TEORETYCZNE KONCEPCJE
KORPORACJI
TRANSNARODOWYCH
I BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI
ZAGRANICZNYCH
PODSTAWOWE ZAGADNIENIA
1. Cele i klasyfikacje teoretycznych koncepcji KTN i BIZ.
2. Makroekonomiczne koncepcje bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
3. Ważniejsze teorie umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw.
• Główne elementy paradygmatu OLI - eklektycznej teorii produkcji międzynarodowej.
• Paradygmat OLI a nowy paradygmat rozwoju według Dunninga.
6. Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii
lokalizacji działalności gospodarczej.
CELE TEORETYCZNYCH ROZWAŻAŃ NAD KTN i BIZ (A)
Celem teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ jest poszukiwanie odpowiedzi przede wszystkim na następujące pytania:
1) Dlaczego jedne przedsiębiorstwa krajowe przekształcają się w KTN, a inne ograniczają swoją działalność do obszaru danego kraju?
2) Dlaczego KTN decydują się na ekspansję zewnętrzną poprzez tę specyficzną metodę wchodzenia na obce rynki, jaką są BIZ? Jakie czynniki o tym przesądzają?
3) Jakie przesłanki determinują wybór określonych sektorów, gałęzi i branż działalności inwestycyjnej KTN?
4) Dlaczego KTN preferują lokować swoją działalność w jednych krajach, a omijają inne kraje?
5) Jaki wpływ na decyzje inwestycyjne KTN wywierają władze
Cele teoretycznych rozważań nad KTN i BIZ (B)
6) Jakie współzależności występują między ekspansją KTN a globalizacją ekonomiczną, integracją regionalną, upowszechnieniem gospodarki opartej na wiedzy i informacjach oraz tendencjami do liberalizacji życia gospodarczego?
7) Jakie są pozytywne i negatywne konsekwencje ekonomiczne oraz społeczno-polityczne działalności inwestycyjnej KTN dla krajów przyjmujących i państw pochodzenia, inaczej mówiąc – jakie korzyści i zagrożenia przynosi działalność KTN?
8) Jakie są perspektywy ewolucji pozycji KTN
w gospodarce światowej?
KLASYFIKACJE TEORETYCZNYCH
KONCEPCJI KTN i BIZ - Propozycja Moosy
I.A.Moosa (2002 r.) wyróżnia 5 grup koncepcji BIZ:
1) teorie zakładające doskonałą konkurencję, tj. koncepcje zróżnicowania rentowności kapitału, dywersyfikacji portfela inwestycji oraz wpływu wielkości rynku na BIZ,
2) teorie zakładające niedoskonałą konkurencję: koncepcje organizacji przemysłowej, internalizacji firmy, lokalizacji działalności biznesowej, teorię eklektyczną, koncepcje cyklu życia produktu i reakcji oligopolistycznych,
3) teorie finansowe, tzn. koncepcje finansowania wewnętrznego, obszarów walutowych i dywersyfikacji barier międzynarodowych przepływów kapitału oraz hipoteza Kojimy,
4) teorie oparte na innych czynnikach: ryzyka politycznego i ryzyka kraju, wpływu polityki podatkowej, barier handlowych i regulacji państwowych,
5) teorie alternatywnych metod wejścia na rynki zagraniczne (BIZ a
eksport, licencje, joint ventures i inne pozainwestycyjne sposoby
ekspansji).
Klasyfikacje teorii BIZ według Przybylskiej
• K. Przybylska (2001 r.) w swojej książce nt. determinant BIZ wyodrębniła dwa podstawowe nurty myślenia w światowej literaturze ekonomicznej: analizę z punktu widzenia zagranicznego inwestora (czyli w mikroskali) i analizę makroekonomiczną, tj.
prezentację determinant lokalizacji BIZ z punktu widzenia kraju goszczącego.
• Koncepcje teoretyczne dotyczące mikroekonomicznej analizy determinant BIZ K. Przybylska dzieli na dwie grupy:
1) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska finansowego: teorie międzynarodowego przepływu kapitału, międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku, dywersyfikacji portfela inwestycyjnego oraz obszarów walutowych;
2) teoretyczne uzasadnienie determinant BIZ jako zjawiska realnego: teoria przewag monopolistycznych, teoria międzynarodowego cyklu życia produktu, teoria internalizacji KTN i eklektyczna teoria międzynarodowej produkcji.
MAKROEKONOMICZNE KONCEPCJE BIZ
• W koncepcjach tych BIZ traktowane wyłącznie jako zjawisko finansowe, tzn. jako jedna z form międzynarodowych przepływów kapitału (abstrahowanie od - integralnie związanego z BIZ - transferu technologii, wiedzy, metod marketingu i zarządzania).
• Rozpatrywane koncepcje łączy wspólne milczące założenie, według którego w międzynarodowych stosunkach gospodarczych występuje doskonała konkurencja (stąd też nazywane są one koncepcjami BIZ zakładającymi doskonałą konkurencję).
• Ta grupa koncepcji obejmuje: ortodoksyjną teorię międzynarodowego przepływu kapitału, teorię międzynarodowego zróżnicowania stóp zysku, koncepcję dywersyfikacji portfela inwestycyjnego, teorię wpływu obszarów walutowych na BIZ, teorię zależności BIZ od wielkości rynku, teorię Kojimy (tj. względnych przesunięć kosztów pracy i kapitału) oraz teorię zależności przepływu BIZ od etapu rozwoju gospodarki (według Ozawy).
Teoria wpływu obszarów walutowych na BIZ
• Autorem tej teorii jest R.Z. Aliber (1970 r.), a jej istota sprowadza się do tezy, że przepływy BIZ są zdeterminowane przez zróżnicowanie pozycji (siły) poszczególnych walut, obowiązujących w głównych strefach (obszarach) walutowych, do których należą poszczególne kraje.
• Według Alibera, strumienie BIZ kierują się mianowicie z krajów o mocnych (silnych) walutach do krajów o słabych walutach. Uzasadniając tę tezę, autor dowodzi, że gdy inwestor z kraju o silnej walucie nabywa aktywa w kraju o słabej walucie, to aktywa takie są dla niego relatywnie tanie, zaś ich wycena uwzględniać musi ryzyko dewaluacji waluty kraju goszczącego. Przy tej okazji inwestor realizuje tzw. premię walutową, która powinna mu rekompensować ewentualną niekorzystną zmianę kursu walutowego.
• Z badań empirycznych, prowadzonych m.in. przez Edisona-Melvina (1990 r.) i Goldberga-Kolstada (1995 r.) wynika, że umiarkowana i przewidywana dewaluacja waluty kraju goszczącego de facto przyciąga BIZ, ale duże i częste dewaluacje zazwyczaj odstraszają KTN jako inwestorów. Ponadto w kraju o słabej walucie KTN mają ułatwiony dostęp do lokalnych kredytów.
• Jednak powyższa teoria nie wyjaśnia zupełnie obecnej struktury geograficznej
BIZ w skali globalnej (tzn. koncentracji BIZ w grupie KWR, posiadających
relatywnie silne waluty).
Koncepcja zależności BIZ od wielkości rynku
• Punktem wyjścia tej koncepcji stał się neoklasyczny model inwestycji krajowych Jorgensona (z 1963 r.). Został on wykorzystany do analizy BIZ m. in. przez B.
Balassę (1966 r.).
• Zgodnie z powyższą teorią, wysokość napływu BIZ do danego kraju
przyjmującego zależy od wielkości rynku tego ostatniego, mierzonego produktem
krajowym brutto w wyrażeniu absolutnym.
Koncepcja zależności przepływów BIZ
od etapu rozwoju gospodarki narodowej według T. Ozawy (A)
• Za punkt wyjścia swej analizy inny japoński ekonomista T. Ozawa przyjął (w 1992 r.) zaproponowaną wcześniej przez M. Portera (w 1990 r.) klasyfikację różnych krajów według czterech etapów rozwoju ich gospodarek narodowych:
1) faza rozwoju napędzanego przez czynniki podstawowe, tj. pracę i surowce (factor-driven stage),
2) etap rozwoju napędzanego przez akumulację kapitału i inwestycje (investment-driven stage),
3) faza rozwoju napędzanego przez innowacje techniczne (innovation-driven stage), 4) faza rozwoju napędzanego przez dobrobyt (wealth-driven stage).
• Według Ozawy, w praktyce występuje ewolucja kierunków geograficznych i struktury sektorowej przepływów BIZ wraz z przechodzeniem od niższych do wyższych etapów rozwoju gospodarki narodowej poszczególnych krajów.
WYBRANE TEORIE UMIĘDZYNARODOWIENIA DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW
• Zaliczane do tej grupy teorie, które próbują wyjaśnić determinanty działalności KTN (a w szczególności przyczyny podejmowania przez nie BIZ), zwane też są teoriami produkcji międzynarodowej (J. Cieślik), teoriami mikroekonomicznymi (J. Misala), teoriami zakładającymi konkurencję niedoskonałą (tj. działanie w warunkach monopolu lub oligopolu – I.A. Moosa), czy wreszcie teoriami traktującymi BIZ jako zjawisko realne (K. Przybylska).
• W ramach tej grupy teorii wyodrębnia się wiele koncepcji, które można podzielić – w ślad za K. Przybylską - na 3 podstawowe podgrupy:
1) teorie przewag monopolistycznych KTN,
2) teoria międzynarodowego cyklu życia produktu,
3) teoria internalizacji działalności KTN.
Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu (A)
• Badania nad wpływem cyklu życia różnych produktów na działalność międzynarodową przedsiębiorstw zapoczątkował H.V. Posner, który w roku 1961 opracował koncepcję opóźnienia naśladowczego (imitation leg), zwaną także teorią luki technologicznej.
• W myśl tej koncepcji, przesłanką prowadzenia wymiany międzynarodowej może być istnienie odstępu czasowego między momentem rozpoczęcia produkcji danego towaru w poszczególnych krajach.
• Próbując wykorzystać tę koncepcję przede wszystkim do wyjaśnienia przyczyn handlu międzynarodowego artykułami przemysłowymi, Posner wprowadził dwa podstawowe pojęcia: opóźnienie popytu i opóźnienie reakcji.
• Opóźnienie popytu jest równe – według Posnera – odstępowi czasu między pojawieniem się nowego towaru w kraju, który go jako pierwszy wyprodukował, a powstaniem popytu na ten nowy towar w jakimkolwiek drugim kraju.
• Opóźnienie reakcji to odstęp czasu między powstaniem popytu na dany towar
na rynku drugiego kraju a momentem podjęcia produkcji tego towaru przez
miejscowych przedsiębiorców.
Teoria międzynarodowego cyklu życia produktu (B)
• Posner twierdził, że eksport nowego towaru przez „ kraj-innowatora” do innego kraju odbywa się w okresie równym różnicy między opóźnieniem popytu i opóźnieniem reakcji.
BIZ alternatywą eksportu, jeśli występują bariery celne lub pazataryfowe w zakresie dostępu do rynków zagranicznych.
• Przykłady dóbr, których eksport wynikał z opóźnienia naśladowczego: sprzedaż po II wojnie światowej w krajach Europy Zachodniej amerykańskich pończoch elastycznych i tkanin syntetycznych; eksport do Polski w latach 60. zagranicznych okryć z ortalionu i koszul męskich typu non-iron (po uruchomieniu produkcji własnej w naszym kraju import tych produktów został wstrzymany).
• Dorobek Posnera wykorzystany został w 1966 r. przez R. Vernona - uważanego powszechnie w światowej literaturze ekonomicznej za twórcę teorii międzynarodowego cyklu produkcji - do analizy nie tylko wymiany handlowej, ale także BIZ. Rozszerzone wersje tej teorii przedstawili również: S. Hirch i R. Shons (1975 - 1976 r.)
• Według powyższej koncepcji, cykl życia produktu obejmuje 3 główne fazy:
-- wstępną fazę produktu innowacyjnego, -- fazę produktu dojrzałego,
-- fazę produktu standaryzowanego (zwana też fazą schyłkową).
Teoria międzynarodowego cyklu życia
produktu (C)
Teoria internalizacji działalności KTN
• Powyższa teoria zwana też bywa koncepcją transakcji wewnętrznych, bo - po pierwsze – nawiązuje do teorii kosztów transakcyjnych R. Coase’a (z 1937 r.), a po drugie – próbuje wyjaśnić proces zastępowania transakcji na rynku zewnętrznym wymianą wewnętrzną przedsiębiorstwa w ramach działalności KTN (tj. obrotami wewnątrzkorporacyjnymi.
• Największym dorobkiem w zakresie rozwoju tej teorii KTN (i BIZ) mogą pochwalić się zwłaszcza: Williamson (1975 r.), Buckley-Casson (1976 r.), Hymer (1976 r.), Rugman (1980 r.), Teece (1986 r.) i Madhok (1998 r.).
• Koszty transakcyjne obejmują koszty upowszechnienia informacji o możliwości zawarcia transakcji, identyfikacji potencjalnych partnerów, negocjacji warunków transakcji (z ceną włącznie), sformułowania kontraktu i jego realizacji.
• Internalizacja działalności (w obliczu zawodności rynku zewnętrznego, tj.
market failure) poprzez utworzenie rynku wewnątrzkorporacyjnego pozwala KTN na uniknięcie kosztów transakcyjnych, choć niektóre transakcje firmy te musza nadal zawierać za pośrednictwem rynku zewnętrznego.
• Podstawowym założeniem tej teorii: istnienie konkurencji oligopolistycznej
GŁÓWNE ELEMENTY PARADYGMATU OLI - EKLEKTYCZNEJ TEORII
PRODUKCJI MIĘDZYNARODOWEJ (A)
• Najbardziej popularną teorią, która wyjaśnia w miarę całościowo determinanty działalności KTN i motywy podejmowania BIZ, jest bezsprzecznie eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej, której autorem jest J.H. Dunning. Pierwszą jej wersję przedstawił on w 1973 r.
Od tej pory ciągle ją modyfikuje, wzbogaca i rozszerza o nowe aspekty.
• Teoria Dunninga stanowiła od początku mistrzowską kompilację (lub syntezę) i rozwinięcie dorobku trzech wcześniejszych teorii cząstkowych.
Wykorzystując je, Dunning zaprezentował własną teorię, która zwana jest
paradygmatem OLI, od pierwszych liter 3 angielskich słów: ownership (O),
location (L) oraz internalization (I), które określają źródła 3 grup
podstawowych przewag KTN wyodrębnionych przez autora.
Główne elementy paradygmatu OLI – eklektycznej teorii produkcji
międzynarodowej (B)
• Pierwszą z nich są przewagi o charakterze oligopolistycznym, jakimi odznaczają się poszczególne KTN z racji posiadanego przez nie prawa własności szeroko pojętych aktywów. Dlatego też nazywane są one specyficznymi przewagami własnościowymi (ownership specific advantages).
• Drugą grupę tworzą przewagi KTN z tytułu specyfiki lokalizacji ich działalności ekonomicznej (location specific advantages).
• Trzecia grupa to specyficzne przewagi związane z internalizacją
KTN (internalization incentive advantages).
Paradygmat OLI – przewagi lokalizacyjne
Schemat modelu ARK, tj. „modelu geograficznie osadzonych źródeł działań, zasobów i wiedzy” (według podręcznika Zorskiej)
Paradygmat OLI a nowy paradygmat
rozwoju według Dunninga
Determinanty ekspansji KTN i BIZ w świetle teorii lokalizacji
• Według opinii J. Misali, analizując dorobek teorii lokalizacji w kontekście zmian zachodzących w gospodarce światowej, należy uwzględniać zwłaszcza fakt występowania efektów alokacyjnych, akumulacyjnych
i lokalizacyjnych międzynarodowego podziału pracy.
• Efekty alokacyjne to całość bezpośrednich i pośrednich skutków optymalizacji alokacji zasobów w skali międzynarodowej (m. in. dzięki działalności inwestycyjnej KTN).
• Efekty akumulacyjne pojawiają się wskutek tego, że poszczególne regiony i kraje świata dysponują odmiennymi warunkami akumulacji oraz pomnażania czynników wytwórczych (co w szczególności doskonale potrafią wykorzystywać KTN).
• Efekty lokalizacyjne są ściśle powiązane ze skutkami akumulacyjnymi i alokacyjnymi międzynarodowej działalności gospodarczej. Źródłem ich występowania jest zróżnicowanie poszczególnych krajów pod względem stopnia mobilności czynników produkcji (siły roboczej, kapitału produkcyjnego i wiedzy technicznej), jak też stanu środowiska naturalnego. Stąd także bierze się jednocześnie odmienna atrakcyjność poszczególnych krajów dla KTN.
