Paralelizm w polskich i rosyjskich ludowych pieśniach weselnych

Irena Klinger

Paralelizm w polskich i rosyjskich

ludowych pieśniach weselnych

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/2, 145-159

Pamiętnik Literacki LXIII, 1972, z. 2

I R E N A K L I N G E R

PA RALELIZM W PO LSK ICH I RO SY JSK ICH LUDOWYCH PIEŚN IA CH WESELNYCH

Term inem „paralelizm ” posługiw ać się tu będę w zaw ężonym jego znaczeniu: środka poetyckiego polegającego na zestaw ieniu dw óch an a­ logicznych obrazów, z k tó ry ch pierw szy w zięty jest ze św iata przyrody, drugi zaś z życia człowieka. P aralelizm tak i obejm uje najm niej dw a zda­ nia proste lub jedno zdanie złożone w spółrzędnie.

Zam ierzam prześledzić jed n ą tylko fig u rę poetycką na niezby t sze­ rokim m ateriale (ludow e pieśni weselne) w celu w ydobycia cech w spól­ nych w paralelizm ie pieśni narodów sąsiadujących ze sobą, narodów o bliskiej kultu rze, a także w celu u jaw n ien ia cech specyficznych tego samego środka poetyckiego w pieśniach obu narodów .

P ieśni ludow e polskie i rosyjsk ie c h a ra k te ry z u ją się, ogólnie biorąc, tym i sam ym i środkam i poetyckim i, m otyw am i i obrazam i, a n aw et spo­ ty k a się u tw o ry rosyjskie, k tó re w y d ają się dosłow nym przekładem pol­ skich, lub odw rotnie, pieśni polskie robiące w rażenie przekładu ro­ syjskich.

Czynnikiem decydującym o bliskości form y i treści w polskiej i ro ­ syjskiej liryce obrzędow ej je st podobieństw o obu języków , a także obrzędów i w ierzeń, ogólne podobieństw o k u ltu r w ynikające z fak tu gene­ tycznej w spólnoty ty ch narodów . W edług P io tra B ogatyriow a tak a bliskość w różnych dziedzinach tw órczości ludow ej pow oduje rów nież pew nego rodzaju „odpychanie”. W każdym narodzie, a n aw et w każdej gru pie tery to rialn ej da się zaobserw ow ać nieuśw iadom ione może, lecz silne dąże­ nie do samodzielności i oryginalności. D latego każdy naród w ypracow uje, naw et w niew ielkich granicach jak iejś form y poetyckiej, swoje cechy specyficzne L

Jako m ateriał do sw ojej p racy w y korzystałam rosyjskie pieśni w e­ selne ze zbioru P aw ła S zejna oraz polskie pieśni w eselne ze zbiorów

1 Эпос славянских народов. П о д р е д . П . Г. Б о г а т ы р е в а . М осква 1959, s. 373.

O skara K o lb e rg a 2. Oba zbiory pochodzą bow iem z tego sam ego praw ie okresu, co m a duże znaczenie ze w zględu na porów naw czy cel m ojej pracy.

O kreślając rodzaje paralelizm ów będę się opierać n a klasyfikacji prze­ prow adzonej przez K azim ierza M oszyńskiego, k tó ry analizując p arale- lizm w pieśniach narodów słow iańskich w yróżnia dw a głów ne ty p y tego środka poetyckiego: logiczny i fo rm a ln y 3. T yp pierw szy ch arak tery zu je się istnieniem zw iązku sem antycznego m iędzy dw om a członam i zestaw ie­ nia, drugi zaś — jego b rakiem 4.

P aralelizm logiczny może być n ierozw inięty, w yrażon y w każdym z członów zestaw ienia jed n ym lub dw om a w ersam i, lub rozw inięty, obej­ m ujący od kilku do k ilk u n astu w ersów w każdym członie. Paralelizm form alny jest z zasady nierozw inięty. Tu od razu m ożna zauw ażyć dw ie zasadnicze różnice m iędzy polskim i a rosyjskim i pieśniam i: w polskich ogrom ną rolę odgryw a paralelizm czysto form alny, w y stęp u jący nie rza­ dziej od logicznego, podczas gdy w rosyjskich pieśniach znacznie prze­ w aża paralelizm logiczny, a spotyka się jed yn ie sporadyczne w ypadki zestaw ień form alnych. Dla polskich pieśni ludow ych ty pow e są nieroz- w inięte form y paralelizm u, zajm ujące najw yżej po 2 w ersy w poszcze­ gólnych członach zestaw ienia, dla rosyjskich zaś — rozw inięte, ogarnia­ jące n a w e t po 20 w ersów w każdym z członów. Ten fa k t zasadniczo zadecydow ał o odm iennej roli paralelizm u w stru k tu rz e polskich i rosyj­ skich pieśni ludow ych.

P aralelizm jako w yraźnie kom pozycyjny środek poetycki spełnia w ażną rolę w stru k tu rz e pieśni, w iąże w ersy w układ, może n a w e t decydować o k o n stru k cji całej pieśni. P roblem k o n stru kcy jnej roli paralelizm ów w y daje się szczególnie w ażny w aspekcie porów nania paralelizm ów ro­ syjskich i polskich, gdyż fun k cja kom pozycyjna tej fig u ry poetyckiej jest różna w pieśniach obu narodów i stanow i o specyfice ty ch pieśni. W pol­

2 П . В. Ш е й н , Великорусе в своих песнях, обрядах, обычаях. Т. 1, з. 1. С т. П етербург 1900. — О. K o l b e r g , D zie ła w s z y s tk ie (w y d . o d r. 1962). 3 K . M o s z y ń s k i , K u ltu r a lu d o w a S ło w ia n . T . 2, cz. 2. W a r s z a w a 1968, s. 684— 703. 4 M o s z y ń s k i p a r a l e l i z m e m lo g ic z n y m n a z y w a z e s ta w i e n i a t y p u : — C z e g o ty , k a lin o , w d o le s to is z , C zeg o , d z ie w c z y n o , s m ę t n a s to is z ? C z y t y s ię l e t n i e j s u s z y b o is z ? C z y li s ię o jc a , m a t k i b o is z ? — Ż e b y m s ię s u s z y j a n ie b a ła , — O j, ż e b y m s ię ic h n ie b o ja ła , T o b y m p r z y d o le n ie s t o j a ł a . T o b y m j a s m ę t n a n ie s to ja ła . A o to p r z y k ła d p a r a l e l i z m u f o r m a l n e g o : O j, z k a m i e n i a n a k a m i e ń d a p r z e s t ę p u j e je le ń , O j, c h ło p c y m n ie k o c h a j ą , d a j a o t y m n ic n ie w ie m .

P A R A L E L IZ M W P IE Ś N IA C H L U D O W Y C H ₁₄₇

skich pieśniach w eselnych paralelizm zw ykle w ypełnia część utw o ru tylko — zw rotkę, w rosyjskich natom iast — przew ażnie całą pieśń.

W polskiej poezji ludow ej paralelizm spełnia najczęściej albo fun k cję inicjalną, gdy pieśń rozpoczyna się od paralelizm u, albo też fun kcję kom ponow ania całości, gdy szereg układów paraleln ych tw orzy kolejne zw rotki pieśni.

F unkcja in icjaln a jest chyba n ajbardziej ch arak tery sty czna dla p a ra ­ lelizm u w polskiej pieśni w eselnej. O grom nie rozpow szechnione jest roz­ poczynanie pieśni paralelizm em form alnym . Zdaniem M oszyńskiego po­ w staw anie paralelizm ów form alnych może się w iązać w łaśnie z ten d en cją do rozpoczynania pieśni od obrazu przyrody, skrzyżow anego z sam o­ rzu tn y m pojaw ieniem się rym ów 5.

Z ie lo n a łą c z k a , p i ę k n y k w i a t, — W ę d r u j, K a s i e ń k u , z e m n ą w ś w ia t. A j a k ż e j a m a m w ę d r o w a ć , B ę d ą s ię l u d z i e d z iw o w a ć . N ie c h a j s ię l u d z i e d z iw u ją , Ż e K a s i a z J a s i e m w ę d r u j ą . [K -9 173] 6

Spoistość całego u tw o ru u trz y m an a jest dzięki tem u, że drug a połowa form uły p aralelnej łączy się rytm icznie i sem antycznie w sposób łańcu­ chowy z dalszym ciągiem pieśni. D rugi człon paralelizm u jest początkiem dialogu — w in n ych pieśniach in icju je on opow iadanie.

Pierw szy człon nie w prow adza n a ogół żadnego w ątku, z w y jątkiem niek tó rych paralelizm ów , gdzie m ożna się doszukać dalekiego zw iązku obrazów. Wówczas pierw sze słow a pieśni, n a pozór nie zw iązane z jej

zasadniczą treścią, w prow adzają pew ien nastrój lub tło. Oto początek

ludow ej pieśni m iłosnej:

W y s o k o n a n i e b i e M ie s ią c z e k p r z y b it y . K o c h a m j a c ie , c h ło p c e , K o c h a j z e m n ie i t y 7.

Księżyc „p rz y b ity ” do n ieba jest tłem do pieśni opow iadającej o m i­ łości. Jednakże tak ich n iety po w y ch przykładów paralelizm u form alnego stojących n a pograniczu paralelizm u logicznego je st mało. W większości w ypadków nie m ożna doszukać się żadnego związku, n a w e t nastrojow ego, z dalszą częścią pieśni. Taki początek pieśni ja k w przykładzie Zielona

5 M o s z y ń s k i , o p . cit., s. 702.

e W t e n s p o s ó b o d s y ła m d o z b io r u K o l b e r g a (op. cit.) ; l ic z b a p o łą c z o n a z l i t e r ą К d y w iz e m w s k a z u j e to m n u m e r a c j i o g ó ln e j, lic z b a d r u g a — s tr o n ic ę . Z b ió r S z e j n a o z n a c z a m y l i t e r ą S , a n a s t ę p u j ą c a p o n ie j l ic z b a w s k a z u j e s tr o n ic ę .

7 P ieśn i P o d h a la . A n to lo g ia . O p r a c o w a l i : Z. J a w o r s k a i in . W a r s z a w a 1957, s. 167.

łączka, p ię k n y kw iat... m ożna trak to w ać jako pew ne w prow adzenie r y t­

m iczne lub wzorzec stru k tu ry rytm icznej w ersu. J e st to sw oisty sygnał rozpoczęcia pieśni, dający czas słuchaczom do sku pien ia uw agi. W ydaje się też, że początek tego ty p u — jak też w ogóle istn ien ie paralelizm u form alnego — może spełniać jeszcze in n ą rolę: realizow ać chęć upiększe­ nia w ypow iedzi. Szczególne zam iłow anie do dekoracyjności obserw ujem y w w ielu rodzajach sztuki ludow ej. M oszyński stw ierdza, iż sztu ka ludow a Słow ian jest z n a tu ry o rnam en taln a i dekoracyjna. N aw et obrazy przed­ staw iające sceny z życia, pejzaże itd. są zw ykle rozum iane przez lud jako dekoracja, upiększenie pow ierzchni przedm iotu 8.

Ze w zględu n a ty p obrazu pierw szej części paralelizm u form alnego w yróżniam y dw ie g ru p y pieśni: jed n a ch arak tery zu je się statycznym ob­ razem początkowym , d ru ga zaś — dynam icznym . S tatyczny obraz p rzy ­ rody na początku pieśni jest niezw ykle w y razisty, k o nkretny, choć fragm entaryczny. Najczęściej jest to obraz jednego lub dwóch przedm io­ tów : drzewa, kw iatka, listka, kam ienia itp.:

Z ie lo n a lip k a , n i e b i e s k i ja ło w ie c , L e p s z y m ło d z ie n ie c n iż w d o w ie c .

A b o u w d o w c a d z ie c i są , [itd .] [K -1 2 211

Bardzo duże znaczenie w tak im obrazie m a kolor: czerw one m aków ­ ki, zielona łączka, żółte tu lip an y to bardzo ch arak tery styczn e elem enty dekoracyjne. F ragm entaryczne obrazy przyrody, schem atyczne, p ojedyn­ cze kw iatki, drzew a, listki itd., śm iałe, ko ntrastow e połączenia kolorów (np. czerwonego, zielonego, złotego) często spotykam y także w m alarstw ie ludow ym .

M oszyński podkreśla jeszcze jed n ą cechę ch arak tery sty czn ą dla deko­ racyjności ludowego m alarstw a Słow ian: w ielokrotnie kolor przed staw ia­ nych zw ierząt, roślin, przedm iotów nie odpow iada ich kolorow i rzeczy­ w istem u. Oto przy k łady analogicznego zjaw iska w pieśniach w eselnych:

Z ie lo n a r u t k a , z ie lo n a l ii i ja , Ż e g n a P a n J e z u s , ż e g n a m w a s i ja . [K -1 0 309] P r z e d e w r o t y — k a m i ń z ło ty , J a w ó r z ie lo n y — W y p r o w a d ź ż e n a s z te g o p o d w ó r k a , M ó j t a t u l u r o d z o n y . [K -2 6 157]

W paralelizm ach tego ty p u b ra k nie tylko sem antycznego zw iązku logicznego, lecz rów nież syntaktycznej odpow iedniości : pierw sze zdanie je st tw ierdzącym niepełnym zdaniem nom inalnym , drugie zaś pełnym zdaniem , najczęściej p y tający m lub rozkazującym .

PA R A L E L IZ M W P IE Ś N IA C H L U D O W Y C H ₁₄₉

R osyjskie paralelizm y form alne zbudow ane są tak samo i sp ełniają podobną rolę w inicjow aniu pieśni, np.:

Зелёная сосенька, ж ёлты й цвет.

П о ч то теб я Ф ёд о р а А лексан дрови ч а д о л го нет. [S 588]

A oto przy k ład y dynam icznego obrazu przyrody w pierw szej części zestaw ienia paralelnego :

K u k u ł e e k a k u k a N a w y s o k ie j g r u s c e , W y s p a łe ś się , J a s i u , N a m o i p o d u s c e . M o ja p o d u s e c k a Z ło te m ś n u r o w a n a , [itd .] [K -2 3 137] С ветел м есяц , д орож ен ьку осветил, Б уен ветер вор о ту ш ки р аство р и л , И в ан у ш ка у А п роси н ью ш ки у спроси л [S 614]

P taszek n a drzew ie lub w locie czy bijące źródełko to też konkretne, frag m en tary czn e obrazy przyrody, ta k typow e i dla m alarstw a ludowego. P rzyw ołane n a początku pieśni — m ogą spełniać rolę elem entu deko­ racyjnego.

M am y też w iele przykładów ludow ych pieśni w eselnych, k tó ry ch p o ­ czątek stanow i paralelizm logiczny.

W y je g o łą b e k N a o n e j g ó rz e , P ł a c e d z ie w c y n a W n o w e j k o m o r z e . N ie p ła c , d z ie w c y n o , M a t u la w o ła . — N ie w id z ę , n ie sły s ę , N ie m o ja w o la . [K -2 3 152]

K o nstru k cja je st tu podobna ja k w pieśniach rozpoczynających się od paralelizm u form alnego, jed n a k w ty m w y p adk u treść inicjow ana jest przez m etaforyczny początek — znaczące, a nie czysto form alne w p ro ­ wadzenie, jak b y m otto do dalszego ciągu pieśni.

D rugą, obok inicjalnej, kom pozycyjną fu n k cją paralelizm ów jest orga­ nizow anie s tru k tu ry całej pieśni. R ealizacja tej fu nk cji w ygląda w pieś­ niach rosyjskich inaczej niż w polskich.

W polskiej poezji ludow ej p aralelizm — poza nielicznym i w y ją tk a ­ m i — może obejm ow ać cały tek st tylk o w w ypadku, gdy pieśń nie p rze­ kracza 4 w ersów . N atom iast w ludow ej poezji rosyjskiej zjaw isko to w y stępuje bardzo często w tek stach obszerniejszych:

М н о го -м н о го у с ы р а дуб а, М н о го -м н о го у А н ны -то, М н о го ветвей и п оветвей, М н о го р о д у и п лем ен и , М н о го листу зелён ого. М н о го б лиж ни х и при ятелей . Т о л ь к о нету у с ы р а дуб а, Т о л ь к о н ету у А н н ы -то Ч т о н е т о д н о й м акуш ечки, О д н о го р о д и м о го тятен ьки . К у д р ев ато й верш иночки. Ч т о ср я д и т ь-то м ен я е сть ком у, А т о п ер ь б ы ей н ад об н о, Б л а го с л о в и ть -то м ен я неком у Ч т о к о это м у -то врем ечку, К о зл а т о м у венцу ехати К о весне-то ко к расн ою , С у д а л ы м д о б р ы м м о л о д ц е м 9. Ч т о ко лету -то тёплом у.

P ieśń rozpada się w yraźnie na dw ie części, k tó re stanow ią dw a człony paralelizm u. P ierw sza część to sym boliczny obraz drzew a bez w ierzchołka, d ruga jest obrazem realn y m pan ny m łodej — sieroty. P ieśń ta k a posiada bardzo p rzejrzy stą k o n stru k cję paralelizm u: większość w ersów drugiego członu jest paraleln a do w ersów pierw szego. P araleln e w ersy są n a j­ częściej ek w iw alentne w e w szystkich płaszczyznach językow ych: syn- taktycznej, m orfologicznej i leksykalnej.

Nie zawsze jed n a k rosyjskie pieśni zbudow ane n a zasadzie paralelizm u posiadają tak p rze jrz y stą sym etrię. Zawsze rozpad ają się na dw a człony zestaw ienia, lecz często nie są one ek w iw alen tne pod w zględem gram a­ tycznym . T aką budow ę obserw ujem y np. w pieśni:

И з -за лесу, лесу т ём н о го Н а с т а в а л а туча г р о зн а я , С о д о ж д ём туча, со м олн и ей , С о вели кой бож ьей м и л о с ть ю . В оно ед ет п о губ и тель наш , В оно ед ет р азо р и т ел ь наш ! 1S 492]

J a k ju ż w spom niałam , w polskiej ludow ej pieśni w eselnej paralelizm y też spełniają ogrom ną rolę w organizow aniu stru k tu ry całej pieśni: długa pieśń może być zbudow ana z całego szeregu paralelizm ów tw orzących strofy. J e st to schem at ogólny kom pozycji, k tórej szczególne przypadki b y w ają kilk u rodzajów .

Zdarza się często, że te n sam człon pierw szy paralelizm u pow tarza się kolejno w każdej strofie w postaci nieco zm ienionej; o statn i w yraz lu b gru pa w yrazów dostosow uje się do ostatniego w y razu drugiego członu paralelizm u w te n sposób, by utw orzyć rym . Oto jeden z ch arak tery sty cz­ nych przykładów : P r z e d e w r o t y — k a m i ń z ło ty , j a w ó r z ie lo n y — w y p r o w a d ź ż e n a s z te g o p o d w ó r k a , m ó j t a t u l u r o d z o n y . 9Русские плачи. Л ен и н гр ад 1937, s. 236.

P A R A L E L IZ M W P IE Ś N IA C H L U D O W Y C H 151 P r z e d e w r o t y — k a m i ń z ło ty , w i ś n i a c e r w o n a — w y p r o w a d ź ż e n a s z te g o p o d w ó r k a , m o ja m a t u l u r o d z o n a . P r z e d e w r o t y — k a m i ń z ło ty , b i a ł a l e l i j a — w y p r o w a d ź ż e n a s z te g o p o d w ó r k a , N a j ś w i ę ts a P a n n a M a r y j a . [K -2 6 157]

P ieśń składa się z trzech strof, z k tóry ch każda zbudow ana jest n a zasadzie paralelizm u form alnego. D rugi człon każdej strofy, dzięki zm ia­ nie ostatnich słów, w y raża kolejność czynności obrzędu. J e st też g ru p a pieśni w ten sposób skonstruow anych, gdzie dru gie części w szystkich stro f są synonim iczne, np.:

P r z y k r y ł o s ię n ie b o o b ło k a m i, p r z y k r y ł a s ię M a r y s i a r ą b k a m i ; o k r y ł s ię j a w ó r z ie lo n y m l is te ń k i e m ,

m ło d a M a r y s i a b ie lo n y m c z e p e ń k ie m . [K -1 6 151]

W pieśniach takich obserw ujem y paralelizm dw óch rodzajów : p a ra ­ lelizm w ersów oraz całych zw rotek.

B ardziej skom plikow any układ p aralelny ch w ersów i stro f m am y w n a ­ stępującej, bardzo popularnej pieśni w eselnej:

Z a k o w a ł a z ie z iu la — n a g a n k u , Z a p ł a k a ł a K a s i e ń k a — p r z y w i a n k u . N ie k u j , n ie k u j , z ie z iu lo — n a g a n k u , N ie p ła c z , n i e p ła c z , K a s ie ń k o — p r z y w ia n k u . N ie k u j , z ie z iu lo — t a k g ło ś n o , N ie p ła c z , K a s ie ń k o , ż a ło ś n o . Z a k o w a ła z ie z iu la — z a d w o r e m , Z a p ł a k a ł a K a s i e ń k a — z a s to łe m . N ie k u j , n ie k u j , z ie z iu lo — z z a d w o r a , N ie p ła c z , n ie p ła c z , K a s i e ń k o — z z a s to ła .

N ie k u j , z ie z iu lo — t a k g ło ś n o , N ie p ła c z , K a s ie ń k o , ż a ło s n o .

Z a k o w a ł a z ie z iu la — n a le s ie , Z a p ł a k a ł a K a s i e ń k a — w k o le s ie . N ie k u j , n ie k u j , itd . [K -2 8 225]

K ażda strofa pieśni (jest ich sześć) zbudow ana je st z trzech układów paralelnych.

Przytoczone wyżej pieśni ch a ra k te ry z u ją się pew ną jednością sem an­ tyczną. J e st jed n ak g ru p a pieśni zbudow anych n a tej sam ej zasadzie paralelizm ów ułożonych w szereg, gdzie każda stro fa stanow i o derw aną jednostkę sem antyczną. Są to przew ażnie pieśni wesołe, w k tóry ch w arstw a znaczeniow a nie gra dużej roli:

P ł y n i e ł ó d k a , p ły n ie , P o k a m y s z k a c h h u c z y , K t o k o c h a ć n ie u m ie , M iło ś ć g o n a u c z y . M u r a w a , m u r a w a , N a m u r a w i e t r a w a , N a j m i l s z a m i z to b ą , Ż o n e c z k o , z a b a w a . [K -9 219]

Paralelizm m oże też organizow ać stru k tu rę całej pieśni w taki sam sposób jak w rosyjskiej poezji ludow ej, jednakże dla polskiej pieśni nie jest to zjaw isko typow e. M am y zaledw ie kilka jego przykładów :

A ty , p s c ó łe ń k o m a ł a , G d z ie b ę d z ie s n o c o w a ł a ? — — Z m ie r z c h n ie m i n a p a p r o c i, A w y ś w i ta m i w b a r c i. N a ż ó łc iu c h n y m w o s c e ń k u , N a s ło d z iu c h n y m m io d e ń k u . A ty , m ło d a K a s ie ń k u , C z e m p ó ź n o w y j e c h a ła , C z e m p ó ź n o w y j e c h a ła , G d z ie b ę d z ie s n o c o w a ła ? — Z m ie r z c h n ie m n ie u m a t e ń k i, A w y ś w i ta u ś w ie k ie r k i. D a w n o w e j k o m ó r e ń c e , N a b i a ł e j p o ś c io łe ń c e . N a b i a ł e j p o ś c io łe ń c e , Z J a s i e ń k ie m w r o z m o w e ń c e . [K -2 8 213]

W w ielu w yp ad k ach w polskiej pieśni — a rów nież, choć rzadziej, w rosyjskiej — paralelizm ani nie pełni fu nkcji inicjalnej, ani też nie organizuje s tru k tu ry całej pieśni, tw orzy jedynie zw rotkę lub część zw rot­ ki w ew n ątrz pieśni.

Z ajm ę się tera z paralelizm em logicznym w o derw aniu od całości pieśni. P aralelizm ten zawsze zaw iera jeden, czasem zaś dw a tropy po­ etyckie: m etaforę, sym bol czy też alegorię. Spróbuję prześledzić rodzaje tropów w y stęp u jący ch w paralelizm ie rosyjskich i polskich pieśni w e­ selnych oraz w zajem ne relacje obu członów zestaw ienia.

P ierw sza część k o n stru k cji p aralelnej jest z reg u ły jed n ym z w y ­ m ienionych trzech trop ó w poetyckich i w yraża w e w łaściw y sotie spo­ sób treść drugiej części. Innym i słowy, druga część stanow i realne w y ­ jaśnienie pierw szej. F un k cje obu części są rów now ażne, konstrukcja paraleln a stanow i jedność sem antyczną. Obraz poetycki, k tó ry daje nam paralelizm , jest pośredni m iędzy przenośnym a realnym . Przenośnia traci jak b y sw ą w ieloznaczność przez sugestię następującej po niej w jp o w ie - dzi, której treść je st z kolei wzbogacona poetycką w izją tej właśnie p rze ­ nośni. Oto np. u k ład y o p arte n a podobieństw ie obrazów :

G ó r ą , g ó r ą s ło n iu s c k o id z ie ,

PA R A L E L IZ M W P IE Ś N IA C H L U D O W Y C H 153 В ы , ц в е ты м о и , цвети ки , В ы , ц веты м о и , л а зо р ев ы , М н ого вас б ы л о посеян о, В ас н ем н о го уро д и ло ся. М н ого вас б ы л о подруж енек, В ас н е м н о го о ста л о ся. [S 443]

— lub o p arte n a przeciw ieństw ie obrazów (pierw szy przykład z pieśni m iłosnej, drugi z w eselnej):

S p iw o p t a s e k w la s k u , R a d u j e s ię l a t u , J o s e n i m o m c e m u — C h u d o b n e m u ś w i a t u 10. Н е п о го д а п о д ы м ается, Н е белы снеги и зви ва ю тся, Ч уж и л ю д и п о д ви га ю тся. [S 507]

W ostatn ich przykładach paralelizm u zaprzeczającego sw oista kon ­ stru k c ja sp raw ia w rażenie, iż obraz^ p aralelne w zajem nie się w ykluczają, lecz m oże to być jeden z w ielu przykładów paralelizm u łączącego n a j­ odleglejsze znaczeniow o dziedziny.

Istn ie ją też paralelizm y zaw ierające m etafory, k tó ry ch znaczenia nigdy byśm y się nie dom yślili bez k o n tek stu drugiej części zestaw ie­ nia, np.: A u m ie s ią c a d w a ro g i, A u J a s i e ń k a d w a b r a c i. [K -2 8 152] Р ас кат ал о с я виш енье П е р ед яб л о н ь ю сад овою , П ер ед груш ею зелёной. В от р асп л акал а-ся деви ц а П ер ед б атю ш к о й р о д и м ы м , П ер ед м ату ш ко й стою чи . [S 464]

Со oznaczają rogi m iesiąca czy też w iśnia, jabłoń lub grusza, dow ia­ dujem y się dopiero z drugiej części k o n stru k cji paralelnej. M etafory tego ty p u n a b ie rają pew nych cech zagadki n .

W pierw szej części paralelizm u logicznego polskie pieśni w eselne za­ w ierają z reg u ły m etaforę lub symbol, a w rosyjskich paralelizm ach spotyka się ponadto alegorię.

10 P ieśn i P o d h a la , s. 48.

11 Z w ią z e k p a r a l e l i z m u z z a g a d k ą p o d k r e ś l a ł A . N . W i e s i o ł o w s k i (Психоло­ гический параллелизм и его формы в отражениях поэтического стила. W : Соврание сочинений.

W polskich i rosyjskich paralelizm ach zaobserw ow ać m ożna jednako­ w e odm iany m etafory. Oto przy k łady personifikacji w pierw szej części zestaw ienia: C ię ż k o k a m ie n io w i, C o p o d w o d ę m o c h a , J e s z c z e t e m u c ię ż y j, K to s ię w k i m z a k o c h a . [K -2 5 51] Б л аго сл о ви ло сь солн ы ш ко У с вет л а м есяца, Б л а го с л о ви л ся кн язь м о л о д о й У р о д и м о го б атю ш к и . [S 547]

Pierw sza część zestaw ienia może być też jeszcze synekdochą: S to i o s e t p r z y d r o d z e n ig d y n i e ty k a n y ,

A r o z m a r y n w y k r a d a j ą p r z e z n a j w i ę k s e ś c ia n y , P o k r z y w y n i k t n i e u r w i e , b o s ię b o i s p a r z y ć ,

A b r o ń z e m n ie , m o c n y B o ż e, z ły m c łe k i e m z a r a z ić . [K -1 8 72]

Ч т о сухом у л и т о дереву Н е б ы в а ть д в а р а з а зелен у И тебе, н а ш а подруж енька,

У ж н е б ы ть во красны х девуш ках. [S 414]

W rosyjskim przykładzie pierw sza część paralelizm u je st synekdochą, lecz m a rów nież pew ne cechy przysłow ia. C h a ra k te r przysłow ia m ają też polskie paralelizm y:

N ie ty lk o t e s a d y k w i t n ą , K t ó r n e r o z w i ja ją ,

N ie t y lk o te p a r a łą c y , K t ó r n e s ie k o c h a j ą . [K -2 8 252]

W ko n stru k cji paralelizm ów w y ró żniają się m etafo ry dw óch rodza­ jów : m etafory, k tó re m ają w yraźne znaczenie przenośne n aw et bez kon­ te k stu drugiej części zestaw ienia, i takie, k tóre n a b ie ra ją znaczenia prze­ nośnego w łaśnie w łączności z drugim członem paralelizm u, a poza fo r­ m u łą p araleln ą nie są m etaforą. Do drugiego ro dzaju należą np. paralelizm y :

N a b o r u s o s n a , l a t e m i z im ą , z ie lo n a ,

N a s z a M a r y s ia w c z o r a j i d z is ia j w e s o ła . [K -1 6 236]

S k a c z e p t a s z e k w le s z c z y n ie ,

Ś p ie w a c h ło p ie c d z ie w c z y n ie . [K -1 6 232]

P ierw sza część paralelizm u w polskich jak i w rosyjskich pieśniach w eselnych może m ieć znaczenie sym boliczne. N ajczęściej w y stę p u ją sym ­

PA R A L E L IZ M W P IE Ś N IA C H L U D O W Y C H 155

bole narzeczonych — w rosyjskich pieśniach w eselnych najbardziej tr a ­ dycyjne są sym bole sokoła i łabędzia, znane rów nież n a tere n ie polskim :

О тста ва л а л еб ед ь бел ая О т с т а д а леб ед и н ого, А д еви ц а красная О т свои х подруж енек. [S 637] Ł a b ę d z ie le c ą , ł a b ę d z i e k r z y c ą P o w o d z ie p ły n ią c y , T a k i t y b e d z ie s , n a d o b n a J a g u ś , O d m a t u s i id ą c y . [K-6 36] С о л о в ью ш к о п ерелетал, М олод енький, п е р ел етал И з сади ка-то, садоч ка, С зелён ого виш енья. И ван уш ка при езж ал, В асильевич, п ри езж ал И з П и те р а д а в М оскву К вы соком у терем у. [S 604] S o k ó ł le c i, s k r y d ł a m i z w i n ie d o d u b a , e j, d o d u b a , d o z ie lo n e g o j a w o r a . J a s i o je d z ie , — p o d n i m k o ń s k a c e d o te ś c io w e g o p o d w o r a . [K -2 8 152]

W dwóch o statnich p rzykładach nie cały człon pierw szy paralelizm u m a znaczenie symboliczne. Sym boliczne są tylko nazw y sokoła i łabędzia. Mogą one w ystępow ać i w w ypow iedziach m etaforycznych.

Sym bole drzew (kaliny, w ierzby, leszczyny, olchy, brzozy) n a ozna­ czenie dziew czyny są ch arak tery sty czn e w ogóle dla ludow ych pieśni lirycznych rosyjskich i polskich, spotyka się je w ięc rów nież w pieśniach weselnych.

Sym bolem dziew czyny w ychodzącej za m ąż je st w polskich pieśniach ścięte drzew o (olcha, w ierzba, lip a itp.) lub skoszona łąka.

B y ła t u l ip k a , j u ż j ą ś c ię li, b y ło t u d z ie w c z ę , j u ż g o w z i ę l i 12.

G d z ie łą c z k a z ie lo n a , t a m j u ż p o s ie c z o n a , g d z ie d z ie w c z y n a ła d n a , t a m j u ż o ż e n io n a 13.

Symbole ściętego drzew a czy skoszonej łąki nie są pozbaw ione pew ­ nego znaczenia erotycznego. Zielone drzew o czy łąka, podobnie jak w

ia-12 J . P r z y b o ś , J a b ło n eczk a . A n to lo g ia p o ls k ie j p ie ś n i lu d o w e j. W a r s z a w a 1953, s. 277.

n ek czy warkocz, są sym bolom i dziew ictw a. Ścięcie drzew a, skoszenie łąki znaczy to samo co u tra ta w ianka, ścięcie w arkocza, czyli u tra ta dzie­ w ictw a. W rosyjskich pieśniach znane są podobne sym bole: „сломленная ветка”, „потоптанный луг”, jakkolw iek n ajb ardziej ch arak terystyczn ym obrazem tego rod zaju — ju ż nie sym bolicznym , lecz alegorycznym — jest obraz uduszenia łabędzia przez sokoła.

К а к л ета л -то , л е т а л сокол, С го р ы н а го р у л етал. К ак искал-то, и скал сокол С тад о лебединое. К а к н аш ел -то н аш ел сокол С т ад о лебединое. Ё н всё стад о р а зо гн ал , О д ноё лебёдуш ку ухватил, З л а то к р ы л ьц а ту свою . В зм о л и л ась леб ёд уш ка С вом у ясну соколу: — Т ы пусти, п усти со ко л Во стад о лебединое. — Я т о гд а т еб я пущ у С и зы п ёры ш ки ощ и п лю , Зл аты кры луш ки о б о б ью , Г о р ячу ю кр о в ь п р о л ь ю . К а к е зд и л -то З ах ар ь кн язь П о С лопихину, п о селу. К а к и ск ал -т о и с к ал кн язь К р асн ы х д евуш ек толп у. Ё н всех д евуш ек распустил, Т о л ь к о её одн у у хвати л, С в ет Л и зав ету ш к у свою , Т и м оф еевн у сво ю . В зм о л и л ась Л и за в ет у ш к а , В зм о л и л а сь Т и м о ф еевн а С во м у м и л о м у -то друж ку Захару Ф ёдорови чу: — Т ы пусти, п усти Захар кн язь Т ы пусти, пусти Ф ёдорови ч, К к р асн ы м д еву ш к ам в толп у. — Я т о гд а т еб я пущ у К о венчаницу свезу. У вен чаниц а п остои ш ь, К осу русу расплету, Е ё н а двое зап л ету . [S 642]

Je st to przykład niezw ykle rozw iniętego paralelizm u, spotykanego tylko u Słow ian w schodnich. A legoria o sokole, k tó ry zadusił łabędzia, była od n ajdaw niejszych czasów znana w Rosji. S potykam y ją też w n a j­ starszej litera tu rz e pisanej (por. Słow o o p u łku Igora).

J e st to alegoria ta k bardzo znana, że w pieśni zbudow anej na zasa­ dzie paralelizm u ona w łaśnie stanow i pew ien wzorzec dla części drugiej, realn ej. W obrazie księcia poryw ającego z g ru p y dziew cząt jed n ą u p a trz o ­ n ą m ożna dostrzec pew ną sztuczność sceny inspirow anej przez alegorię. Stosunki św iata zwierzęcego są przeniesione do społeczności ludzkiej.

W edług tw ierdzenia M oszyńskiego w stru k tu rz e paralelizm u głów na była część realna, jakiś obraz z życia, do którego szukano analogii w św ie­ cie przyrody. Dlatego też d ru g a część była z zasady dłuższa, b ardziej rozbudow ana, gdyż łatw iej było m ów ić o spraw ach otaczającego św iata, niż szukać do nich analogii w świecie przyrody. J e st sporo przykładów paralelizm ów (przytacza je M o szy ń sk i14) potw ierdzających tę tezę, obraz p rzy rody najw y raźn iej dorobiony jest w nich sztucznie.

PA R A L E L IZ M W P IE Ś N IA C H LU D O W Y C H 157

Jed nakże powyższa pieśń ro sy jsk a jest n iew ątpliw ym przykładem paralelizm u, który w swej budow ie stosuje zasadę odw rotną, a m ianow icie przechodzi od alegorii do sceny z życia.

W śród pieśni rosyjskich zbudow anych n a zasadzie paralelizm u w iele je s t przykładów pozw alających sądzić, że au to r w iększą uw agę p rzy ­ w iązuje do pierw szej części, do o brazu m etaforycznego czy symbolicznego, poprzez k tó ry chciałby w ypow iedzieć pew n ą treść.

Н а лугу т р ав а Р асти л ается, П о м о р ю вода Р азл и вается, А вью н н ад водой В озвивается, А конь н а го р е С поты кается. И ван у во р о т Ф ёдоровы х У новы х уби вается. [S 557]

W łaśnie część pierw sza jest bardziej rozbudow ana i m ów i więcej niż k ró tk a część druga, k tó ra jest tylko stw ierdzeniem faktu .

Pow racam do problem u sym bolu w paralelizm ie. W polskiej ludow ej pieśni w eselnej bardzo rozpow szechnionym i sym bolam i p an n y m łodej, w yrażającym i z kolei in n ą treść: u tra tę wolności, „uw ięzienie” przez zam ążpójście, są ry b k a sch w ytan a w sieci oraz zaprzężone konie.

P ł y n i e r y b k a , p ły n ie , A z a n i ą s io te c k a . Z d e j m u j, K a s iu , w i a n e k , S i a d a j d o c e p e c k a 15. D o c u g u , k o n is ie , d o c u g u , w y b i e r a j z e się , p a n i m ło d a , d o ś lu b u . [K-6 18]

K onie broniące się przed uprzężą sym bolizują pannę młodą, k tó ra żałuje swobody, nie chce iść do ślubu, w pada w rozpacz.

N ie c h c ą k o n i k i c u g o w a ć ,

N ie c h c e M a r y s i a ś lu b o w a ć . [K -4 4 132]

A ja k ż e j e z a k ł a d a ć — d a k i e d y s ię p l ą t a j ą ,

O j, c ię ż k i ż a l M a r y s i — d a k ie d y j e j ś l u b d a ją . [K -2 3 187]

Podobnym sym bolem je st w pieśni rosyjskiej „бела рыбица” , zaw iera­ jąca jed n ak o w iele w iększy ład un ek tragizm u niż polska' „ ry b k a ”.

П е р ед н аш и м и ш и р о к и м и в о р о та м и Р а зл и в а л о с ь синее м о р е. Р ы б и ц а бела р азы гр ал ась, К а к по береж ку охотнички ходи ли , О хотнички белой ры биц е го во р и ли : „Б ер еги сь , б ел а ры би ц а, берегись, Х о т я т теб я белу ры биц у п о й м а ти , В ш ел ко вы е н ево д а п осад и ти , Н а д в ен ад ц ать частей р азр у б а ти , Н а д в ен а д ц а ть сто л о в с тан о ви ти И д в ен ад ц ать м о л о д ц е в буд ут к у ш а т ь ” . К А в д о т ью ш к е под руж ен ьки при ходи ли , А в д о тью ш к е п од руж еньки го во р и ли : „ А х о т я т теб я А вд о тью ш к у сго во р и ти , Х о т я т теб я И в ан о в н а зам у ж о тд ат и За т ак о в о -л ь з а дети ну, за И ван а, За его -л ь честь ф ам и л и ю П етр о в и ч а ” . [S 610]

W porów naniu z tą pieśnią polska krótka, rym ow ana, ry tm iczn a pio­ senka w ydaje się skoczna i pogodna w n astro ju . W arto podkreślić, że pieśni w eselne rosyjskie, a szczególnie północnorosyjskie, m ają ch arak ter elegijny, są sm utne, a w iele z nich w y raża w ręcz tragizm .

Sym bol „бела рыбица” nasu w a n a m yśl in n y obraz: „бела лебедь” . J e s t to in ny aspekt tego samego sym bolu. O brazy sym boliczne pierw szej części paralelizm u bardzo często nie są w drugiej części tłum aczone w prost. Cel poetycki w ym aga, by sym bolu, k tó ry słuchacze dokładnie rozum ieją, nie rozszyfrow yw ać, lecz jedynie zasugerow ać jego znaczenie, nie w ypow iadając go do końca.

A j u z ci s ię m o ja r u t k a z d a j e p lić ,

O b ie c o w a ł m o j J a s i u l e k u m n ie b y ć . [K -2 7 164]

D ojrzew ająca ru tk a je st sym bolem zbliżającego się w esela. D rugą część paralelizm u: „Obiecow ał moj Jasiu lek u m nie b y ć”, rozum iem y jako: „obiecyw ał Jasio przyjechać się ośw iadczyć” . Sens drugiej części zestaw ienia k o n k rety zu je się w kontekście z pierw szą, sym boliczną częścią pieśni.

Czasem dw ie części paralelizm u stanow ią dw a synonim iczne sym bole: P o d g a ik ie m , p o d z ie lo n y m ,

P o d lis te c k ie m , p o d b ie lo n y m , J e s t t a m ł ą c k a p o s ie c o n a I d z ie w c y n a o c e p io n a . [K -1 8 85]

Sym bol skoszonej łąk i tłum aczony jest przez in n y sym bol, ,^ czep io ­ nej dziew czyny”, zaczerpnięty z obrzędu.

PA R A L E L IZ M W P IE Ś N IA C H L U D O W Y C H 159

Sym bole tłum aczą się w zajem nie rów nież w następ u jący m p arale- lizm ie :

O j, z a k w i t a ł o z ió łk o — d a c z e r w o n e g o ź d z ik i.

A z a k ł a d a j , J a s i e ń k u — d a t e w r o n ę k o n ik i. [K -2 3 187]

Z estaw ienie dw óch sym boli czy też dw óch m etafo r albo sym bolu i m e­ tafo ry jest bardzo ch araktery sty czne dla paralelizm ów w rosyjskiej pieśni w eselnej. D ruga część paralelizm u, k tó ra z zasady opisuje jak ąś rea ln ą sytuację z życia, odnosi się w ted y do obrzędu, k tó ry je st ta k bardzo n a ­ sycony sym boliką. We śnie proroczym narzeczonej zestaw ione są dw a sym boliczne obrazy: w ysokiej góry, k tó ra oznacza w ielki sm u tek p ann y m łodej, oraz „cudzego dalekiego k r a ju ” — dom u p an a młodego. Początko­ w e w ersy p araleln y ch części brzm ią:

С реди д а п о л я чи стаго Ч т о не го р а с то и т вы сокая, С то и т го руш ен ька вы сокая. Т у т чуж ая д а л ь н а сто р о н а ,

Зл о д ей ка н е зн ак о м ая . [S 523]

A oto p rzykład zestaw ienia m etafo ry i sym bolu: К р у го м , к р у го м д а солн це к ати лось. Р я д о м , р я д о м б о я р а все едут, Б ереж но везут м о л о д у к н я ги н ю 16.

Sym bolika pieśni w eselnych jest bardzo bogata. Zarów no w polskich ja k i rosyjskich paralelizm ach spotykam y te sam e sym bole sm utku, za­ w a rte w obrazach mgły, deszczu, m ętnej wody, k u k an ia kuku łk i itp. N iektóre sym bole pieśni w eselnych nie wchodzą do ko n stru k cji p a ra ­ lelnych.

Problem ów zw iązanych z paralelizm em jest bardzo w iele i nie dadzą się one w yczerpać w ram ach krótkiego arty k u łu .

N ależałoby u stalić p ew ną k lasyfikację tej fig u ry poetyckiej oraz dokładniej prześledzić jej różne rodzaje w pieśniach polskich i ro sy j­ skich, porów nując konstru kcję oraz obrazy poetyckie.

W arto rów nież byłoby zająć się ciekaw ym i p raw ie zupełnie nie zbadanym problem em paralelizm u form alnego, jego pochodzeniem i rolą w pieśniach.

Zagadnienia zw iązane z paralelizm em są bardzo istotne, poniew aż stanow i on jed en z najw ażniejszych środków poetyckich pieśni ludow ej. P orów nanie zaś rosyjskich i polskich ko n stru k cji paralelnych, zwłaszcza wskazanie n a ich specyfikę, w y jaśn ia w pew nym stopniu istotne cechy pieśni ludow ej obu narodów .