarium
Joanna M. SOSNOWSKA
Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk, Warszawa
PRZEDMIOT
I RZECZ
Ä2LOHXSDGHNLPSHULDOL]PX]URG]LáREVHVMĊLPSHULDOL]PXRW\OHWULXPIRZLZLUWXDOQRĞFL L]GHPDWHULDOL]RZDQHJRREUD]XWRZDU]\V]\QLHVSRW\NDQDIDVF\QDFMDU]HF]DPLPDWHULDOQ\PL´
:\VWDZD 3UDF\ .RELHW RWZDUWD Z 0X]HXP 3U]HP\VáX L 5ROQLFWZD Z :DUV]DZLH QD MHVLHQL URNX L NROHMQH GZLH WDP ]RUJDQL]RZDQH R WHM VDPHM QD]ZLH QDOHĪą GR V]HUV]HJR ]MDZLVND MDNLP E\á\ ZG]LHZLĊWQDVWRZLHF]QHM(XURSLHZ\VWDZ\SU]HP\VáRZH=DLQLFMRZDQHZ URNXZH)UDQFMLSU]HĪ\ZDá\
QLHE\ZDá\UR]NZLWZGUXJLHMSRáRZLHZLHNXG]LHZLĊWQDVWHJR2GE\ZDá\VLĊQDSR]LRPLHORNDOQ\PNUDMRZ\P UHJLRQDOQ\P L ZUHV]FLH MDNR WDN ]ZDQH SRZV]HFKQH F]\OL RJyOQRĞZLDWRZH NWyUH ]DSRF]ąWNRZDáD Vá\QQD HNVSR]\FMDZ/RQG\QLHZURNX3UH]HQWRZDá\GRUREHNOXG]NRĞFLZPLNURLPDNURVNDOLE\á\V\PSWRPHP HSRNL NRORQLDOL]PX L ZLHONLFK LPSHULyZ SU]HMDZHP RSDQRZ\ZDQLD L SRU]ąGNRZDQLD ĞZLDWD SURGXNWHP F]DVyZ NWyUH Z\GDá\ ZLHONLH SRZLHĞFL UHDOLVW\F]QH 2SLVDQLH ĞZLDWD Z FDáHM MHJR ]áRĪRQRĞFL SRSU]H] Z\HNVSRQRZDQH SU]HGPLRW\ RSLHUDáR VLĊ QD W\FK VDP\FK ]DVDGDFK FR RGWZRU]HQLH MHJR UHDOLyZ SRSU]H] RSLV\ : MHGQ\P L GUXJLP SU]\SDGNX SUDNW\ND RSDUWD E\áD QD SU]HGVWDZLDQLX IUDJPHQWyZ VNáDGDMąF\FK VLĊ QDFDáRĞFLRZąQDUUDFMĊSURZDG]RQąSU]H]ÄQLHZLGRF]QHJR´QDUUDWRUD
:KLVWRULLZ\VWDZLHQQLFWZDQD]LHPLDFKSROVNLFKLVWQLHMHZLHONDOXNDNWyUDREHMPXMHUyZQLHĪ:\VWDZ\ 3UDF\ .RELHW -HVW RQD HIHNWHP VSHF\¿F]QHJR GOD NUDMX SR]EDZLRQHJR SU]H] SRQDG VWR ODW QLHSRGOHJáRĞFL SROLW\F]QHJRXZLNáDQLDWHJRURG]DMXSU]HMDZyZĪ\FLDVSRáHF]QHJR]DUyZQRZPRPHQFLHLFK]DLVWQLHQLDMDN LZRNUHVLHNLHG\SLVDQRQDV]ąKLVWRULĊLKLVWRULĊV]WXNLG]LHZLĊWQDVWHJRZLHNX
: .UyOHVWZLH 3ROVNLP SRG ]DERUHP URV\MVNLP Z ODWDFK ± PLDá\ PLHMVFH Z\VWDZ\ Z\WZyUF]RĞFL VLOQLH NRQWURORZDQH SU]H] ]DERUFĊ FR RVWDWHF]QLH GRSURZDG]LáR GR SRGSRU]ąGNRZDQLD RJyOQRURV\MVNLP HNVSR]\FMRP OLNZLGXMąF W\P VDP\P LFK SLHUZRWQ\ NUDMRZ\ FKDUDNWHU : Z\QLNX
LPSHULDOQ\FK G]LDáDĔ WU]HFLD SR 3HWHUVEXUJX L 0RVNZLH Z\VWDZD ZV]HFKURV\MVND RGE\áD VLĊ Z :DUV]DZLH ZURNX2GSRZLHG]LąQDRJUDQLF]HQLDZ\PLHU]RQHZSROVNLHLQLFMDW\Z\Z\VWDZLHQQLF]HXND]XMąFHUR]ZyM QDURGRZHJR SU]HP\VáX E\áD RUJDQL]DFMD Z\VWDZ VWDURĪ\WQRĞFL SUH]HQWXMąF\FK SU]HGPLRW\ XĪ\WHF]QRĞFL RG F]DVyZSUDG]LHMRZ\FKSRZVSyáF]HVQRĞü3LHUZV]DPLDáDPLHMVFHZURNXZ:DUV]DZLHDQDVWĊSQLH]RVWDáD SU]HQLHVLRQDGR.UDNRZD,]QRZXQDVWąSLáDGáXĪV]DSU]HUZDVSRZRGRZDQDV\WXDFMąSROLW\F]Qą±SRZVWDQLHP
VW\F]QLRZ\PLUHSUHVMDPLSRMHJRXSDGNX-HGQDNWRZáDĞQLHZyZF]DVSU]\VWąSLRQRGRRUJDQL]RZDQLD0X]HXP 3U]HP\VáXL5ROQLFWZDZ:DUV]DZLH,QLFMDW\ZDSRGMĊWDZURNX]RVWDáD]UHDOL]RZDQDGRSLHURZ NLHG\ SR ODWDFK VWDUDĔ ]RVWDá ]DWZLHUG]RQ\ VWDWXW 0X]HXP 3LHUZV]D Z\VWDZD WDP ]RUJDQL]RZDQD Z
URNXSRND]\ZDáDZ\URE\ĞOXVDUVNLHV]HZVNLHU\PDUVNLHLWS-DNRGUXJąRWZDUWRZQDVWĊSQ\PURNX:\VWDZĊ 3UDF\.RELHW.ROHMQHWRZZ\VWDZDZ\UREyZ]GUHZQDJOLQ\LV]NáDZZ\UREyZWNDFNLFKZ ]RUJDQL]RZDQR SRND] Z\UREyZ NUDMRZ\FK SU]H]QDF]RQ\FK QD Z\VWDZĊ SRZV]HFKQą Z 0RVNZLH D WDNĪH Z\VWDZĊ RJURGQLF]ą : QDVWĊSQ\FK ODWDFK RGE\ZDá\ VLĊ ZLĊNV]H Z\VWDZ\ V]WXNL VWRVRZDQHM GR SU]HP\VáX L PQLHMV]H SRĞZLĊFRQH RNUHĞORQ\P JDáĊ]LRP Z\WZyUF]RĞFL PLĊG]\ LQQ\PL Z URNX Z\VWDZD WNDFWZD ]OLF]Q\PXG]LDáHPNRELHW: URNXRGE\áDVLĊZ0X]HXPGUXJD:\VWDZD3UDF\.RELHWDZ WU]HFLD ]NROHL=G]LVLHMV]HJRSXQNWXZLG]HQLDPRJáRE\VLĊZ\GDZDüĪH]RUJDQL]RZDQLHMXĪMDNRGUXJLHM]NROHLZáDĞQLH :\VWDZ\3UDF\.RELHW E\áRMDNLPĞV]F]HJyOQ\PZ\UyĪQLHQLHPMHGQDNMDN]SRZ\ĪV]HJR]HVWDZLHQLDZ\QLND ]DU]ąG 0X]HXP WUDNWRZDá WH HNVSR]\FMH MDNR HOHPHQW ZLĊNV]HM FDáRĞFL Z\RGUĊEQLRQ\ VHJPHQW URG]LPHJR
GRURENXSUH]HQWRZDQ\PLĊG]\Z\UREDPLV]HZVNLPLLFHUDPLNąPDV]\QDPLUROQLF]\PLLVDG]RQNDPLNZLDWyZ %\áDWRSUDNW\ND]QDQDQDĞZLHFLHSLHUZV]D:\VWDZD3UDF\.RELHWPLDáDPLHMVFHZ%HUOLQLHZURNX DZLĊFMHGHQDĞFLHODWZF]HĞQLHMQLĪZ:DUV]DZLH 2EV]HUQHVSUDZR]GDQLH],:\VWDZ\3UDF\.RELHWSLyUD0DULL,OQLFNLHM]DPLHV]F]RQHZWU]HFKNROHMQ\FK QXPHUDFKUHGDJRZDQHJRSU]H]QLąBluszczu,XND]\ZDáRVWDQUR]ZRMXJRVSRGDUVWZGRPRZ\FKHGXNDFMLNRELHWLLFK FKĊFLZáąF]HQLDVLĊZG]LDáDQLD]ELRURZH$XWRUNDZVND]\ZDáD]DUyZQRQD]DOHW\MDNLQDEUDNLZHNVSR]\FML SRGNUHĞODMąF]QDF]HQLHZ\VWDZ\=UHV]WąMXĪZWU]\F]ĊĞFLRZ\PDUW\NXOH]DSRZLDGDMąF\PHNVSR]\FMĊSRGQRVLáD NZHVWLĊ MHM VSRáHF]QHM ZDJL 1LHZąWSOLZLH , :\VWDZD E\áD HIHNWHP REHFQHJR Z ODWDFK VLHGHPG]LHVLąW\FK
G]LHZLĊWQDVWHJR ZLHNX UXFKX QD U]HF] XVSRáHF]QLHQLD NRELHW NLHG\ SU]HGH ZV]\VWNLP VWDUDQR VLĊ R RNUHĞOHQLH LFKQRZHM±ZVHQVLHQRZRF]HVQHM±SR]\FMLZSROVNLPVSRáHF]HĔVWZLH%\áWRUXFK]DNRU]HQLRQ\ZLGHRORJLL
SR]\W\ZL]PX D ZLĊF Z GRPLQXMąF\P ZyZF]DV G\VNXUVLH FR QDOHĪ\ UR]XPLHü ± PĊVNLP :LĊNV]RĞü WHNVWyZ RGQRV]ąF\FKVLĊGRV\WXDFMLNRELHWE\áDSLVDQDSU]H]PĊĪF]\]QQLHPQLHMZ\GDMHVLĊĪHNRELHW\PLDá\ĞZLDGRPRĞü VZRMHM RGUĊEQRĞFL QD FR GRELWQLH ZVND]XMH SU]\WRF]RQ\ SU]H] ,OQLFNą SU]\ RND]ML RPDZLDQLD Z\VWDZ\ F\WDW ] KsiąĪki pamiątek 1DUF\]\ ĩPLFKRZVNLHM Z NWyUHM ]ZUDFD VLĊ GR PĊĪF]\]Q Ä7XWDMZDP ZROQR GRZLDG\ZDü VLĊW\ONRGRZLDG\ZDüVLĊWHJRFRPQLHSRGREQDNRELHWDSRZLHG]LHüZDPPRĪHMHG\QLH$OHVąG]Lü"2KVąG]Lü QLHWDNSUĊGNR0XVLHOLE\ĞFLHVWZRU]\üZVRELHZáDG]HQRZHDGRSLHURZWHG\Z\URNRZDü´2EDZVSRPQLDQH WHNVW\,OQLFNLHMPRJąSRVáXĪ\ü]DSU]\NáDGSXEOLF\VW\NLSRZVWDMąFHM]Z\UDĨQ\PSRF]XFLHPZáDVQHJRXV\WXRZDQLD ZVSRáHF]HĔVWZLHLĞZLDGRPRĞFLSá\QąF\FK]WHJRNRQVHNZHQFMLUyZQLHĪ±DPRĪHSU]HGHZV]\VWNLP±ZRFHQLH WDNLFK]MDZLVNMDNRPDZLDQDZ\VWDZD ,:\VWDZD3UDF\.RELHWQLHGRF]HNDáDVLĊZLHOXRPyZLHĔ0RĪQDSRZLHG]LHüĪH]DVNRF]\áDRGELRUFyZ SRVWDZLáDLFKZREHF]MDZLVNDZF]HĞQLHMQLHZ\RGUĊEQLRQHJROHNFHZDĪRQHJRLQLHMDNRSU]H]URF]\VWHJRDOHMDN SLVDá0LWFKHOOÄLPSHULXPZ\PDJDSU]HGPLRWRZRĞFLLMąZ\WZDU]DDZUD]]QLąNV]WDáWXMHG\VNXUVRELHNW\ZQRĞFL´ :\VWDZ\3UDF\.RELHWSRGOHJDá\LPSHULDOQHMSROLW\FH1LHW\ONRMDNRRUJDQL]RZDQHZSRU]ąGNXQDGDQ\PSU]H] SDĔVWZR ]DERUF]H DOH SU]HGH ZV]\VWNLP MDNR SU]HMDZ G\VNXUVX VSRáHF]QHJR SR]\FMRQXMąFHJR NRELHW\ 0LDá\ FKDUDNWHU NRORQL]XMąF\ D ZLĊF LPSHULDOQ\ Z VHQVLH SRGSRU]ąGNRZXMąFHM Z\ĪV]HM QLHRP\OQHM L GHF\GXMąFHM RSUDZG]LHZáDG]\:\UDĨQLHGDáRVLĊWRRGF]XüZF]DVLHNROHMQ\FKGZyFKZ\VWDZMXĪGRĞüRE¿FLHNRPHQWRZDQ\FK SU]H]PĊĪF]\]Q,EH]Z]JOĊGXQDWRF]\SRVWU]HJDQRMHMDNRZ\EU\NF]\RVLąJQLĊFLHE\á\WUDNWRZDQHMDNRHOHPHQW VSUDZRZDQLDZáDG]\
3U]HGPLRW\ HNVSRQRZDQH QD , :\VWDZLH 3UDF\ .RELHW PLDá\ ]QDF]HQLH OLWHUDOQH ± Z FDáHM VZHM GRVáRZQRĞFLQDSyáNDFKLVWRáDFKSLĊWU]\á\VLĊVáRLNL]NRPSRWDPLWUXÀDPLZZLQLHSDV]WHWDPLLW\PSRGREQH SURGXNW\GRPRZ\FKNXFKQL:SU]HV]NORQ\FKV]DIDFKHNVSRQRZDQRURERW\UĊF]QH±NRURQNLKDIW\ZDFKODU]H DWDNĪHSURGXNFMĊPDá\FK]DNáDGyZQDSU]\NáDGIRWRJUD¿F]Q\FK3U]HGPLRW\QDZ\VWDZLHQLHE\á\PHWDIRUą NRELHFHJRORVXMDNF]ĊVWRMHV]F]HG]LĞSRVWU]HJDVLĊSUDFRZLFLHZ\NRQDQHUyĪQHJRW\SXUREyWNLUĊF]QHZ\URE\ SU]H]QDF]RQHGODGRPXG]LHFLLVDPHMZ\WZyUF]\QLOHF]MHJRPHWRQLPLąDZLĊFMDNFKFH0LWFKHOOUyZQLHĪ LQGHNVHP ZVHQVLHMDNLQDGDáPX3HLUFH±]QDNXRSDUWHJRQDUHODFMLSU]\F]\Q\LVNXWNX $XWRUNLZV]\VWNLFK
Xawery Pillati, Wystawa
pracy kobiet, 1877, rep.: Tygodnik Ilustrowany nr 99
HNVSRQDWyZSUH]HQWRZDQ\FKQD,:\VWDZLH3UDF\.RELHW]QDQHE\á\]LPLHQLDLQD]ZLVND]ZLHG]DMąF\PRJOL VLĊWHĪGRZLHG]LHü]MDNLHJRUHMRQXNUDMXSRFKRG]Lá\QDGHVáDQHQDZ\VWDZĊSU]HWZRU\LR]GRE\,OQLFNDZVZ\P VSUDZR]GDQLX EDUG]R Z\UDĨQLH SRGNUHĞODáD WHQ DVSHNW ÄKrochmal kasztanowy S -HĪHZVNLHM ]H 6NUZLOQD JXE3áRFND RND]DáVLĊQDMOHSV]\]HZV]\VWNLFK3DQL3áDV]F]\ĔVND]5RJRĨQLF\ JXE6LHGOHFND Z\VWDZLáD QDMOHSV]\]HZV]\VWNLFKVHUyZser zwyczajny ze sáodkiej ĞmietanyLV]F]HJyOQLHMGREUHJRPyáNL3DQL)UDQFLV]ND :ROVND]:DUV]DZ\ XOLFD0DUV]DáNRZVND Z\VWDZLáDEDUG]RGREUągelatinĊ3DQL6RVHQNRZVND]6DSLHFKRZD EDUG]R SLĊNQLH zasuszoną wáoszcyznĊ L bulion QDMOHSV]\ ] Z\VWDZLRQ\FK´ : áDWZRĞFLą PRĪHP\ VRELH
Z\REUD]LüĪHGZLHSDQLHUR]PDZLDMąFHRVZRLFKNXFKHQQ\FKGRĞZLDGF]HQLDFKPyZLá\ Ä%XOLRQ8Ī\ZDP W\ONR6RVHQNRZVNą´:\URE\E\á\SRZLą]DQH]HVZRLPLZ\WZyUF]\QLDPLQD]DVDG]LHRF]\ZLVWRĞFLVWDZDá\VLĊ LFKPHWRQLPLF]Q\P]DVWĊSQLNLHPE\á\LQGHNVHPZáDĞQLH -HGQDNMDNWZLHUG]L*HRUJH/DNR൵PHWRQLPLHLPHWDIRU\UD]HPWZRU]ąÄNRKHUHQWQ\V\VWHPZHGáXJ NWyU\FKNRQVWUXXMHP\SRMĊFLDRSLHUDMąFHVLĊQDQDV]\PGRĞZLDGF]HQLX´1LHPDPHWRQLPLLEH]HOHPHQWyZ QLHMDNR]DSRZLDGDMąF\FKPHWDIRUĊLQDRGZUyWQLHPDPHWDIRU\NWyUDQLH]DZLHUDáDE\HOHPHQWyZPHWRQLPLL 0RĪQD ]DWHP SRZLHG]LHü ĪH PHWRQLPLF]QD RSRZLHĞü R NRELHWDFK NRĔFD G]LHZLĊWQDVWHJR ZLHNX VQXWD QDZ\VWDZDFKXND]XMąF\FKLFKSUDFHLQLFMRZDáDUyZQLHĪLQQąRSDUWąQDPHWDIRU]H6SUDZR]GDZFDTygodnika IlustrowanegoNWyU\SRG]LHOLáHNVSRQDW\QD,:\VWDZLH3UDF\.RELHWQDGZDG]LDá\ UR]U\ZNRZ\REHMPXMąF\ W]Z UREyWNL L G]LDá ]DURENRZ\ SLVDá ĪH QDMEDUG]LHM LQWHUHVXMą U]HF]\ ] WHJR GUXJLHJR ÄUD] GODWHJR ĪH Vą F]ąVWNąRJyOQHMSURGXNFMLSU]HP\VáRZHMNUDMXDSRZWyUHĪHZVND]XMąQDMDNLPVWRSQLXUR]ZRMXVWRLVSUDZD UyZQRXSUDZQLHQLDSUDF\QLHZLHĞFLHM´
3RMĊFLH R FKDUDNWHU]H SLHUZV]HM HNVSR]\FML GDMH QDP SRQLHNąG GU]HZRU\W ;DZHUHJR 3LOODWLHJR ]DPLHV]F]RQ\ Z Tygodniku Ilustrowanym $UDQĪDFMD ZQĊWU]D SU]\SRPLQDáD OXNVXVRZ\ VNOHS PRĪH QLHFR
SRGREQ\GRPDJD]\QX6WDQLVáDZD:RNXOVNLHJRDNFMDLalki%ROHVáDZD3UXVDWRF]\VLĊZáDĞFLZLHZW\PVDP\P F]DVLH =DUyZQR Z VNOHSLH MDN L QD Z\VWDZLH ZLG] E\á SRGGDQ\ W\UDQLL ZLG]LDOQHJR UyĪQLFD SROHJDáD
QD G\VWDQVLH Z\WZDU]DQ\P PLĊG]\ LQQ\PL ZáDĞQLH SU]H] ]DPNQLĊFLH HNVSRQDWyZ Z RV]NORQ\FK ZLWU\QDFK QRELOLWXMąFHSU]HGPLRW\F]\QLąFH]QLFKRELHNW\ZLHG]\0LWFKHOOGH¿QLXMąFNDWHJRULĊRELHNWyZLNDWHJRULĊU]HF]\ SLVDá Ä2ELHNWWRVSRVyEZMDNLU]HF]\SRMDZLDMąVLĊSU]HGSRGPLRWHP±F]\OLZ\SRVDĪRQHZQD]ZĊWRĪVDPRĞü IRUPĊOXEVWHUHRW\SRZ\V]DEORQRSLVXĪ\FLHOXEIXQNFMĊKLVWRULĊQDXNĊ=NROHLU]HF]\VąMHGQRF]HĞQLHPJOLVWH L]DWZDUG]LDáH]P\VáRZRQDPDFDOQHLQLHRNUHĞORQH´5R]UyĪQLHQLHQDRELHNWLU]HF]ZWHNVWDFKLQQ\FKDXWRUyZ
]DMPXMąF\FKVLĊWąSUREOHPDW\NąRNUHĞODQHMDNRSU]HGPLRWLU]HF]PDNRU]HQLHZ¿OR]R¿L0DUWLQD+HLGHJJHUD : WHNĞFLH Ä3\WDQLH R U]HF]´ ¿OR]RI SLVDá Ä.DQWRZVNLH ]DS\WDQLH R U]HF] S\WD R QDRF]QRĞü L P\ĞOHQLH
RGRĞZLDGF]HQLHLMHJR]DVDG\W]QS\WDRF]áRZLHND>@RWZLHUDZ\PLDUNWyU\OHĪ\PLĊG]\U]HF]ąDF]áRZLHNLHP NWyU\VLĊJDSR]DU]HF]\LSR]DF]áRZLHND´:SyĨQLHMV]\PWHNĞFLH]DW\WXáRZDQ\PSRSURVWXÄ5]HF]´¿OR]RI
VWZLHUG]Dá Ä'ODQDVZEOLVNRĞFLMHVWWRFR]Z\NOLĞP\QD]\ZDüU]HF]ą´
(NVSRQDW\QD:\VWDZDFK3UDF\.RELHWWRRELHNW\]QDMGXMąFHVLĊZ]DVLĊJXLPSHULDOQHMRELHNW\ZQRĞFL FKRü]FDáąSHZQRĞFLą]DQLP]QDOD]á\VLĊ]DPNQLĊWHZJDEORWDFKPLDá\GODQLHMHGQHMZ\WZyUF]\QLZDJĊU]HF]\ E\á\ Z\NRQ\ZDQH ] PLáRĞFLą DPELFMDPL SUDJQLHQLHP ]GRE\FLD VáDZ\ L SLHQLĊG]\ WURVNą R Z\VRNL SR]LRP ± E\á\EOLVNRNXPXORZDá\LNDPXÀRZDá\SUDJQLHQLD3U]HGPLRWLVWQLHMHG]LĊNLPDQLIHVWRZDQLX]QDF]HQLDNWyUH SU]\SLVDáPXF]áRZLHN U]HF]Z\PDJDRGF]áRZLHNDĞZLDGRPRĞFLZáDVQHMPDWHULDOQHMUHODFMLGRU]HF]\ZáDĞQLH :SRZLHĞFLWszystko dla paĔ(PLOD=ROLRSXEOLNRZDQHMZURNXF]\WDP\ Ä&DáHPHWU\SHUNDOXLEDW\VWX PDUWZHJRMHV]F]HUR]U]XFRQHJRE\OHMDNSRNRQWXDU]HOXE]áRĪRQHJRSRU]ąGQLHZVWRV\PLDá\VLĊGRSLHURRĪ\ZLü Z]HWNQLĊFLX]FLDáHPPLDá\VWDüVLĊSDFKQąFHLFLHSáHZDWPRVIHU]HPLáRĞFL´:DĪQ\MHVWPRPHQWSLVDá0LWFKHOO ÄJG\RELHNWVWDMHVLĊ,QQ\PJG\SXV]NDVDUG\QHNSDWU]\JG\QLHP\LGROSU]HPDZLDJG\SRGPLRWGRĞZLDGF]D SU]HGPLRWXMDNRQLHVDPRZLWHJR´0RĪQDWHĪGRGDüJG\URG]LVLĊSRĪąGDQLHPLáRĞüLQLHQDZLĞü5yĪQLFDPLĊG]\ SU]HGPLRWDPLLU]HF]DPLQLHMHVWHVHQFMDOQDDOHV\WXDF\MQDLVXELHNW\ZQD1LHPDFRRF]\ZLVWHV]W\ZQHMJUDQLF\ PLĊG]\RELHNWHPSU]HGPLRWHPDU]HF]ąMHVWRQDSá\QQDVWDMHVLĊ
:\WUDZQ\ NU\W\N L SXEOLF\VWD -y]HI .HQLJ Z IHOLHWRQLH RSXEOLNRZDQ\P Z Tygodniku Ilustrowanym QD PLHVLąF SU]HG RWZDUFLHP ,, :\VWDZ\ 3UDF\ .RELHW RSLVDá V\WXDFMĊ PDMąFą PLHMVFH QD LPLHQLQDFK ]QDQHM PXSDQL=JURPDG]RQHWDPWRZDU]\VWZRSRG]LZLDáRNDSĊQDáyĪNRZ\NRQDQąSU]H]SDQLąGRPXNWyUąFKFLDáD RQD SRND]Dü QD Z\VWDZLH Ä5RERWD E\áD LVWRWQLH Z\NZLQWQD L SHáQD VPDNX´ SU]\]QDZDá DXWRU VXJHUXMąF
MHGQRF]HĞQLHĪHE\WHJRQLHURELüERQLHR]E\WHNFKRG]LáRRUJDQL]DWRURPZ\VWDZ\DOHRSREXG]HQLHGRPRZHJR LSU]\GRPRZHJRZ\WZyUVWZD]QDMGXMąFHJRVLĊZUĊNDFKNRELHW0LPRSU]HVWU]HJDMąFHJRSU]HGZ\VWDZLDQLHP Z\UREyZOXNVXVRZ\FKDUW\NXáX.HQLJD]QDOD]áRVLĊLFKQDZ\VWDZLHZLHOH7RZáDĞQLH]HZ]JOĊGXQDQLH/XGZLN .U]\ZLFNLQD]ZDáHNVSR]\FMĊÄZ\VWDZąªGDP©DQLHNRELHW´
1DU]XWDRSLV\ZDQDSU]H].RHQLJDVDPDZVRELHE\áDSLĊNQDE\áDU]HF]ąGODWHMNWyUDMąZ\NRQDáDDOH QDZ\VWDZLHVWDáDE\VLĊF]\PĞMHV]F]H±SU]HGPLRWHP]E\WNXLGROHPQLHRELHNW\ZQ\PRELHNWHPOHF]SURMHNFMą ]ELRURZHJRSRGPLRWXLPSHULDOQHJRIDQWD]MąSU]HGPLRWHPSRĪąGDQLD,OQLFNDZVSUDZR]GDQLX],,:\VWDZ\ 3UDF\.RELHWSRGNUHĞODáDĪHPáRGHNRELHW\SRZLQQ\XF]\üVLĊU]HF]\SUDNW\F]Q\FKDQLHZ\UDELDüSU]HGPLRW\ ]E\WNXLSRZRáXMąFVLĊQDIUDQFXVNLHJR¿OR]RIDLSROLW\ND-XOHV6LPRQD]D]QDF]DáDĪHZH)UDQFMLQDMZLĊFHMNRELHW XSDGá\FKMHVWVSRĞUyGW\FKNWyUH]DMPRZDá\VLĊZ\UDELDQLHPSU]HGPLRWyZOXNVXVRZ\FK&KZDOLáD]DNáDG\ SUDF\NV]WDáFąFHNRELHW\ZNLHUXQNDFKSUDNW\F]Q\FKMDNÄFHURZDQLHQDSUDZLDQLHELHOL]Q\V]\FLHSURVWH>«@ .LHUXQHNP\ĞOLWDNQDXF]RQHJRG]LHZF]ĊFLDVWDMHVLĊSU]H]WRLQQ\PERP\ĞOLWHSU]\Z\NDMąGRWU]\PDQLD VLĊ Z ]DNUHVLH RGSRZLHGQLP GR SU]\V]á\FK ]DMĊü SU]H]QDF]HĔ Ī\FLD 1LH Z\UDELDMą VLĊ JXVWD ]E\WNRZQH Z\REUDĨQLD QLH Z\ELHJD QLH]GURZR Z PDU]HQLDFK VZRLFK´ -DNNROZLHN WHQ VSRVyE UR]XPRZDQLD PRĪH
Z\GDüVLĊSU\PLW\ZQ\SU]\SRPLQDMąF\QLHFRSRVWĊSRZDQLHURERWQLNyZQLV]F]ąF\FKPDV]\Q\ZSU]HNRQDQLX ĪHWRRQHVąZLQQHLFKQĊG]\WRMHGQDNZVND]XMHZ\UDĨQLHQDĪ\ZLRQąZyZF]DVZLDUĊZVSUDZF]ąVLáĊXNU\Wą ZU]HF]DFK:U]HF]DFKDZLĊFZW\PFREXG]LáRSRĪąGDQLHSUDJQLHQLHUHODFMLFRQLHW\ONRMDZLáRVLĊSU]HG SRGPLRWHPDOHUyZQLHĪZ\ZRá\ZDáRUHDNFMĊ
: RPyZLHQLX Z\VWDZ\ ] URNX GRNRQDQ\P SU]H] ,OQLFNą GRPLQRZDáR SU]HNRQDQLH ĪH Z\VWDUF]\ VDPR G]LDáDQLH ZLG]LDOQHJR E\ NRELHW\ XDNW\ZQLá\ VLĊ .RPHQWXMąF ,, :\VWDZĊ UHGDNWRUND
BluszczuSLVDáD Ä3LHUZV]DXQDVZ\VWDZDSUDF\NRELHFHMMDNRWDNLHMXU]ąG]RQD>«@GREURF]\QQ\PVWDUDQLHP 0X]HXP 3U]HP\VáRZR±5ROQLF]HJR Z\ZRáDáD WHĪ SR UD] SLHUZV]\ SU]HG Z]URN SXEOLF]QRĞFL REUD] WHM SUDF\ QLH W\ONR Z MHM WUDG\FMRQDOQ\P ]DVWRVRZDQLX GOD SRWU]HE URG]LQ\ L JRVSRGDUVWZD GRPRZHJR´ 'DOHM MHGQDN VWZLHUG]DáDĪHÄZ\VWDZDELHĪąFDQLHRGSRZLDGDWHPXFRVRELHRQLHMWXV]RQR'ZDQDĞFLHODWF]DVXXELHJáR RG Z\VWDZ\ RVWDWQLHM L ZROQR E\áR SU]\SXV]F]Dü ĪH RNDĪą VLĊ WXWDM RZRFH QDE\WHJR GRĞZLDGF]HQLD L VLá Z]PRĪRQ\FK´:\GDMHVLĊĪHSHUVZD]MDXNU\WDZSU]HGPLRWDFKE\áD]E\WVáDED%RFyĪNRPXSRZLGRNX NRQ¿WXULPDU\QDWMHĞOLQLHPRĪQDLFKVSUyERZDüSR]QDüUHFHSWXU\SRUR]PDZLDüRWDMHPQLFDFKSU]\U]ąG]HQLD 7\ONRMXU\RFHQLDMąFHHNVSRQDW\PLDáRWHQSU]\ZLOHM1DQDVWĊSQHMZ\VWDZLHZ URNXMDNE\]GDMąFVRELH VSUDZĊĪHVHSDUDFMDSU]HGPLRWXRGRJOąGDMąFHJRJRSRGPLRWXQLHVSU]\MDRGELRURZLWDNLHMZ\VWDZ\NRPLWHW RUJDQL]DF\MQ\]DSRZLHG]LDáĪHNDĪGD]¿UPOXESUDFRZQLFEĊG]LHPRJáDZRNUHĞORQ\PF]DVLHLZHZVND]DQ\P PLHMVFXZ\VWDZ\Z\NRQ\ZDüVZąSUDFĊZVHQVLHSURFHVXQDRF]DFKSXEOLF]QRĞFL3RP\VáWHQQLH]QDOD]á
ZLHOX ]ZROHQQLF]HN W\ONR GZD ZDUV]WDW\ WNDFNLH ]RVWDá\ XUXFKRPLRQH Z F]DVLH WUZDQLD HNVSR]\FML SUDFĊ Z\NRQ\ZDá\MDNZyZF]DVPyZLRQRZáRĞFLDQNL=DSHZQHSROHFRQRLPVLHG]LHüSU]\ZDUV]WDWDFKLSUDFRZDü SDQLRP]WRZDU]\VWZDQLHSR]ZDODáQDWRÄVW\OĪ\FLDSU]HGPLRWyZ´XĪ\ZDMąFRNUHĞOHQLDZSURZDG]RQHJRSU]H] 0DUND.UDMHZVNLHJRDZLĊFVSRVyELFKIXQNFMRQRZDQLDZSU]HVWU]HQLVSRáHF]QHM7U]HEDMHGQDNZ\UDĨQLH
]D]QDF]\ü ĪH :\VWDZ\ 3UDF\ .RELHW PLDá\ GHPRNUDW\F]Q\ FKDUDNWHU RERN VLHELH Z\VWDZLDá\ DU\VWRNUDWNL ]XERĪDáH]LHPLDQNLSU]HGVWDZLFLHONLW]ZLQWHOLJHQFMLLZáDĞQLHZáRĞFLDQNLWHZMDNLĞVSRVyESURWHJRZDQHSU]H] ĞURGRZLVNR]LHPLDĔVNLH:JUXQFLHU]HF]\Z\NRU]\VWDQLHZDUV]WDWyZQDHNVSR]\FMLQLHZLHOH]PLHQLáRZMHM FKDUDNWHU]HLZSUDNW\NDFK]ZLHG]DMąF\FKFKRüPRĪQDWRSRVWU]HJDüMDNRZF]HVQ\UXFKZNLHUXQNX]QDQHJR G]LĞPX]HXPSHUIRUPDW\ZQHJROXEWHDWUDOQHJR :SLHUZV]\FKG]LHVLĊFLROHFLDFKGZXG]LHVWHJRZLHNXIRUPDZ\VWDZSUH]HQWXMąF\FKZ\WZyUF]RĞüNRELHW MDN]UHV]WąZ\VWDZZRJyOQRĞFLSRZROLXOHJDáD]PLDQLH]DF]ĊWRRGVWĊSRZDüRGV]W\ZQHMIRUPXá\HNVSR]\FML UH]\JQXMąF]]DPNQLĊW\FKV]DIQDGDOMHGQDNE\á\WRDUDQĪDFMHSROHJDMąFHQDSUH]HQWRZDQLXSU]HGPLRWyZSU]HG ZLG]HPQLHDQJDĪXMąFLFKZMDNLĞV]F]HJyOQ\VSRVyE1D3RZV]HFKQHM:\VWDZLH.UDMRZHMZ3R]QDQLXZ URNX E\á\ GZD NRELHFH SDZLORQ\ ± =LHPLDQHN L :áRĞFLDQHN RUD] 3UDF\ .RELHW .ZHVWLD WD MHVW GREU]H ]QDQD LRPyZLRQDFKRüSUREOHPDW\]RZDQDE\áDSU]HGHZV]\VWNLP]XZDJLQDDUFKLWHNWXUĊSDZLORQyZZPLQLPDOQ\P VWRSQLXGRWRF]\áRWRHNVSR]\FML7HPLPRĪHUyĪQLá\VLĊRGVLHELHZJUXQFLHU]HF]\ZUyZQ\PVWRSQLXDOHZUyĪQ\ VSRVyENRQW\QXRZDá\WUDG\FMHZ\VWDZG]LHZLĊWQDVWRZLHF]Q\FKFRQDZHW]QDOD]áRRGELFLHMXĪZVDPHMZQD]ZLH MHGQHJR]QLFK5yĪQLFDZVWRVXQNXGRW\FK]XELHJáHJRVWXOHFLDSROHJDáDSU]HGHZV]\VWNLPQDZSURZDG]HQLXGR REXHNVSR]\FMLV]WXNLNWyUHMZF]HĞQLHMZ]DVDG]LHQLHSRND]\ZDQRQD:\VWDZDFK3UDF\.RELHW1DZ\VWDZLH SLHUZV]HME\á\ZSUDZG]LHREUD]\JáyZQLHSRUWUHW\PDORZDQHSU]H](PLOLĊ'XNV]\ĔVNą±'XNV]WĊNWyUD]RVWDáD ]DQLHQDJURG]RQDPHGDOHPDOHMXĪQDQDVWĊSQHMV]WXNLZáDĞFLZLHQLHE\áRZFDOHRJUDQLF]RQRMąGRPDODUVWZD QDV]NOHUHWXV]RZDQ\FKIRWRJUD¿LGU]HZRU\WyZVQ\FHUVWZDLW\PSRGREQ\FKZ\UREyZQDSRá\U]HPLHĞOQLF]\FK QDSRá\DPDWRUVNLFK=DSHZQHRUJDQL]DWRU]\SRG]LHODOLSRZV]HFKQHSU]HNRQDQLHRMHMSU]\QDOHĪQRĞFLGRLQQHJR SRU]ąGNX'RW\F]\áRWRV]WXNLZRJyOQRĞFLDQLHW\ONRWHMZ\NRQ\ZDQHMSU]H]NRELHW\*HRUJ6LPPHOZWHNĞFLH Ä3UREOHP\ VW\OX´ WDN SLVDá QD WHQ WHPDW Ä7HRUHW\F\ NWyU]\ MHGQRF]HĞQLH JáRV]ą ĪH SU]HGPLRW U]HPLRVáD DUW\VW\F]QHJR PXVL E\ü G]LHáHP V]WXNL L ĪH MHJR QDMZDĪQLHMV]ą ]DVDGą MHVW FHORZRĞü MDNE\ QLH RGF]XZDOL VSU]HF]QRĞFL ĪHFHORZRĞüMHVWĞURGNLHP±]DWHPĪHPDVZyMFHOSR]DVREą±G]LHáRV]WXNLQDWRPLDVWQLJG\QLHMHVW
ĞURGNLHPDOH]DPNQLĊW\PZVRELHG]LHáHPVZHJRSUDZDQLHF]HUSLHQLJG\]F]HJRĞFRQLHE\áRE\QLPVDP\P MDNZRZHMªFHORZRĞFL©³ 6\WXDFMD]PLHQLáDVLĊQDSU]HáRPLHG]LHZLĊWQDVWHJRLGZXG]LHVWHJRZLHNXFRXZDĪD
VLĊ]DQRELOLWDFMĊU]HPLRVáDDFRZJUXQFLHU]HF]\E\áR]DDNFHSWRZDQLHPWHJRĪHÄ1DV]WXNĊLPSHULXPQDOHĪ\ >@SDWU]HüZMHM]ZLą]NX]V]HUV]\PĞZLDWHPRELHNWyZLSU]HGPLRWRZRĞFL3RSLHUZV]HGODWHJRĪHVDPRSRMĊFLH V]WXNLZWUDG\F\MQ\P]QDF]HQLXREHMPXMąF\PªV]WXNLLQDXNL©±ZV]HONLHU]HPLRVáDXPLHMĊWQRĞFLLWHFKQRORJLH XPRĪOLZLDMąFH LPSHULDOL]P ± ]PLHQLD V]WXNĊ Z V\QHNGRFKĊ R ZLHOH ZLĊNV]HJR ]HVSRáX U]HF]\ QLH W\ONR ZáDĞFLZ\FKG]LHáV]WXNLOHF]WDNĪHEURQLFLDáDUFKLWHNWXU\QDU]ĊG]LVWDWNyZWRZDUyZVXURZ\FKPDWHULDáyZ ]ZLHU]ąWSRPQLNyZPHFKDQL]PyZPDORZLGHáSRPQLNyZVWURMyZVNDPLHQLHOLQ±FDáH%RUJHVRZVNLHDUFKLZXP LPSHULXPNWyUH MDNZLDGRPR ]DF]\QDVLĊRGU]HF]\ªQDOHĪąF\FKGRFHVDU]D©±F]\OLRGZV]\VWNLHJR´0RĪQD
WHĪ VSRMU]Hü QD WR ]DJDGQLHQLH SRSU]H] WHRULĊ -DTXHVD 5DQFLqUH¶D PyZLąFą ĪH Ä6]WXND PRĪH X]\VNDü VWDWXV Z\MąWNRZHMDNW\ZQRĞFLW\ONRMDNRSUDFD´6]WXND]F]DVHP±SURFHVWHQPRĪQDE\áRREVHUZRZDüQDZ\VWDZDFK
ĞZLDWRZ\FKRGSRF]ąWNXLFKLVWQLHQLDDOHGRSLHURZGZXG]LHVW\PZLHNXVWDáVLĊZ\UDĨQ\±VWDáDVLĊVSRLZHP ZLHONLFKHNVSR]\FML1D3:.V]WXNDE\áDGRVáRZQLHZV]ĊG]LHQLHW\ONRZRVREQ\PSDZLORQLHMHMSRĞZLĊFRQ\P ZáąF]RQRMąZFDá\V\VWHPGH¿QLXMąF\LRSLVXMąF\SDĔVWZRNWyUHQDOHĪ\UR]XPLHüMDNRHPDQDFMĊÄLPSHULXP´ 1DUUDFMD Z\VWDZ RSDUWD R PHWRQLPLĊ PLDáD VZRMą QLHZLQQRĞü 3DQRZDQLH SRSU]H] SU]HGPLRW\ QLH Z\PXV]DáRXOHJáRĞFLZREHFQLFKVDP\FKDMHG\QLHRGLPSHULXP=PLHQLVLĊWRGRSLHURZGRELHUR]ZLQLĊWHJR NRQVXPSFMRQL]PX 6WRVXQNRZR OXĨQD VWUXNWXUD G]LHZLĊWQDVWRZLHF]Q\FK Z\VWDZ ]RVWDQLH ]DVWąSLRQD ĞFLĞOHMV]\PLEDUG]LHMQDSLĊW\PLNRQVWUXNFMDPLRSDUW\PLRPHWDIRUĊ-HGQRF]HĞQLH]QDF]QLHZ\UDĨQLHM]RVWDMH ZyZF]DV RNUHĞORQD SR]\FMD ZREHF ĞZLDWD NRQWHPSOXMąFHJR]ZLHG]DMąFHJR Z\VWDZĊ SRGPLRWX: 3R]QDQLX Z URNXDUFKLWHNWXUDQRZRF]HVQHJR3DZLORQX3UDF\.RELHWLWUDG\F\MQ\GZRUHNMDNR3DZLORQ=LHPLDQHN L:áRĞFLDQHNVWDZDá\VLĊPHWDIRUDPLRNUHĞORQ\FKSUDNW\NVSRáHF]Q\FKD]ZLHG]DMąF\]ZLHG]DMąFHSU]H]LFK RGF]\WDQLHRNUHĞODOLRNUHĞODá\ZáDVQąSR]\FMĊ =PLDQDMDNDVLĊGRNRQDáDGRW\F]\áDZV]\VWNLFKURG]DMyZZ\VWDZZW\PNRELHF\FKFR]QDOD]áRRGELFLH QDZHWZVDP\FKW\WXáDFKHNVSR]\FMLZW\PUyZQLHĪW\FKNRELHF\FK :/RQG\QLHRGE\ZDá\VLĊGRURF]QHZ\VWDZ\'RP,GHDOQ\ZNRĔFX URNXPLDáDPLHMVFHZLHOND HNVSR]\FMD ĝwiat kobiety, Z PDUFX URNX Z 3DU\ĪX PRĪQD E\áR REHMU]Hü SztukĊ gospodarowania.
::DUV]DZLHZNRĔFXPDMDWHJRURNXZ5HVXUVLH2E\ZDWHOVNLHMRWZRU]RQRHNVSR]\FMĊĝwiat kobiety'HF\]MĊ RMHM]RUJDQL]RZDQLXSRGMĊWRQD,.RQJUHVLH6SRáHF]QR±2E\ZDWHOVNLHM3UDF\.RELHWZOLSFX URNX:yZF]DV UyZQLHĪPLDáPLHMVFHQLHZLHONLSRND]G]LHáV]WXNLZ\NRQDQ\FKSU]H]NRELHW\3U]HGVLĊZ]LĊFLHPLDáRFKDUDNWHU ĞFLĞOHSROLW\F]Q\SRQLHZDĪE\áR]RUJDQL]RZDQHSU]H]SU]HGVWDZLFLHONLZáDĞFLZLHW\ONRMHGQHJRĞURGRZLVNDFKRü UR]SURV]RQHJRQDUyĪQHRUJDQL]DFMH%\á\WRSU]HGHZV]\VWNLPXJUXSRZDQLDSRGWU]\PXMąFHHWRVOHJLRQRZ\]ZDQH SRVWĊSRZ\PL2UJDQL]DFMąZ\VWDZ\]DMPRZDá\VLĊZ\áąF]QLHNRELHW\DUDQĪDFMĊSU]\JRWRZDá\GZLHDUFKLWHNWNL :DQGD3RQLNLHZLF]±ĝZLRVWNRZDL=R¿D']LHZXOVND:WUDNFLHMHMWUZDQLDZ\JáDV]DQRRGF]\W\RGE\ZDá\VLĊ NRQFHUW\ ZV]\VWNR E\áR G]LHáHP NRELHW L R NRELHWDFK :\VWDZD SRG]LHORQD E\áD QD G]LDá\ PDMąFH XND]\ZDü FDáH VSHNWUXP NRELHFHJR ĞZLDWD ± GRP NXFKQLD Z\FKRZDQLH G]LHFL PRGD NRVPHW\ND DOH WHĪ NV]WDáFHQLH LF]\WHOQLFWZR0RĪQDSRZLHG]LHüĪHPLHV]Dá\VLĊWXVIHU\SUDF\LSU]\MHPQRĞFL&]\ĞZLDGRPLHMHNRQWUDVWRZDQR" 7UXGQRQDWRS\WDQLHRGSRZLHG]LHü&KRüQDSHZQRWHQ]DELHJVWRVRZDQR:HGáXJ0LHNH%DONRQWUDVWMHVWMHGQ\P ] W\SRZ\FK FKZ\WyZ UHWRU\F]Q\FK VWRVRZDQ\FK SU]\ DUDQĪDFML ZVSyáF]HVQ\FK Z\VWDZ , WDN VSyáG]LHOQLD
Ä:VSyOQRWD,QWHUHVyZ]DGHPRQVWURZDáDVZRMHQDF]\QLDF\QNRZHZVSRVyEEDUG]RSRP\VáRZ\=MHGQHMVWURQ\ SRGZyUNRZLHMVNLH]HV]WDFKHWDPLQDNWyU\FKVXV]ąVLĊEDĔNLGRPOHNDZLDGUDLWG=GUXJLHMZQĊWU]HNXFKQL ]NRPSOHWHPSDWHOQLWDOHU]\LLQQ\FKQDF]\ĔJRVSRGDUVNLFK´7RMXĪQLHE\á\RERMĊWQHSU]HGPLRW\GHPRQVWURZDQH
ZJDEORWDFKDOHHPRFMRQDOQLHQD]QDF]RQHU]HF]\-HV]F]HVLOQLHMSRVWDZLRQRQDHPRFMHZG]LDOHSU]HGVWDZLDMąF\P GRUREHN 7RZDU]\VWZD :\GDZQLF]HJR %OXV]F] .DĪGH Z\GDZDQH SU]H] QLH SLVPR RF]\ZLĞFLH NRELHFH E\áR VFKDUDNWHU\]RZDQH SU]H] HOHPHQW SODVW\F]Q\ Ä%áĊNLWQH VXNLHQNL G]LHFLQQH VSODWDMą VLĊ ] Dzieckiem i matką 6UHEUQHQRĪ\FHNUDMąNZLHFLVW\NUHWRQSRĞUyGRNáDGHNPraktycznej Pani3ĊNNRORURZ\FKZáyF]HN]ZHWNQLĊW\PL ZHĔGUXWDPL±WRJa to zrobiĊ±SLVPRSRĞZLĊFRQHURERWRPUĊF]Q\P´:G]LDOHW\PPRĪQDE\áRXVLąĞüLSU]\MU]Hü
DNWXDOQH QXPHU\ SLVP 'OD NRQWUDVWX Ä=D SDUDZDQLNLHP >]QDMGRZDá VLĊ@ ± PLQLDWXURZ\ VDORQLN ] NRPLQNLHP PDKRQLRZ\ VWROLN GR UREyWHN L GZD IRWHOH ELHGHUPHLHU Z]\ZDMą GR VSRF]\QNX L SRJDZĊGNL´ &DáRĞü PLDáD
X]P\VáDZLDüGáXJRĞüWUZDQLDSLVPDLMHJRUROĊZHPDQF\SDFMLNRELHWMHGQRF]HĞQLHZFLąJDüZRNUHĞORQ\]JyU\ G\VNXUV &Dá\ WHQ G]LDá GRVáRZQLH Z\PXV]Dá DNW\ZQH XF]HVWQLFWZR 3U]HGPLRW\U]HF]\ XZLNáDQH Z PHWDIRUĊ Z\]QDF]Dá\VSRVyERGELRUX:\VWDZDGHWHUPLQRZDáD]DFKRZDQLDWRMXĪQLHE\á]ELyURERMĊWQ\FKSU]HGPLRWyZ NWyUHSRGPLRWSRZLQLHQSR]QDüE\ĞZLDWVWDáVLĊGODQLHJREDUG]LHMGRVWĊSQ\DOHHPRFMRQDOQLHQD]QDF]RQHU]HF]\ GRNWyU\FKWU]HEDE\áRVLĊRGQLHĞüZRNUHĞORQ\SU]H]LPSHULXPVSRVyE7\UDQLDZLG]LDOQHJRVWDáDVLĊW\UDQLąU]HF]\ ERMDNWRVIRUPXáRZDáD%DO±Ä3HUFHSFMDXZLGDF]QLDXĪ\WHF]QąVWURQĊU]HF]\´
Przypisy
1 W.J.T. Michell, „Imperium i przedmiotowość,” w Idem, Czego chcą obrazy, tłum. Łukasz Zaremba (Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2013), 179. 2 Eleonora Jedlińska, Powszechna wystawa światowa w Paryżu w 1900 roku (Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, 2015), 19, 27–28.
3 Anna Drexlerowa, Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego (Warszawa: Oficyna Naukowa, 1999).
4 To wówczas Karol Breyer wykonał swój słynny album z 30 fotograficznymi tablicami ukazującymi 123 przedmioty spośród 1056 okazów
pokazanych na wystawie a Bolesław Podczaszyński wydał Przegląd historyczny starożytności krajowych, omawiający ekspozycję pod kątem historycznym.
5 Dwudziestopięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875–1900 (Warszawa: Druk. i Litografia Jana Cotty, 1901). 6 Maria Ilnicka, „Wystawa pracy kobiet,” Bluszcz nr 13 (1889): 98.
7 Wyodrębnione działy pracy kobiet były również na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1877 i 1894, w Kaliszu w 1909 roku. 8 Maria Ilnicka, „Wystawa Pracy Kobiet,” Bluszcz nr 45 (1877): 353–355.; Eadem, „Wystawa Pracy Kobiet,” Bluszcz nr 46 (1877): 361–363.; Eadem,
„Wystawa Pracy Kobiet,” Bluszcz nr 47 (1877): 369–371.
9 Maria Ilnicka, „Gospodarstwo kobiece,” Bluszcz nr 39 (1877): 305–306.; Eadem, „Gospodarstwo kobiece,” Bluszcz nr 40 (1877): 313–314.; Eadem,
„Gospodarstwo kobiece,” Bluszcz nr 41 (1877): 321–323.
10 Najważniejsze wystąpienia to: Adam Wiślicki, „Niezależność kobiety,” 1870.; Eliza Orzeszkowa, „Kilka słów o kobietach,” 1871.; Edward Prądzyński,
„O prawach kobiety,” 1873.; Leon Biliński, cykl wykładów „O pracy kobiet ze stanowiska ekonomicznego,” Lwów 1874.; liczne artykuły Aleksandra Świętochowskiego w Prawdzie.
11 Ilnicka, „Wystawa Sztuki Kobiet,” Bluszcz nr 46 (1877): 362.
12 W Tygodniku Ilustrowanym skomentowano ją krótko i dość sarkastycznie jedynie w „Kronice tygodniowej.” Zob. nn, „Kronika tygodnia,” Tygodnik
Ilustrowany nr 97 (1877): 279.
13 Mitchell, „Imperium i przedmiotowość,” 182.
14 W.J.T. Mitchell, „Totemizm, fetyszyzm, idolatria,” w Idem, Czego chcą obrazy, 219–223. 15 Ilnicka, „Wystawa pracy kobiet,” Bluszcz nr 45 (1877): 355.
16 George Lakoff i Mark Johnson, Metafory w naszym życiu, tłum. Tomasz Krzeszowski (Warszawa: Aletheia, 2011), 75. 17 „Kronika tygodnia,” Tygodnik Ilustrowany. 279.
18 Henryk Pillati, „Wystawa pracy kobiet w Muzeum przemysłowo–rolniczym w Warszawie,” Tygodnik Ilustrowany nr 99 (1877). Okładka.
19 Bardzo podobna była aranżacja Oddziału robót kobiecych na odbywającej się mniej więcej w tym samym czasie Wystawie Przemysłowo–Rolniczej
we Lwowie. Zob. il.: Tygodnik Ilustrowany nr 92 (1877): 205.
20 Akcja toczy się w latach 1878–1879, choć powieść drukowana była 10 lat później. Zob. Adam Mazurkiewicz, „Mamy tedy nowy sklep...,” Pamiętnik
Literacki, Tom 106, Nr 2 (2015): 51–70.
21 Na ten temat zob. Małgorzata Litwinowicz–Droździel, „Wiek ekspozycji. Kilka słów o praktyce dziewiętnastowiecznych wystaw,” Napis, seria XX
(2014): 152–162.; Agata Sikora, „Jak należy oglądać wystawę, czyli słów kilka o dziewiętnastowiecznej tęsknocie za przejrzystością doświadczenia,” Ibidem, 163–181.
22 Mitchell, „Totemizm, fetyszyzm, idolatria,” 183.
23 Martin Heidegger, Pytanie o rzecz, tłum. Janusz Mizera (Warszawa: Wydawnictwo KR, 2001). 24 Ibidem, 221.
25 Martin Heidegger, „Rzecz,” w Idem, Odczyty i rozprawy, tłum. Janusz Mizera (Warszawa: Aletheia, 2007), 160. 26 Emil Zola, Wszystko dla pań, tłum. Zdana Matuszewicz (Warszawa: Czytelnik, 1950), 369.
27 Mitchell, „Totemizm, fetyszyzm, idolatria,” 184.
28 K–g., [Józef Koenig], „Wystawa pracy kobiet,” Tygodnik Ilustrowany nr 329 (1889): 245–246. 29 Ibidem, 245.
30 K. R. Żywicki [Ludwik Krzywicki], „Wystawa pracy »dam«,” Prawda nr 23 (1889): 266–7.
31 Maria Ilnicka, „Wystawa pracy kobiecej w Muzeum Przemysłowo–Rolniczym, cd.” Bluszcz nr 24 (1889): 187. 32 Ibidem.
33 Maria Ilnicka, „Wystawa pracy kobiet w Muzeum Przemysłowo–Rolniczym,” Bluszcz, nr 23 (1889): 179.
34 Ewa Domańska, „Problemy rzeczy we współczesnej archeologii,” w Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. Jacek Kowalewski,
Wojciech Piasek i Marta Śliwa (Olsztyn: Colloqia Humaniorum, 2008), 34–36.
35 nn, „Wystawa pracy kobiet,” Bluszcz nr 16 (1889), 128.
36 Marek Krajewski, Szkice z socjologii przedmiotów (Warszawa: Fundacja Bęc Zmiana, 2013), 96–102.
37 Anna Ziębińska–Witek, „Renesans materialności, czyli powrót obiektów do muzeum,” w Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości,
red. Ewa Domańska, Rafał Stobiecki i Tomasz Wiślicz (Kraków: Universitas, 2014), 219.
38 Joanna M. Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880–1939 (Warszawa: IS PAN, 2003), 223–225.; Marta Leśniakowska, „Nagie ciało
architektury. Pawilon »Praca Kobiet« na Powszechnej Wystawie Krajowej jako dyskurs antropologiczny,” Biuletyn Historii Sztuki nr 4 (2009): 501–524.
39 Georg Simmel, „Problem stylu,” w Idem, Filozofia kultury. Wybór esejów, tłum. Wojciech Kunicki (Kraków: Wyd. UJ, 2007), 181. 40 Mitchell, „Totemizm, fetyszyzm, idolatria,” 181.
41 Jacques Rancière, Dzielenie postrzegalnego. Estetytka i polityka, tłum. Maciej Kropiwnicki i Janek Sowa (Kraków: Ha!art, 2007), 112. 42 Teodora Drzewiecka, „Świat kobiety,” Bluszcz nr 1 (1939): 11–13.
43 Irena, „Godziny paryskie. Sztuka gospodarowania,” Bluszcz nr 13 (1939): 13–14.
44 Mieke Bal, „Wystawa jako film,” tłum. Karolina Kolenda, w Display. Strategie wystawiania, red. Maria Hussakowska i Ewa M. Tatar (Kraków:
Universitas, 2012), 111.
45 nn, „Otwarcie wystawy »Świat Kobiety«,” Bluszcz nr 23 (1939): 22. 46 Ibidem.
47 Ibidem.
48 Bal, „Wystawa jako film,” 126.
Bibliografia
Bal, Mieke. „Wystawa jako film,” tłum. Karolina Kolenda. W Display. Strategie wystawiania, red. Maria Hussakowska i Ewa M. Tatar, 105–131. Kraków: Universitas, 2012.
Jedlińska, Eleonora. Powszechna wystawa światowa w Paryżu w 1900 roku. Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, 2015.
Domańska, Ewa. „Problemy rzeczy we współczesnej archeologii.” W Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. Jacek Kowalewski, Wojciech Piasek i Marta Śliwa, 27–60. Olsztyn: Colloqia Humaniorum, 2008.
Drexlerowa, Anna. Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego. Warszawa: Oficyna Naukowa, 1999. Drzewiecka, Teodora . „Świat kobiety.” Bluszcz nr 1 (1939): 11–13.
Dwudziestopięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875–1900. Warszawa: Druk. i Litografia Jana Cotty, 1901.
Heidegger, Martin. Pytanie o rzecz. Tłum. Janusz Mizera. Warszawa: Wydawnictwo KR, 2001.
Heidegger, Martin. „Rzecz.” W Idem, Odczyty i rozprawy, tłum. Janusz Mizera, 159–181. Warszawa: Aletheia, 2007. Ilnicka, Maria. „Gospodarstwo kobiece.” Bluszcz nr 39 (1877): 305–306.
Ilnicka, Maria. „Gospodarstwo kobiece.” Bluszcz nr 40 (1877): 313–314. Ilnicka, Maria. „Gospodarstwo kobiece.” Bluszcz nr 41 (1877): 321–323. Ilnicka, Maria. „Wystawa Pracy Kobiet.” Bluszcz nr 45 (1877): 353–355. Ilnicka, Maria. „Wystawa Pracy Kobiet.” Bluszcz nr 46 (1877): 361–363. Ilnicka, Maria. „Wystawa Pracy Kobiet.” Bluszcz nr 47 (1877): 369–371. Ilnicka, Maria. „Wystawa pracy kobiet.” Bluszcz nr 13 (1889): 97–98.
Ilnicka, Maria. „Wystawa pracy kobiet w Muzeum Przemysłowo–Rolniczym.” Bluszcz, nr 23 (1889): 179. Ilnicka, Maria. „Wystawa pracy kobiecej w Muzeum Przemysłowo–Rolniczym, cd.” Bluszcz nr 24 (1889): 186–187. Irena. „Godziny paryskie. Sztuka gospodarowania.” Bluszcz nr 13 (1939): 13–14.
K–g., [Józef Koenig]. „Wystawa pracy kobiet.” Tygodnik Ilustrowany nr 329 (1889): 245–246. Krajewski, Marek. Szkice z socjologii przedmiotów. Warszawa: Fundacja Bęc Zmiana, 2013.
, George i Mark Johnson. Metafory w naszym życiu. Tłum. Tomasz Krzeszowski. Warszawa: Aletheia, 2011.
Leśniakowska, Marta. „Nagie ciało architektury. Pawilon »Praca Kobiet« na Powszechnej Wystawie Krajowej jako dyskurs antropologiczny.” Biuletyn
Historii Sztuki nr 4 (2009): 501–524.
Litwinowicz–Droździel, Małgorzata. „Wiek ekspozycji. Kilka słów o praktyce dziewiętnastowiecznych wystaw.” Napis, seria XX (2014): 152–162. Mazurkiewicz, Adam. „Mamy tedy nowy sklep....” Pamiętnik Literacki, Tom 106, Nr 2 (2015): 51–70.
Mitchell, W.J.T. „Totemizm, fetyszyzm, idolatria.” W Idem, Czego chcą obrazy, tłum. Łukasz Zaremba, 215–223. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2013. Mitchell, W.J.T. „Imperium i przedmiotowość.” W Idem, Czego chcą obrazy, tłum. Łukasz Zaremba, 173–195. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2013. nn, „Kronika tygodnia.” Tygodnik Ilustrowany nr 97 (1877): 279.
nn, „Wystawa pracy kobiet.” Bluszcz nr 16 (1889): 128. nn, „Otwarcie wystawy »Świat Kobiety«,” Bluszcz nr 23 (1939): 22.
Rancière, Jacques. Dzielenie postrzegalnego. Estetytka i polityka. Tłum. Maciej Kropiwnicki i Janek Sowa. Kraków: Ha!art, 2007.
„Wystawa pracy kobiet w Muzeum przemysłowo–rolniczym w Warszawie.” Tygodnik Ilustrowany nr 99 (1877). Okładka.
Sikora, Agata. „Jak należy oglądać wystawę, czyli słów kilka o dziewiętnastowiecznej tęsknocie za przejrzystością doświadczenia.” Napis, seria XX (2014): 163–181.
Sosnowska, Joanna M. Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880–1939. Warszawa: IS PAN, 2003.
Simmel, Georg. „Problem stylu.” W Idem, Filozofia kultury. Wybór esejów, tłum. Wojciech Kunicki, 177–184. Kraków: Wyd. UJ, 2007.
Tygodnik Ilustrowany nr 92 (1877): 205. Ilustracje.
Ziębińska–Witek, Anna. „Renesans materialności, czyli powrót obiektów do muzeum.” W Historia – dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości, red. Ewa Domańska, Rafał Stobiecki i Tomasz Wiślicz, 217–228. Kraków: Universitas, 2014.
Zola, Emil. Wszystko dla pań. Tłum. Zdana Matuszewicz. Warszawa: Czytelnik, 1950. Żywicki, K. R. „Wystawa pracy »dam«.” Prawda nr 23 (1889): 266–7.
Karolina ROSIEJKA
Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
DYSKURS WOKÓŁ ZAGADNIENIA
PRACY KOBIET W DWUDZIESTOLECIU
MIĘDZYWOJENNYM. NA PRZYKŁADZIE
WYPOWIEDZI TOWARZYSZĄCYCH
PAWILONOWI PRACY KOBIET ORAZ
PAWILONOWI ZIEMIANEK I WŁOŚCIANEK
NA POWSZECHNEJ WYSTAWIE KRAJOWEJ
W POZNANIU
Wstęp
Powszechna W\VWDZD.UDMRZDNWyUDRGE\áD sLĊ w Poznaniu w 1929 URNXE\áDMHGQ\P]QDMZDĪQLHM-szych wydarzeĔ tego czasu, stanowLąF istotny punkt w niedáugiej historii II Rzeczpospolitej. MonuPHntalna ekspozycja, pokazywana w koPpleksie nowo zbudowanych pawilonów wystawowych, PLDáD ]DSUH]HQWRZDü róĪnorakie osLągnLĊFLD, koronuMąF w ten sposób dziesLĊFLolecie istnienia wolnej Polski. Wyeksponowano ro]PDLWH gDáĊ]LH pr]HPysáu, r]HPLosáD, przejawy sztuki ludowej oraz sztuk pLĊknych, osLągnLĊFLD w zakresie d]LDáDOQRĞci instytucji paĔVtwowych, prasy, rynku ksLĊgarskiego, akt\ZQRĞü Polonii i wielu innych, by w ten sposób zadHPonstrowDü sLáĊ odrodzonego paĔVtwa. Propagandzie sukcesu towarzyszyáD dbDáRĞü nie tylko o PHrytoryczną zawartRĞü organizowanych ekspozycji, ale takĪH o ich oprawĊ artystyczną, PDMąFą podkreĞODü wagĊ poszczególnych osLągnLĊü i uwydatnLDü duchowe oraz huPDnistyczne ZDUWRĞFL jako ZDĪQH dla niepodlegáHgo narodu, jak gáosLáD to kronika Powszechnej Wystawy Krajowej.1.ZHVWLĊWąUR]SR]QDQRUyZQLHĪ
szeroko w istnLHMąFyP stanie badaĔ.2
3RĞUyG rozlicznych pawilonów, dwa zadedykowane zosWDáy wyáąF]nie G]LDáDOQRĞFL kobiet. Pierwszy SRĞZLĊFono pracy ]LHPLDnek i wáRĞcianek. Drugi dedykowano ogólnie pracy kobiet, jak deklarowano ze wszystkich ĞURGRZisk, w istocie sWDáy za nLP jednak d]LDáDF]ki pracuMąFH w PLHĞcie i na rzecz PLDsta, rekrutuMąF sLĊ ze ĞURGRZisk lewicowych. Co wDĪne, pierwotnie zakáDdano stworzenie wspólnego pawilonu, jednak poPysá ten szybko upadá z powodu zarówno ukrywanych anLPozji, jak i otwarcie deklarowanej wiary w odrĊEQRĞü PLsji kobiecych stowarzyszeĔ ]LHPLDĔVNR – wáRĞciaĔVNich oraz tych dziDáDMąFych na obszarach PLHMskich. WyrDĨnyP potwierdzenLHP są tu choüby sáowa zawarte na pierwszej stronie katalogu wydanego przez Stowarzyszenia =LHPLDĔVNie na Powszechną WystawĊ Krajową
W konsekwencji na Powszechnej Wystawie Krajowej pojawLáy sLĊ dwa UyĪQH pawilony QDOHĪąFH do kobiet ze ĞURGRZisk PLHMskich i wiejskich. NiewąWpliwe áąF]yáD je wyáąF]na obecQRĞü eksponatów zwLą]Dnych z akt\ZQRĞFLą kobiet oraz idea zasad]DMąFD sLĊ na wyodrĊbnieniu i zaznaczaniu ĪHĔVNiej d]LDáDOQRĞci z innych REV]DUyZĪ\FLD
Koncepcja wydzielenia d]LDáDOQRĞci kobiet VSRĞUyG innych obszarów, choü PoĪH wydDü sLĊ zaskakuMąFą,
de facto byáD czyPĞ ówczeĞQie F]Ċsto spotykanyP. Nie tylko w Polsce, ale WDNĪH w Zachodniej Europie i Stanach Zjednoczonych. PoF]ąwszy od poáowy dziewLĊWnastego wieku, specjalne ekspozycje dedykowane
Ä=LHPLDQNLL:áRĞFLDQNLERZLHPLQQHPDMą]DGDQLDGRVSHáQLHQLDQLĪLFKPLHMVNLHVLRVWU]\FH ]NWyUHPLZVSyOQRĞüFHOyZLLGHDáyZQLHMHGQRNURWQLHLFKáąF]\Z]ERĪQHMSUDF\GODGREUDGXV] LSRP\ĞOQRĞFLNUDMX
=SRZRGXZLĊFWHMRGUĊEQRĞFL]DGDĔVWZLHUG]DMąFUyZQRF]HĞQLHKDUPRQLMQHVZHZVSyáG]LDáDQLH ]RUJDQL]DF\MQ\PNRPLWHWHP3DZLORQX3UDF\.RELHWSU]\áąF]\üVLĊGRQLHJRQLHPRJá\´3
Z\áąF]QLH DNW\ZQRĞFL NRELHW VWDá\ VLĊ ]Z\F]DMHP MDN SLV]H 0DU\ 3HSFKLQVNL EDGDF]ND ]DJDGQLHQLD ,FK
RUJDQL]DWRUNDPL L JáyZQ\PL XF]HVWQLF]NDPL E\á\ SU]HGVWDZLFLHONL NODV Z\ĪV]\FK FKRü QLHNLHG\ ZáąF]DQR ZWHSU]HGVLĊZ]LĊFLDSUDFHURERWQLFV\WXRZDQHMHGQDNZV]F]HJyOQ\PNRQWHNĞFLHNODVRZHJRLSDWULDUFKDOQHJR Z\]\VNX:\VWDZ\QLHU]DGNRWRZDU]\V]\á\ZLĊNV]\PZ\GDU]HQLRPRV]HUV]\PSU]HJOąGRZ\PFKDUDNWHU]H Z\VWDZRP SU]HP\VáRZ\P QDURGRZ\P HWF %DGDF]ND ZLąĪH MH ] FKĊFLą LQWHJUDFML NRELHW ] PĊVNą F]ĊĞFLą VSRáHF]HĔVWZD RGE\ZDMąFą VLĊ QD IDOL UXFKyZ HPDQF\SDF\MQ\FK :\RGUĊEQLDQLH G]LDáDOQRĞü NRELHW E\áR ± ZHGáXJ QLHM ± ]QDNLHP ZDONL R UyZQRXSUDZQLHQLH RUD] PDQLIHVWDFMą REHFQRĞFL NRELHW L LFK G]LDáDOQRĞFL ZSU]HVWU]HQLVSRáHF]QHMZNWyUHMZF]HĞQLHMQLHPRJá\IXQNFMRQRZDü3U]\SRPLQDLĪMHV]F]HZSRF]ąWNDFK G]LHZLĊWQDVWHJRZLHNXLFKDNW\ZQRĞüSRGOHJDáDRJUDQLF]HQLXGRSU]HVWU]HQLGRPRZHMREHMPXMąFHMQLHW\ONR VDPHNRELHW\DOHUyZQLHĪZV]HONLHRZRFHLFKG]LDáDĔ 6DPR ]DJDGQLHQLH SUDF\ Z\UDĨQLH HNVSRQRZDQH Z QD]HZQLFWZLH ZáDĞFLZLH ZV]\VWNLFK HNVSR]\FML RPDZLDQHJRURG]DMXZLą]DáRVLĊ]ZLDUąZMHMZ\MąWNRZąGRQLRVáRĞüMDNRDNW\ZQRĞFLSR]ZDODMąFHMQDSHáQą SDUW\F\SDFMĊZĪ\FLXSXEOLF]Q\P3UDFD]Z\F]DMRZRZ\NRQ\ZDQDSU]H]PĊĪF]\]QVWDQRZLáDQDMZ\UDĨQLHMV]\ FHQ]XV PLĊG]\ SáFLDPL -DNR URG]DM V]F]HJyOQLH RZRFQHM DNW\ZQRĞFL ]DĞZLDGF]DMąFHM R F]\QQ\P XG]LDOH ZIRUPRZDQLXU]HF]\ZLVWRĞFL]DUyZQRSU]H]VDPąSUDFĊMDNLZQDVWĊSVWZLHRWU]\P\ZDQHMSáDF\SRVWU]HJDQD E\áDMDNRQDGHUDWUDNF\MQ\REV]DU&KĊüQDMSHáQLHMV]HJRXG]LDáXZW\PSURFHVLHSREXG]RQDHPDQF\SDF\MQą IDOą]GRPLQRZDáDPDU]HQLDNRELHWZZDOFHRUyZQRXSUDZQLHQLHZNWyUHMSRVWXODWSUDF\LSáDF\]QDOD]áLVWRWQH PLHMVFHQDGáXJLHMOLĞFLHSXQNWyZGRVSHáQLHQLD&RFLHNDZHMDNZVND]XMH3HSFKLQVNLRLOHĪąGDQLHSUDF\]RVWDáR GRĞüV]\ENRVSHáQLRQHWDNSUDJQLHQLHSáDF\QDSRWNDáRZLĊNV]\RSyU]HVWURQ\PĊVNLHMF]ĊĞFLVSRáHF]HĔVWZD
: HIHNFLH SLHUZV]H NRELHFH ]DMĊFLD SR]DGRPRZH SR]RVWDZDá\ F]\VWR ¿ODQWURSLMQ\PL SRGREQLH MDN RELHNW\ HNVSRQRZDQHQDRPDZLDQ\FKZ\VWDZDFK
3HSFKLQVNLZVND]XMHUyZQLHĪQDLVWRWQRĞüVSRVREXZMDNLSU]\JRWRZ\ZDQRZ\VWDZ\RUD]QDUHDOL]DFMĊ QLHMDNRSU]\RND]MLLQQ\FKFHOyZHPDQF\SDF\MQ\FK:\GDU]HQLDWHRUJDQL]RZDQHE\á\ERZLHPSU]H]UyĪQHJR
URG]DMX NOXE\ L VWRZDU]\V]HQLD VNáDGDMąFH VLĊ Z\áąF]QLH ] NRELHW ,FK VLHG]LE\ VWDQRZLá\ GRWąG QLHREHFQH PLHMVFDSXEOLF]QHMDNW\ZQRĞFL¿]\F]QHMEąGĨLQWHOHNWXDOQHMEĊGąFSU]\W\PSODWIRUPąGODUR]SRZV]HFKQLDQLD LZ\PLDQ\SRJOąGyZFRSR]ZDODáRQDG]LDáDQLDRVSHF\¿FHGRWąGZ\áąF]QLHPĊVNLHM 3DZLORQ\3UDF\.RELHWMDNL=LHPLDQHNL:áRĞFLDQHNQD3RZV]HFKQHM:\VWDZLH.UDMRZHMZ\GDMąVLĊ NRUHVSRQGRZDü]]DU\VRZDQąSU]H]3HSFKLQVNLNRQFHSFMąZ\VWDZNRELHF\FKVWDQRZLąFNUDMRZHSU]\NáDG\MHM UHDOL]DFML1DOHĪ\GRGDüLĪSRGREQHHNVSR]\FMHQDWHUHQDFK3ROVNLPLDá\PLHMVFHRG,,SRáG]LHZLĊWQDVWHJR ZLHNXL]Z\NOHSRND]\ZDá\]DUyZQRDNW\ZQRĞüPLHV]NDQHNPLDVWMDNLSURZLQFML1LHPQLHMVWZRU]RQRGODĔ RGUĊEQHG]LDá\PDMąFHRGSRZLDGDüVSHF\¿FH]DGDĔNRELHWZPLHĞFLHLSR]DQLP:PRPHQFLHRG]\VNDQLDSU]H] 3ROVNĊ QLHSRGOHJáRĞFL QDEUDá\ RQH GRGDWNRZHJR ]QDF]HQLD RGJU\ZDMąF UROĊ Z SURFHVLH QDURGRZRWZyUF]\P ,, 53 =MDZLVNR WR QLH MHVW ]QDPLHQQH Z\áąF]QLH GOD 3ROVNL DOH UyZQLH Z\UDĨQH E\áR FKRüE\ Z 6WDQDFK =MHGQRF]RQ\FK
&HOHPSRQLĪV]HJRDUW\NXá\EĊG]LHUHÀHNVMDQDGFKDUDNWHUHPREXPDQLIHVWDFMLG]LDáDOQRĞFLLSUDF\NRELHW ZUDPDFK3RZV]HFKQHM:\VWDZ\.UDMRZHM1DSRGVWDZLHPDWHULDáyZDUFKLZDOQ\FKSU]HGHZV]\VWNLPDQDOL]\ LFK ZDUVWZ\ G\VNXUV\ZQHM WRZDU]\V]ąFHM HNVSR]\FMRP DOH UyZQLHĪ WUDNWRZDQ\FK SRPRFQLF]R IRWRJUD¿L ]UHNRQVWUXRZDQD ]RVWDQLH ZL]MD NRELHFHM DNW\ZQRĞFL MDND SU]\ĞZLHFDáD WZyUF]\QLRP SDZLORQyZ RUD] WR MDN]RVWDáDRQDZ\HJ]HNZRZDQD3RGMĊWD]RVWDQLHNZHVWLDSU]\F]\QVWRMąF\FK]DSRV]F]HJyOQ\PLGHF\]MDPL SRGHMPRZDQ\PLZSURFHVLHWZRU]HQLDHNVSR]\FMLRUD]QDGFHODPLZ\]QDF]DQ\PLSU]H]WZyUF]\QLH:ĞZLHWOH
1. Pawilon Pracy Kobiet – rysunek, reprodukcja za: Echo Powszechnej Wystawy Krajowej nr 3 (1929): 83. 2. Pawilon Pracy Kobiet, reprodukcja za: Echo Powszechnej Wystawy Krajowej nr 10 (1929): 274.
3. Pawilon Ziemianek i Włościanek – rysunek, reprodukcja za: Echo Powszechnej Wystawy Krajowej nr 3 (1929): 83.
procesu organizacji obu pawilonów odtworzony zostanie sposób, w jaki oba ĞURGRZiska traktowDáy emancypDFMĊ kobiet i ich miejsce w spoáHF]HĔVtwie. Zagadnieniem znajduMąFym sLĊ poza obszarem zainteresowania bĊdzie kwestia analizy wygOądu pawilonów w konteNĞcie stylistycznym, gdyĪ zosWDáD ona juĪ rozpoznana w stanie badaĔ.8 Poza namysáHP znajdą sLĊ WHĪ te wszystkie kwestie towarzys]ąFe ekspozycjom, które znDOD]áy sLĊ poza
materLą dyskursu, uobecnLDMąFHgo sLĊ w tekstach i wypowiedziachWRZDU]\V]ąF\FKRrganizowaniu wystaw.
Idea Pawilonu Kobiet
WyodrĊbnienie d]LDáDOQRĞci kobiet na wystawie zosWDáo zainicjowane przez 0DULĊ 5XV]F]\ĔVNą zasiadDMąFą w dyrekcji wydarzenia. Intencje stoMąFH za jej pomysáHP są sáDbo uchwytne w materiale archiwalnym, jednak moĪOLwe do odtworzenia w oparciu o kontekst polityczny epoki i poszlaki zawarte w dokumentacji wydarzenia.9 Nastroje zwLą]Dne z emancypDFMą kobiet byáy w Polsce w latach dwudziestych niezwykle Ī\ZH
a przyznanie praw wyborczych kobietom przez PLásudskiego dobitnym ich wyrazem.10 Emancypacja kobiet E\áD
ZLĊFZQRZ\FKZDUXQNDFKZDĪQ\PSRVWXODWHPZáDG]\]ZLą]DQ\P]FhĊFLą]\VNDQLDVRELHV\PSDWLLOLEHUDOQHM F]ĊĞci spoáHF]HĔVtwa, a takĪH powLĊkszenia elektoratu i poparcia wáDĞQie o grono Polek. Z drugiej strony, ĨródHá populaUQRĞci tego ruchu nDOHĪy szukDü w historii. W jej obrĊbie walka o niepodlegáRĞü i narodową toĪsamRĞü, podejmowana licznie przez kobiety w trakcie zaborów, sWDáD sLĊ faktem o niepomiernej roli, znajduMąF sLĊ w centrum Īywego zainteresowania opinii publicznej. Kontekst Powszechnej Wystawy Krajowej, jako wyrazu dumy z dotychczasowych osLągnLĊü paĔVtZRZRĞci i poprzed]DMąFHM heroicznej walki o jej zyskanie, zdaje sLĊ potwierd]Dü ten trop, sytuuMąF kwesWLĊ partycypacji kobiet w spoáHF]HĔVtwie jako pozytywny i istotny czynnik. 0\Ğl ta zosWDáD zres]Wą sformuáowana w kilku miejscach, na kratach wydawnictw towarzys]ąFych wystawie, w nasWĊpuMąFy sposób:
Narracja GRPLQXMąFD dyskurs wRNyá kobiecych pawilonów na Powszechnej Wystawie Krajowej, charakteryzuje sLĊ wLĊF nie tylko podkreĞlaniem roli kobiet w realiach nowej SDĔstwowoĞci, ale rówQLHĪ nobilituje ich sSRáHF]Qą SDUW\F\SDFMĊ w czasach polskiej ]DOHĪnoĞci od SDĔstw obcych. W efekcie, pozycja kobiet budowana jest nie tylko w ramach wáDĞciwej tekstowi teraĨQLHMszoĞci, ale zostaje ona zakorzeniona w dziejach, zysNXMąFWUwDá\LKLstorycznie ukonstytuowany fundament.
Wygląd Pawilonów
Wspominana na poF]ąWku tekstu niemoĪQRĞü wspóád]LDáDnia ĞURGRZisk miejskich i wiejskich, VNXWNXMąFUR]áDPHPSU]\F]\QLáDVLĊGRVWZRU]HQLDGZyFKRGUĊEQych pawilonów. Otwarty przez prezydentową MarLĊ 0RĞcicką Pawilon Pracy Kobiet, wzniesiony zosWDá w póánocno–zachodniej F]ĊĞci Parku Wilsona, tuĪ koáo istnLHMąFHM do dziĞ PoznaĔVNiej Palmiarni. BryáĊ zaprojektowDáD architektka Anatolia Hryniewiecka– Piotrkowska, dekorDFMĊ wnĊWrz powierzono Zo¿ i TrzciĔVNiej–KamiĔVNiej.14 W efekcie nie tylko ]DZDUWRĞü
ekspozycji, ale równLHĪ budynek, w którym ta sLĊ mieĞFLáD, zostDá w SHáQL REP\ĞORQ\ i wykonany przez kobiety. MaterializuMąF idee samodzielQRĞci, wpisDá sLĊ w emancypacyjny ton przedsLĊw]LĊFLD, uwydatniany przez
Ä3LHUZV]\ Z 3ROVFH SRND] SUDF\ NRELHFHM « VWDá VLĊ QLH]DZRGQLH ZDĪQ\P NRUNLHP QDSU]yG ZG]LHMDFKSRVWĊSXLUR]ZRMXNRELHFHMDNW\ZQRĞFL « ´11
Ä1LH PRJáR E\ü DE\ GRUREHN SUDF\ L WZyUF]RĞFL NRELHFHM ]QDOD]á VLĊ SR]D UDPDPL ZLHONLHJR REUD]X SROVNLFK GRNRQDĔ MDNLP EĊG]LH 3RZV]HFKQD :\VWDZD .UDMRZD Z URNX « *RUąFH VHUFH MDNLH NRELHWD SROVND NáDG]LH ]DZV]H ZH ZV]HONLH SRF]\QDQLD R QDURGRZ\P ]QDF]HQLX ± QLHZąWSOLZH L W\P UD]HP Ī\ZHP XGHU]\ WĊWQHP VNRUR FKRG]L R GRVWRMQRĞü MHM GRNRQDĔL]DVáXĪRQąFKZDáĊMHMLPLHQLD´
Ä&]\]GDMHP\VRELHVSUDZĊ]H]QDF]HQLDLGRQLRVáRĞFLWHJRZLHONLHJR]DGDQLD"&]\ZF]XZDP\VLĊ GRVWDWHF]QLHZĪ\ZHWĊWQRMDNLHPZLQQD]DELüSUDFDQDV]DĪHE\RGWZRU]\üSUĊĪQRĞüZ\VLáNyZ LNXFLHPáRWyZSRG]LHPQ\FKZRNUHVLHQLHZROL"ĩHE\Z\ND]DüXG]LDáQDV]ZJLJDQW\F]QHMZDOFH R Z\]ZROHQLH RVWDWHF]QH « 2JyOQR .UDMRZD :\VWDZD PD ]DĞZLDGF]Dü R WĊĪ\ĨQLH L ZROL SROVNLHJRGXFKD 2QDZLą]DQLXSU]HV]áRĞFL]WHUDĨQLHMV]RĞFLąGODXWRURZDQLDGURJLSU]\V]á\P ]GURZ\PSRF]\QDQLRP´13
RUJDQL]DWRUNLFR]RVWDQLHV]F]HJyáRZRSU]HGVWDZLRQHZGDOV]HMF]ĊĞFLWHNVWX3RZVWDá\RELHNWRND]DáVLĊE\ü QLH]Z\NOHQRZRF]HVQ\MDNQDRZHF]DV\RG]QDF]DMąFVLĊSXU\VW\F]QąL]JHRPHWU\]RZDQąEU\áąVSRUąNXEDWXUą L Z SHáQL IXQNFMRQDOQą SU]HVWU]HQLą GDFKX SU]H]QDF]RQą QD NDZLDUQLĊ VWDQRZLąF MHGHQ ] QDMZDĪQLHMV]\FK SU]HMDZyZ QDMQRZRF]HĞQLHMV]HM DUFKLWHNWXU\ Z VNDOL FDáHM Z\VWDZ\ 3UH]HQWRZDQH Z MHJR ZQĊWU]X RELHNW\
SRG]LHORQRQDG]LDá\ JRVSRGDUVWZDGRPRZHJRSUDF\]DZRGRZHMLXP\VáRZHMSUDF\QDHPLJUDFMLG]LDáDOQRĞFL VSRáHF]QHMZ\FKRZDQLD¿]\F]QHJR]GREQLFWZDLV]WXNLF]\VWHM.DĪG\G]LDá]DMPRZDáRGG]LHOQąSU]HVWU]HĔ D GRERUHP L DUDQĪDFMą HNVSRQDWyZ ]DMPRZDá\ VLĊ ]HVSRá\ Z\áRQLRQH Z W\P FHOX &DáRĞü GRSHáQLDá ED]DU VSHFMDOQDZ\VWDZDVáXĪąFDVSU]HGDĪ\UyĪQHJRURG]DMXGyEUWZRU]RQ\FKSU]H]NRELHW\NRELHFH]DNáDG\SUDF\ LVSyáG]LHOQLH
=XSHáQLH LQDF]HM SUH]HQWRZDá VLĊ 3DZLORQ =LHPLDQHN L :áRĞFLDQHN =QDMGRZDá VLĊ RQ Z VSRU\P NLONXNLORPHWURZ\PRGGDOHQLXRG3DZLORQX3UDF\.RELHWWXĪRERN3DZLORQX=LHPLDĔVWZDSU]\SRáXGQLRZR± ]DFKRGQLHMJUDQLF\WHUHQyZZ\VWDZRZ\FKQDZ\VRNRĞFLG]LVLHMV]HMXOLF\&KRFLV]HZVNLHJR$XWRUHPSURMHNWX E\á6WDQLVáDZ0LHF]NRZVNLDXWRUVWRMąFHJRRERN3DZLORQX2UJDQL]DFML=LHPLDQREOLĨQLDF]\PZ\JOąG]LH
:\EyU0LHF]NRZVNLHJRLPDáRZ\UD¿QRZDQHJRERZWyUQHJRSURMHNWXNWyU\SRSURVWXNRSLRZDáZ]PLHQLRQHM VNDOL EU\áĊ 3DZLORQX =LHPLDĔVWZD Z\QLNDá SUDZGRSRGREQLH ] EUDNX F]DVX ZV]DN SRP\Vá QD VWZRU]HQLH RGUĊEQHMHNVSR]\FML]LHPLDQHNLZáRĞFLDQHNSRMDZLáVLĊGRSLHURQDGZDPLHVLąFHSU]HGUR]SRF]ĊFLHPZ\VWDZ\ : HIHNFLH SRVWDQRZLHQLH R ]EXGRZDQLX SDZLORQX QLHMDNR SU]\ RND]ML SU]HGVLĊZ]LĊFLD 2UJDQL]DFML =LHPLDQ Z\GDMH VLĊ E\ü Z\PXV]RQH RNROLF]QRĞFLDPL FR ]UHV]Wą V\JQDOL]XMą VDPH SRP\VáRGDZF]\QLH SUH]HQWDFML ZZ\GDQ\PSU]H]QLHNDWDORJX'RGDWNRZRZSá\ZPyJáPLHüEUDNRGSRZLHGQLHMDUFKLWHNWNLUHNUXWXMąFHMVLĊ ]HVWRZDU]\V]HĔ]LHPLDĔVNLFKF]\ZáRĞFLDĔVNLFKPRJąFHMSRGMąüVLĊ]DGDQLD=FDáąSHZQRĞFLąMHGQDNGHF\]MD WDQLHVWDQRZLáDGODSRP\VáRGDZF]\ĔLGHRORJLF]QHJRSUREOHPXĩHĔVNLHRUJDQL]DFMH]LHPLDĔVNLHLZáRĞFLDĔVNLH Z\ND]\ZDá\ PQLHMV]\ UDG\NDOL]P Z NZHVWLL HPDQF\SDFML LQDF]HM QLĪ PLDáR WR PLHMVFH Z ĞURGRZLVNDFK PLHMVNLFK]ZáDV]F]DOHZLFRZ\FKLOLEHUDOQ\FK:RODá\SRGNUHĞODüQLHW\OHRGUĊEQRĞüNRELHWLOHLFKUyZQRĞü Z]JOĊGHPPĊĪF]\]QVWDZLDMąFUDF]HMQDKDUPRQLMQąZVSyáSUDFĊQLĪQDXZ\GDWQLDQLHSáFLRZHMUyĪQLF\NRV]WHP VNXWHF]QRĞFLG]LDáDĔ
6DP EXG\QHN SU]\EUDá IRUPĊ LQVSLURZDQą WUDG\F\MQ\P SROVNLP GZRUNLHP ] MDVQą HOHZDFMą SRUW\NLHP ] PDV\ZQ\PL MRĔVNLPL NROXPQDPL L GZXVSDGRZ\P GDFKHP WU]\PDMąF VLĊ NDQRQyZ XOXELRQHJR SU]H]]LHPLDĔVWZRVW\OXQDURGRZHJR7UDG\F\MQ\FKDUDNWHU]RVWDáSU]HáDPDQ\]QDF]QąZ\VRNRĞFLąEU\á\RUD] RJURPQ\PLRNQDPLSU]HSUXZDMąF\PLPXU\QDFDáHMQLHPDOZ\VRNRĞFLSR]ZDODMąFQDHIHNWRZQHGRĞZLHWOHQLH HNVSR]\FML7ĊSRG]LHORQRQDWU]\G]LDá\ VSRáHF]Q\HNRQRPLF]Q\LVSRáHF]QR±NXOWXUDOQ\3DZLORQRZLWDNMDN ZSU]\SDGNX3DZLORQX3UDF\.RELHWWRZDU]\V]\áDNDZLDUQLD
(NVSR]\FMD ]QDMGXMąFD VLĊ Z REX 3DZLORQDFK SRPLPR UyĪQLF\ Z QD]HZQLFWZLH SRV]F]HJyOQ\FK G]LDáyZ L LFK ZLĊNV]HM LORĞFL Z 3DZLORQLH 3UDF\ .RELHW ]DVDGQLF]R RGQRVLáD VLĊ GR W\FK VDP\FK REV]DUyZ Ī\FLD V]WXNL G]LDáDOQRĞFL GOD VSRáHF]HĔVWZD RUD] SUDF\ GRPRZHM L ]DZRGRZHM 5yZQLHĪ HNVSRQDW\ Z REX PLHMVFDFK E\á\ SRGREQH 3UH]HQWRZDQR G]LHáD V]WXNL WZRU]RQH SU]H] Z\NV]WDáFRQH NRELHW\ L SU]\NáDG\ U]HPLRVáD SRZVWDMąFH Z GXĪHM PLHU]H ]D VSUDZą ]DNáDGyZ FKDU\WDW\ZQ\FK L VSyáG]LHOQL SUDF\ 2VLąJQLĊFLD ZSR]RVWDá\FKG]LDáDFKLOXVWURZDá\ZREXSDZLORQDFKWDEOLFHLZ\NUHV\FKDUDNWHU\VW\F]QHGOD3RZV]HFKQHM :\VWDZ\ .UDMRZHM Z RJyOH 7UHĞü HNVSRQDWyZ VNRUHORZDQD E\áD ]H VSHF\¿Ną Ī\FLD QD ZVL L Z PLHĞFLH REV]DUDPL G]LDáDOQRĞFL SRV]F]HJyOQ\FK RUJDQL]DFML NRELHW FR ]RVWDQLH V]F]HJyáRZR RPyZLRQH Z GDOV]HM F]ĊĞFLWHNVWX
Komitety organizacyjne
2UJDQL]DFMDREX3DZLORQyZSU]HELHJDáDZ]EOLĪRQ\VSRVyEQDNLHURZDQ\QDZVSyOQ\FHOMDNLPE\áD SUH]HQWDFMD RVLąJQLĊü NRELHW ]DUyZQR Z RNUHVLH SRSU]HG]DMąF\P X]\VNDQLH QLHSRGOHJáRĞFL MDN L Z ZROQHM 3ROVFH 2ED SU]HGVLĊZ]LĊFLD ¿QDQVRZDQH E\á\ ] IXQGXV]\ SU\ZDWQ\FK 3RPLPR LĪ 3RZV]HFKQD :\VWDZD
.UDMRZD PLDáD FKDUDNWHU DNFML SDĔVWZRZHM WR MHM FLĊĪDU QLH PyJá ]RVWDü XQLHVLRQ\ SU]H] EXGĪHW PáRGHJR SDĔVWZD R UR]EXGRZDQ\FK SRWU]HEDFK Z\QLNDMąF\FK ] NRQLHF]QRĞFL V]\ENLHM RGEXGRZ\ 3RZVWDZDQLH REX SDZLORQyZ E\áR DQLPRZDQH SU]H] NRPLWHW\ JáyZQH Z :DUV]DZLH RUD] SRGOHJáH LP ¿OLH ZRMHZyG]NLH .V]WDáWLFHOHHNVSR]\FMLE\á\QHJRFMRZDQHSU]H]F]áRQNLQLHNRPLWHWyZVWDQRZLąFDUHQĊVSRWNDĔLZ\PLDQ\ SRJOąGyZ QD ZF]HĞQLHM QLH]QDQą VNDOĊ D RGE\WH G\VNXVMH SUH]HQWRZDQR QD áDPDFK SUDV\ ']LDáDF]NL ]DDQJDĪRZDQH E\á\ Z ]ELHUDQLH GDWNyZ QD UHDOL]DFMĊ SU]HGVLĊZ]LĊFLD FR GRNXPHQWXMą OLF]QH DUW\NXá\ LRGH]Z\SXEOLNRZDQHZyZF]HVQHMSUDVLH=DXZDĪDOQąUyĪQLFąMHVWQDWRPLDVWVSRVyESR]\VNLZDQLDĞURGNyZ
pienLĊĪnych. O ile organizatorki Pawilonu Pracy Kobiet zwrDFDáy sLĊ niemal wyáąF]nie do Polek, to d]LDáDF]ki ziemiaĔVNie i wáRĞciaĔVNie poszukiwDáy funduszy intensywniej, korzysWDMąF z pomocy organizacji ziemiaĔVNich i wáRĞciaĔVNich, nie tylko kobiecych, oraz zagranicznych organizacji kobiecych.20 W\QLNDáR to prawdopodobnie
z kilku czynników. Pierwszym byá krótszy czas na znalezienie funduszy. Kolejnym praktyka organizacji ziemianek i wáRĞcianek, które juĪ w przes]áRĞci zwrDFDáy sLĊ po ¿ nansowe wsparcie do UyĪQHJR rodzaju organizacji ]LHPLDĔskich w kraju i poza jego granicami.21 Wreszcie PRJáR E\ü to skutkiem programowo mniej
rygorystycznego podejĞcia do kwestii roli i manifestowania niezDOHĪQRĞci kobiet, a WDNĪH potencjalnie wLą]DáR sLĊ]QDFLskiem w ĞrodowisNDFK]LHPLDĔskich na efektywnoĞüG]LaáDĔstawLDQąw\ĪHMQLĪLGHRwy puryzm.22
Pawilon Pracy Kobiet
Organizatorki Pawilonu Pracy Kobiet rekrutowDáy sLĊ z takich Ğrodowisk jak ZwLą]Hk Równouprawnienia Kobiet, Polskie Stowarzyszenie Kobiet z WyĪszym Wyks]WDáFHniem, ZwLą]Hk Pracy Obywatelskiej Kobiet, Unia Polskich ZwLą]ków 2EURĔcz\Ĕ Ojczyzny, Liga Kobiet, ZwLą]Hk Harcerstwa Polskiego.23 Czynny XG]LDá
brDáy WHĪ dziennikarki pism kobiecych m.in. Kobieta Wspóáczesna i Bluszcz, które w Pawilonie PLDá\ ZáDVQH stanowiska. Pomimo wielRĞci organizacji, z którymi zwLą]Dne byáy zaangDĪowane w powstanie pawilonu, cechowDáD je wspólna linia ĞZiatopogOądowa, z wyrDĨnym rysem emancypacyjnym. Równie dostrzegalna jest wspólnota polityczna, z dominDFMą pogOądów liberalno–lewicowych i narodowo–patriotycznych, a takĪH SU]\FK\OQRĞüSRJOąGRPyZF]HVQHMZáDG]yNWyUDSRVWU]HJDáDHPDQc\SDFMĊMDNRNRQLHF]Q\HWDSSRU]ąGNRZDQLD ukáDdów spoáHF]nych.24 Ta linia poskutkowDáD niezwykle uwypuklanym przez twórczynie pawilonu postulatem
inkluz\ZQRĞci. OdnosLá sLĊ on zarówno do przedstawianej wizji pracy kobiet, jak równLHĪ do postulowanej orientacji politycznej i ĞZiatopogOądowej uczestniczek wystawy. „Postanowiono, ĪH i kobiety polskie bez róĪnicy stanu, zawodu i przekonaĔ religijnych czy politycznych wysWąpLą na P.W.K. z wáDsnym pawilonem.”25
Organizatorki Pawilonu RĞZiadF]Dáy, ĪH są otwarte na pomysáy eksponatów odnos]ąFych sLĊ do dowolnego spektrum pogOądów, o ile tylko nadesáDne obiekty lub proponowane rozwLą]Dnia zaĞZiadF]Dü bĊdą o d]LDáDOQRĞci wprost kobiecej:
Ä: JRG]LZHP SU]HĞZLDGF]HQLX ĪH NRELHWD SROVND E\áD ZDĪQ\P D GRGDWQLP F]\QQLNLHP ZHSRFHQLHZROLSROLW\F]QHMNUDMX]QDNRPLFLHSUDFXMąF\PNRáRXWU]\PDQLDGXFKDQDURGRZHJR Z SRF]XFLX ZDUWRĞFL MHM SRF]\QDĔ RNRáR XJUXQWRZDQLD QLHRGOHJáHJR E\WX 2MF]\]Q\ «
± RJyá 3ROHN SU]\VWąSLá GR SU]\JRWRZDQLD SRND]X VZHJR GRURENX QD 3:. 3U]HSURZDG]HQLH URERW\ ] SXQNWX ZLG]HQLD WHFKQLF]QHJR URERW\ SROHJDMąFHM QD Z\NRQDQLX EXGRZOL L Z\SHáQLHQLX WHM EXGRZOL REMHNWDPL LVWRWQHPL FHQQHPL D ZV]HFKVWURQQLH RĞZLHWODMąFHPLG]LDáDOQRĞüNRELHFą « ±E\áRQDSUDZGĊ]DGDQLHPSRZDĪQHP]ZáDV]F]DĪH ]DUyZQRSUDFHZVWĊSQHMDNL]ELHUDQLHIXQGXV]\HWFWUDNWRZDQRMDNRDNFMĊVSRáHF]Qą « ´26
Ä%ąGĨP\Z]RUHPVROLGDUQHMLRILDUQHMJRWRZRĞFLZGRNRQDQLXF]\QXNWyU\PD]DĞZLDGF]\ü F]HPE\áDLMHVWNRELHWDSROVNDZRJyOQHMWZyUF]HMSUDF\QDURGX´27
&HOHPSRGHMPRZDQ\FKG]LDáDĔE\áRZLĊFZVSRPLQDQHMXĪZ\HNVSRQRZDQLHLSRGNUHĞOHQLHUROLG]LDáDOQRĞFL NRELHFHM UyĪQRURGQHM Z VZ\FK SU]HMDZDFK MDNR REHFQHM Z U]HF]\ZLVWRĞFL RNXSDF\MQHM MDN L Z ,, 53 ZSá\ZDMąFHM SR]\W\ZQLH QD MHM NV]WDáW 'RGDWNRZR SU]\WRF]RQH RGH]Z\ VáXĪ\á\ SRGNUHĞODQLX DVSHNWX
HPDQF\SDF\MQHJR SU]HGVLĊZ]LĊFLD XND]DQLX IDNW\F]QHJR PLHMVFD ]DMPRZDQHJR SU]H] SROVNLH NRELHW\ ZVSRáHF]HĔVWZLHRUD]MHJRGRGDWQLHPXVNODV\ILNRZDQLX
Ä1LHPDFK\EDZ3ROVFHMHGQHJR]LDUQDNWyUHE\QLHSU]HV]áRSU]H]UĊFHNRELHFHDNDĪGDEU\áND ZĊJOD QRVL QD VRELH QLHZąWSOLZH GRWNQLĊFLH MDNLHMĞ Ä/HRQRUNL´ « 1LH EĊG]LHP\ PQRĪ\ü SU]\NáDGyZDOHZV]ĊG]LHJG]LHNROZLHNVWąSLP\ZHZV]\VWNLFKSDZLORQDFK:\VWDZ\QDWUDILP\ QD EH]LPLHQQą QDMF]ĊĞFLHM SUDFĊ NRELHW ZWRSLRQą EH] Z\UDĨQHJR ĞODGX Z RJyOQRQDURGRZ\ dorobek.”28
Ä:\VWDZDSUDF\NRELHW±PyZL3DQL*URFKROVND±PD]D]DGDQLHSU]HGVWDZLüL]REUD]RZDü ZV]\VWNR WR F]HJR GRNRQDáD NRELHWD SROVND QD ZV]\VWNLFK SRODFK G]LDáDOQRĞFL « -HGQRF]HĞQLH Z\VWDZD WD XĞZLDGRPLü PD NRELHFLH SROVNLHM QDMZDĪQLHMV]H ]DGQLD QXUWXMąFH
