Jerzy Starnawski
Zofia Ciechanowska (1896-1972)
Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 9, 199-203
IV. KRONIKA ŻAŁOBNA
J e r z y S ta rn a w ski
ZOFIA. CIECHANOW SKA i
(2 k w ie tn ia 1898-25 m aja 1972)
O H ieronim ie Łopacińskim (1860-1906), z profesji nauczycielu łaciny i greki w lubelskim gim nazjum rosyjskim , a z prac swych licznych — ję zykoznaw cy i i etnografie, nie p iastującym k a te d ry uniw ersyteckiej, gdyż u n iw e rsy te tu polskiego w zaborze rosyjskim nie było, n ap isał swego' czasu uczeń jego, Bolesław W olski:
A chociaż obce języki wywodzi, Gdy przeoblecze profesorski strój, To czują dobrze Jego ucznie młodzi. Że On najwięcej kocha język... swój 1.
Słow a te pasują znakom icie do Zofii K aroliny C iechanow skiej. U rodzo n a i w ychow ana w K rakow ie, córka Stanisław a, profesora anatom ii w U niw ersytecie Jagiellońskim , studiow ała w roku 1914/1915 g erm anisty- kę i. rom anisty kę w W iedniu, a n astępnie przez trz y la ta germ anistykę i polonistykę w UJ. S tudia uw ieńczyła dok toratem n a podstaw ie pracy pt. P oczątki znajom ości Goethego w Polsce. Czasy przedrom antyczne.
Brodziński. M ickiew icz (1924). W 30 la t po prom ocji doktorskiej C entralna
K om isja K w alifikacyjna dla Pracow ników N a u k i'p rz y z n a ła jej ty tu ł n a u kow y docenta (1954). W latach 1925-1966 pracow ała w Bibliotece Jag iel lońskiej (od r. 1958 na stanow isku w icedyrektora), w latach 1950-1952 w y kładała na filologii germ ańskiej UJ, w m om encie likw idacji tego k ieru n k u studiów osieroconego przez śm ierć A dam a Kleczkowskiego, w latach 1956- 1964 dojeżdżała z w ykładam i n a filologię germ ańską KUL, gdzie od r. 1961 spraw ow ała obow iązki kierow nika zam ierającej n iestety sekcji. Od 1927 r. była członkiem T ow arzystw a Literackiego im. A dam a Mickiewicza, w y b ra n a do Z arządu Oddziału K rakow skiego w d n iu 17 g ru d n ia tego roku 2,
— 2 0 0 —
1946-1952 sekretarzow ała K om isji Filologii Z achodnioeuropejskiej PAU. była członkiem Kom isji H istorycznoliterackiej PAN w K rakow ie, człon kiem K om itetu Neofilologicznego PAN, członkiem Tow arzystw a N auko wego KUL.
Tak w ygląda biografia Zofii C iechanow skiej. D orobek n aukow y jest niem al w całości k on ty nu acją przedm iotu dysertacji doktorskiej. Z poe tów niem ieckich p rym daw ała w całej swej naukow ej twórczości G oethe- mu. badając przede w szystkim d zieje jego polskiej recepcji. Z lite ra tu ry polskiej zajm ow ała się p rzed e w szystkim Brodzińskim i M ickiewiczem. D ysertacja doktorska u jrzała św iatło dzienne w d ru k u w w ersji niem iec kiej pt. Die A nfän g e der Goethe — K e n n tn is in P o le n 3. Jej „o dpry sk i” czy frag m enty ogłaszane po polsku były n ad er lic z n e 4. W lata ch swej młodości naukow ej pisała n a d to przeglądy recenzyjne z prac historyczno literackich p o lsk ic h 5; o w spółczesnej germ anistyce polskiej inform ow ała
czytelnika obcego w a rty k u le p t. Die polnische G erm anistik 6. Szczególnie w ażne jest syntetyczne przedstaw ienie dorobku historycznoliterackiego Polski w latach 1921-1926. P ahiiętajm y, że n ie w ychodził jeszcze wówczas „Rocznik literack i”, a obok przeglądów Ciechanow skiej m am y za te lata jedynie odpow iednie arty k u ły w „Przeglądzie H u m anistycznym ” z lat 1922-1925 redagow anym przez W iktora W ąsika.
W czw artym dziesiątku la t naszego w ieku a u to rk a p rac o polskiej re cepcji Goethego zajęła się szerzej nieco k om p araty styk ą. Zapow iedzią ja kiejś większej nie zrealizow anej p racy był arty k u ł pt. Literatura n iem iec
ka a polska w X V III w ieku. S ta n badań 7; dow odem zajęcia się innym i
pisarzam i, tym razem dziew iętnastow iecznym i, b yła praca pt. Literatura
niem iecka w Polsce w pierw szych latach ro m a ntyzm u. M ateriały. 1. Gril lparzer w Polsce. II. Dwa nie znane przekład y z K leista 8. K o m p araty st-
ka, znająca szereg języków, zajęła się przekładam i naszej epopei n arod o wej na języki zach o d n io eu ro p ejsk ie9. Ze w zględu na p rzyjaźń ze S tefa nem Georgem pociągnął C iechanow ską zapom niany zupełnie w7 latach przedw ojennych W acław Roiicz L ieder 10. W latach pow ojennych p rzed sta wiła (za pośrednictw em M ieczysława B rahm era) w T ow arzystw ie N auko w ym W arszaw skim re fe ra t pt. „Faust” Goethego w P o lsc e 11 ; n a łam ach „Twórczości” opublikow ała bardziej syntetyczny arty k u ł pt. Twórczość
Goethego w Polsce 12 ; w Kom isji PA U przedstaw iła w stanie roboczym
przygotow yw aną Bibliografię Goethego w Polsce 13. Tę ostatn ią pracę pro w adziła u schyłku życia jako red ak to r zespołu w Bibliotece Jagiellońskiej, ale realizacji przedsięw zięcia nie doczekała. N ie został ani przez nią samą, ani pod jej redakcją w ykonany te m a t zasługujący n a m onografię biblio graficzną, tak ą jaką otrzym ali u nas: W ergiliusz, H oracy (dw ukrotnie). A rystofanes, D ante (dw ukrotnie), Szekspir, Puszkin, Lew Tołstoj. A nie mogą nam przecież w ystarczyć prace bibliograficzne n ad recepcją G oethe
go w Polsce z końca X IX i z początku X X w . 14 Czego n ie zdołała p rzed staw ić w form ie m onografii bibliograficznej, przekazała czytelnikom jako
rozpraw ę w odpow iednich p artiach św etnego w stępu do W yb o ru poezji G oethego w BN (1955, Ser. II n r 48). W tom ie tym , należącym do n ajlep iej opracow anych w całej II serii BN, zw raca uw agę nie tylko w spom niana p a rtia o polskiej recepcji poety. Cały w stęp uznać trzeba za najlepszy za
rys m onograficzny G oethego w języku polskim , z radością pow itać należy dotskonały dobór tekstów i szeroki w achlarz tłum aczy, k tórych re je rs tru je odpow iedni słow nik 15. W ro k później obdarzyła czytelników tomówT BN
Egm ontern w przekładzie K azim iery Iłłakowiczówny, z w stępem — zgod
nie z p otrzeb ą w yw ołaną przez d ra m a t historyczny — n a poły historycz nym , n a poły literackim (1956, BN Ser. II n r 104). R ezultatem w ielu la t pracy było najpow ażniejsze w naukow ej biograf ii Ciechanow skiej odejście od Goethego, tom p t. N iem iecka ballada rom antyczna (1963, BN Ser. II n ; 142). Stanow i ów tom znakom ite p en dan t do analogicznego tom u Ballada
polska w opracow aniu Czesława Zgorzelskiego przy w spółudziale Ire n e u
sza Opackiego (1962, BN Ser. I n r 177).
Jak o badaczka M ickiewicza przem ów iła Ciechanow ska po w ojnie d w u k ro tnie: w M ickiewiczowskim, św ietnie zredagow anym , tom ie „P a m ię tn i ka Literackiego” z roku 1948 ogłosiła obszerny biogram Malarza S p ra w y
W alentego W ańkow icza 16, w V tom ie Dziel w W ydaniu N arodow ym i J u
bileuszow ym przygotow ała objaśnienia. Tom m ieści: pism a filom atyczne, estetyczno -krytyczn e i opow iadania.
Jak o badaczka Brodzińskiego d ała się poznać nielicznem u gronu w spół pracow ników k o m itetu redakcyjnego Dziel pisarza pod przew odnictw em S tan isław a Pigonia. Przedsięw zięcie szeroko zakrojone nie w całej rozcią
głości p rzy b rało k ształt realny. U kazały się tylko w dw u tom ach P oezje w opracow aniu Czesława Zgorzelskiego (1959) i rów nież w dw u tom ach
Pisma e ste ty c zn o -k ry ty c zn e w opracow aniu Zbigniew a Jerzego N ow aka
(1964). Siad pracy Ciechanow skiej pozostał tylko — poza w ew nętrzny m i recenzjam i — w obszernym elaboracie pt. M ateriały i n o ta tk i do tw órczo
ści K azim ierza B rodzińskiego 17.
W spółpraca z KUL zaw iązana na kilkanaście la t przed śm iercią pozo staw iła dw a ślady w p ublikacjach tam tejszego środow iska. W zbiorow ej książce o Ju liu szu K leinerze przed staw iła jego sylw etkę jako neofilologa i ko m p araty sty 18 ; w „Rocznikach H um anistycznych” opublikow ała sw ą ostatn ią rozpraw ę kom paratysty czn ą p t. S tefa n George i W acław R olicz
Lieder ich translatorska w z a je m n o ś ć 19.
W licznych a rty k u łach z zakresu b ib lio tekarstw a ogłaszanych w prasie już od 1928 r. dała się poznać jako naukow iec te j w łaśnie dziedziny. P rz ed w ojną najczęściej pisyw ała w „Przeglądzie B ibliotecznym ”, po w o jn ie w „B iuletynie Biblioteki Jag ielloń sk iej” . W zw iązku z rocznicam i d w u
— 2 0 2 —
w ielkich poprzedników n a niw ie bibliotecznej w łączyła się Ciechanow ska d o zbiorowego hołdu. Skreśliła sy lw etk ę Karola Estreichera jako histo ryka
lite r a tu r y 20 i Jerzego Sam uela B andtkiego jako bibliotekarza i bibliote- koznaw cy 21. Liczne hasła pióra Zofii Ciechanow skiej pom ieścił ju ż przed
w ojną, rów nież po w ojnie, Polski słow nik biograficzny.
Ubocznym zainteresow aniem p ol onistk i -g erm ani stk i -kom p a ra t ys t/ki siedzącej głów nie w rom antyzm ie, po części w oświeceniu, była lite ra tu ra staropolska. Przez czas jakiś stale b ra ła udział w ko nferen cjach sta ro polskich IBL a jeszcze w zaran iu swej twórczości naukow ej opublikow ała
p racę pt. Sam uela P rzyp ko w skieg o parafraza h y m n u Te D e u m 22.
Była Ciechanow ska h u m an istką w ielokierunkow ą, w yp ow iad ała się w pracach obliczonych nie na błyskotliw ość lecz n a rzetelność naukow ą, złej roboty nie u p raw iała nigdy, w każdej pracy czy to przy czy nkarskiej jedynie, czy też stanow iącej bardziej „zaokrągloną” całość posuw ała n auk ę
naprzód.
P r z y p i s y
1 Rękopis Biblioteki im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie sygn. 559. Wiersz z 30 1X 1901; por. Jerzy Starnawski, Z lubelskiej tradycji filologii klasycznej. „Ro czniki Hum anistyczne” 6 z. 2:1957 s. 150.
2 Por. Józef Spytkowski, Studium historii literatury polskiej w UJ w latach 1910-1945. W: Dzieje K atedry Historii Literatury Polskiej w UJ. Zarys monograficz ny. Kraków 1966 s. 220.
3 „Germanoslavica” R. 1:1931/1932 s. 388-407; R. 2:1932/1933 s. 14-43.
4 Zródla artykułu Kazim ierza Brodzińskiego „O pieśniach ludu niemieckiego i an gielskiego’’ (1819) i zaw arte w nim przekła dy poezyj Herdera i Goethego. „Pamięt nik Literacki” R. 20:1923 s. 174-183; Kazim ierza Brodzińskiego prze kład ballady morlackiej Goethego. „Pamiętnik Literacki” R. 20:1923 s. 183-186; Nie znana recen zja przekładu „Fausta” Klingemanna (1819). „Pamiętnik Literacki” R. 20:1923 s. 1 P.9-191 ; Mickiewicz a Goethe. Ze studiów nad znajomością Goethego w Polsce. „Pamiętnik Literacki” R. 21: 1924/1925 s. 92-125. Odb. Lwów 1925; Echa „W ertera” w Polsce. „Przegląd Pow szechny” R. 42:1925 t. 165 s. 321-333. Nadb.; Kazim ierz Brodziński jako pierw szy tłumacz Goethego w Polsce. „Pamiętnik Literacki” R. 25:1928 s. 205-237. Odb. Lwów 1928; Twórczość Goethego a rom an tyzm polski. Cz.l. Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU R. 37:1932 nr 10 s. 15-19. Odb. Kraków
1932; o stosunku literatury polskiej do Fausta — „Czas” R. 84:1932 nr 76. 5 Historia literatury polskiej w ostatnim pięcioleciu. „Przegląd Pow szechny” R. 43:1926 t. 169 s. 47-68, 204-224; t. 170 s. 218-248, 353-372; t. 171 s. 136-154. Odb. Kra ków 1926; Prace historycznoliterackie w roku 1926. „Przegląd Powszechny” R. 44: 1927 t. 174 s. 89-117, 231-248, 355-367. Odb. Kraków 1927. W latach 1927-1939 w spół pracowała na łamach pisma w dziale Przegląd piśmiennictwa.
6 „Slavische Rundschau” R. 7:1935 nr 4 s. 246-252.
7 W: Zjazd Naukow y im. I. Krasickiego w e Lwow ie 8-10 czerwca 1935. Księga re eratów. Lw ów 1936 z. 1 s. 20-34; toż — „Pamiętnik Literacki” R. 33:1936 s. 20-34.
8 W: Prace Historycznoliterackie. Księga zbiorowa ku czci Ignacego Ch rzan ow skiego. Kraków 1936 s. 323-346.
9 „Pan Tadeusz” w językach zachodnioeuropejskich. Uwagi o metodzie oceny przekładu. Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU R. 41:1936 nr 7 s. 189-191.
10 Por. Notatki do życia i twórczości Wacława Rolicz Liedera. „Pamiętnik L ite racki” R. 34:1937 s. 110-114.
11 Sprawozdania. TNW R. 42:1949, druk 1950, s. 50-53. 12 R. 5:1949 nr 8 s. 81-95.
13 Sprawozdania [...] PAU R. 51:1950 nr 3 s. 98-100.
14 Ludwik Kurtzmann, Goethe w Polsce. Poznań 1887. Odb. z „Warty” ; Edmund Kołodziejczyk, Goethe w Polsce. Rrzecz literacko-bibliograficzna. Kraków 1913.
15 S. CLXXV-CLXXXII. — Edytorka tomu doczekała drugiego wydania (1968), zaś w zbiorowym wydaniu P oezyj Gothego opracowała t. 2 (1960).
16 „Pamiętnik Literacki” R. 38:1948 s. 429-475.
1 17 „Zeszyty Naukowe UJ”. Filologia nr 1:1955 s. 47-86.
18 Juliusz Kleiner jako neofilolog i komparatysta. W : Juliusz Kleiner. Księga zbiorowa o życiu i działalności. Lublin 1961 s. 97-112.
19 „Roczniki Hum anistyczne” T. 13 z. 3:1965 s. 47-80.
20 W: Księga pam ią tkowa ku czci Karola Estreichera (1827-1908). Studia i ro zp ra wy. Kraków 1964 s. 328-369.
21 „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” R. 20:1970 nr 1-2 s. 5-23.
22 W : Szymon S zymonowicz i jego czasy. R ozprawy i studia. Zamość 1929 s. 261- 274.
