O nieznanym egzemplarzu korektowym "Rodu ludzkiego" Staszica

Franciszka Marciakówna

O nieznanym egzemplarzu

korektowym "Rodu ludzkiego"

Staszica

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 52/1, 181-193

FRANCISZKA MARCIAKÓWNA

O NIEZNANYM EGZEM PLARZU KOREKTOW YM „RODU LU DZK IEG O“ STASZICA

Dotychczas znane b yły ty lk o trz y egzem plarze korektow e Rodu

ludzkiego Staszica: dw a to m u 1 i jeden tom u 3. O publikow ane praw ie

rów nocześnie rozp raw k i H en ry k a B ary cza i W iktora H a h n a 1 om aw iają jed y n ie to m y 7 i 9 D ziel Staszica, tzn. egzem plarze korektow e tom ów 1 i 3 R odu ludzkiego. Nie w iadom o było natom iast, jak i los spotkał tom 8 Dziel, czyli egzem plarz ko rek to w y tom u 2 R odu ludzkiego. Nie w iedział o nim Barycz, poniew aż pisał:

Tomu drugiego (ogólnego zbioru t. VIII) niestety brak. N ie posiadał go już w sw ej bibliotece C. W alewski, jak to można się przekonać z katalogu jego biblioteki w rkpsie Biblioteki Jagiellońskiej 6094 (nie pag.): „1816 Staszic Stan. Dzieła, Warszawa 4 ° = t. 4y, 7y, 9y“. W ym ienione w katalogu tomy znajdują się dziś w bibliotece Polskiej Akademii U m iejętn ości2.

Od tam tego czasu m inęło z górą 30 lat, m im o to n ik t nie d o tarł do egzem plarza korektow ego to m u 2. N aw et bad an ia podjęte n ad w y d a­ niem R odu ludzkiego w edług w ersji brulionow ej nie posunęły pod ty m w zględem spraw y naprzód. W ersja ta, dwa la ta tem u po raz pierw szy ogłoszona druk iem 3, rów nież nie uw zględnia egzem plarza, o k tó ry m m ó­ wim y. W ydaw ca, Zbigniew Daszkowski, n ajw yraźniej stw ierdza ist­ nienie ty lk o trz e ch egzem plarzy k orektow ych R odu ludzkiego (dwu to­ m u 7 i jednego to m u 9). W ynika z tego, że tom 8 Dziel, czyli tom 2

R odu ludzkiego uw aża raczej za z a g in io n y 4.

1 H. B a r y c z , Egzem plarz k o rek to w y „Rodu ludzkiego“ Staszica. Kraków

1926. — W. H a h n , O egzem plarzu ko rek to w ym „Rodu ludzkiego“. W: S tanislaw

Staszic. Księga zbiorowa. Lublin 1926, s. 357—358.

2 B a r y c z , op. cit., s. 21, przypis 18.

3 S. S t a s z i c , Ród ludzki. Wersja brulionowa po raz pierwszy ogłoszona dru­ kiem w edług zachowanego rękopisu. Opracował Z. D a s z k o w s k i . Przedmowę napisał B. S u c h o d o l s k i . T. 1—3. W arszawa 1959.

4 Tam że, t. 1, s. X III—XIV: „Mimo to Ród lu dzki w form ie drukowanej docho­ w ał się w bibliotekach do naszych czasów, przy czym wśród istniejących egzem pla­ rzy znajdują się naw et egzemplarze korektowe (dwa -r- tomu 7, jeden — tomu 9) [...]“.

182 F R A N C IS Z K A M A R C IA K O W N A

Pom im o iż w ydanie w ersji brulionow ej Rodu ludzkiego przyczyniło się niew ątpliw ie w ostatn ich latach do ożyw ienia badań n a d ew olucją po­ glądów Staszica, to jed n ak nie zwrócono uw agi n a b rak egzem plarza korektow ego t. 2 R odu ludzkiego. Św iadczy o ty m chociażby ostatn io publikow any a rty k u ł recen zy jn y Tadeusza Nowackiego. Szkoda, że au to r, zainteresow any procesem pow staw ania R odu ludzkiego ze w zględu n a ew olucję poglądów pedagogicznych Staszica, m ówi jed y n ie o sto sunk u w ersji brulionow ej do drukow anej, a pom ija egzem plarze korektow e. Z in­ form acji zaś podanej n a w stępie a rty k u łu w ynika, jakoby pierw szą ko­ re k tę w szystkich tom ów om ów ił B arycz, a dru gą H a h n 4a. A utor nie zaznaczył, że rozp raw ki B arycza i H ah n a u kazały w a rszta t pisarski S ta- •szica jedynie n a przykładzie t. 1 i 3 R odu ludzkiego, gdyż obaj au to rzy nie znali egzem plarza korektow ego t. 8 D zieł (t. 2 R odu ludzkiego). Nie zna go także Nowacki, co nie jest bez znaczenia dla badacza zajm ującego się ew olucją poglądów Staszica.

Tym czasem egzem plarz ten zn a jd u je się w Bibliotece U niw ersyteckiej Katolickiego U n iw ersy tetu Lubelskiego, pod sygn. 50414/11. N iniejszym arty k ułem p ragniem y uzupełnić sta n badań nad egzem plarzam i k o rek ­ tow ym i R odu ludzkiego, k tó re od tąd b ęd ą znane w kom plecie 5.

Tw ierdzenie, iż jest to egzem plarz ko rek tow y tom u 2 R odu lu d zk ie ­

go (ogólnego zbioru to m 8), zaw ierający w łasnoręczne popraw ki Staszica,

o pieram n a ch arak terze pism a, kolorze a tra m e n tu , form acie książki, ga­ tu n k u p ap ieru i uw zględnionej korekcie w drukow anym tekście Rodu

ludzkiego (tom 2) z ro k u 1820.

P rzed w ydaniem R odu ludzkiego w w ersji brulionow ej w y k orzy sta­ łam w in nej m ojej pracy w szystkie cztery części rękopisów tego dzieła znajdujących się w B ibliotece N arodow ej Stąd m oja znajom ość c h a ra k

-4a T. N o w a c k i ( P r z e g l ą d H i s t o r y c z n o - O ś w i a t o w y , 1960, nr 3, s. 136) zaznacza, że rozprawka B a r y c z a „Według w szelkiego prawdopodobieństwa ukazała pierwszą korektę dzieła drukowanego, po czym nastąpiło odbicie i znów Staszic dokonał korekty, i dopiero w ówczas nastąpił druk tomu VII, VIII i IX

Dzieł, czyli Rodu ludzkiego. [...]

„Prace H. Barycza* i W. Hahna pozwalają wejrzeć w warsztat pisarski Staszica w ostatniej jego fazie, w fazie druku“.

5 Tomy 1 i 3 Rodu ludzkiego (egzemplarz korektowy) znajdowały się w Bibl. PA U w Krakowie; t. 1 zawiera pierwszą korektę S t a s z i c a (zob. B a r y c z , op. cit., s. 11). Tom 1 z drugą korektą autorską posiada W ojewódzka i M iejska Bibl. im. H. Łopacińskiego w Lublinie (zob. H a h n , op. cit., s. 358). Egzemplarz korek­ tow y t. 2 posiada, jak wynika z obecnej publikacji, Bibl. U niwersytecka KUL-u w Lublinie.

e F. M a r c i a k ó w n a , P oglądy na d zie je K ościoła w h istoriografii okresu sta­

nisław ow skiego. Praca doktorska (maszynopis), przedstawiona na W ydziale Huma­

nistycznym (Sekcja Historii) Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie w r. akad. 1959/1960.

N I E Z N A N A K O R E K T A „ R O D U L U D Z K I E G O “ _{1 8 3}

Ryc. 1. F ra g m en t ks. X IV Rodw ludzkiego — w ersja rękopiśm ienna.

1 8 4 F R A N C I S Z K A M A R C IA K Ô W N A

Ryc. 2. Fragm ent ks. XIV Rodu ludzkiego — w ersja korektow a (własność Bibl. Uniwersyteckiej KUL-u). Korekta ta uwzględniona została w druku. Zob.

N IE Z N A N A K O R E K T A „ R O D U L U D Z K I E G O 1 1 8 5

Ryc. 3. Fragm ent ks. IV Rodu ludzkiego — w ersja drukowana. Por. podpis pod ryc. 2.

1 8 6 F R A N C I S Z K A M A R C IA K Ö W N A

N I E Z N A N A K O R E K T A „ R O D U L U D Z K I E G O “ I g i

2 3 8 F R A N C I S Z K A M A R C IA K Ô W N A

N IE Z N A N A K O R E K T A „ R O D U L U D Z K I E G O “ ^ 8 9

1 9 0 F R A N C I S Z K A M A R C IA K O W N A

N IE Z N A N A K O R E K T A „R O D U L U D Z K IE G O ” ₁₉₁

te ru pism a. P o p iera ją fo rm at — 4°, o w ym iarach 22,5X19 cm — ana­ logiczny do fo rm a tu pozostałych egzem plarzy korektow ych (tom y 7 i 9). S zary c zerp an y p apier świadczy, że egzem plarz te n dla celów korek- torstkich odbito n a gorszym papierze aniżeli te k st dru ko w any z lat 1819— 1820. O praw a papierow a k o lo ru popielatego, dziś bardzo w y­ blakła, zachow ała się ty lk o w połow ie -na końcu książki. O kładka ta, podobnie ja k okładka egzem plarza korektow ego tom ów 1 i 3, z n ajd u ją­ cego się w B ibliotece PA U w K ra k o w ie 7, została dla w iększej sztyw ­ ności podklejona papierem , ale jaśniejszej barw y niż p apier uży ty do odbicia tek stu . W reszcie popraw ki sporządzone na om aw ianym egzem ­ plarzu uw zględnione zostały w tekście druk o w any m , co najbardziej dowo­ dzi, iż m am y do czynienia z egzem plarzem korektow ym . C h arak tery ­ sty czn y jest fra g m en t księgi 14, k tó ry podaję tu w trzech w ersjach: rę ­ ko piśm iennej, korektow ej i drukow anej (zob. rye. 1, 2, 3).

Nasz egzem plarz pochodzi ze zbiorów L udw ika Zaleskiego, zamiesz­ kałego w K rzym oszach, pow. siedlecki, i będącego praw dopodobnie w ła­ ścicielem tam tejszego m ają tk u . Po śm ierci Zaleskiego egzem plarz ów ofiarow ała w 1924 r. Bibliotece K U L -u — w raz z licznym i sta ro d ru k a ­ m i z X V II i X V III w. oraz innym i d z ie ła m i8 — jego córka, M aria A niela Zaleska. Egzem plarz posiada jeszcze s ta rą sy g n atu rę 748, po­ chodzącą praw dopodobnie z biblioteki Zaleskiego. Na w ew nętrznej stro ­ nie zachow anej opraw y książki zn ajd u je się uw aga — może Zaleskie­ go? — ołów kiem : „W łasnoręczna k o rek ta A u to ra “.

Bliższa analiza pozw ala stw ierdzić, że korek ta n ie dotyczy zagadnień zasadniczych i nie w prow adza pow ażniejszych zm ian w tekście. Mimo to m oże być przedm iotem badań zarów no dla językoznaw cy, jak i dla h isto ry k a lite ra tu ry . M ówi także niejedno o ówczesnej tech nice d ruk arskiej W ko rek cie Staszica w yróżnić m ożna popraw ki dotyczące: 1) in te r­ pu n k cji, 2) zm ian językow ych, 3) opuszczeń, 4) zm iany kolejności w y­ razów , 5) zm iany akapitów , 6) om yłek i dopisków , 7) zm iany sensu,

8) sk reśleń i u w ag n a tu r y politycznej, 9) odsyłaczy.

N ajliczniejsze są popraw ki w zakresie in terp u n k cji. Z n ajd u ją się p raw ie n a każdej stro n ie (od s. 6 do 443) i dotyczą przew ażnie n adm iaru znaków przestankow ych, k tóre Staszic w korekcie skreśla. Dla -przykła­ du tylko podam , że n a 50 stro n ach (6— 56) zm iany in terp u n k cy jn e w y ­ stę p u ją w 69 w ierszach.

Bogato w ygląda rów nież k o rek ta językow a. Najczęściej w prow adza ona: 7 Zob. B a r y c z , op. cit., s. 12.

8 M. A. Z a l e s k a skierow ała (Krzymosze, 1 4 X II 1924) do ówczesnego rektora KUL-u, bpa Cz. Sokołowskiego (jak w ynika z nagłówka: „Wielce Szanowna Eksce­ lencjo“) list, do którego załącznik, pt. Ze zbio ró w ś.p. L udw ika Zaleskiego, w ym ie­ niał na s. 2 jeden tom D ziel S t a s z i c a z roku 1820.

192 F R A N C IS Z K A M A R C IA K Ô W N A

A. Z m iany fonetyczne: a) ę n a e (пр.: 17, 17 9 przecięż — przecież; 15, 15 niesczęśliw y — niescześliw y; 29, 3 błysnęło — błysnęło); b) zakończenia w 1 osobie 1. m n. czasow ników (np.: 23, 9 rozru ciem y — rozrucim y; 23, 15 upow ażniem y — upow ażnim y; 24, 5 spew niem y — spew nim y; 24, 6 zrobiem y — zrobim y); c) zakończenia w bezokoliczni­ k u (np.: 30, 9 cierpieć — cierpić; 33, 13 nienaw idzieć — nienaw idzić). B. Zm iany: a) jakości sam ogłoski nosow ej (np.: 53, 3 urzędcam i — urządcam i); b) sz n a s, odb ijające czasem w ym ow ę przez ś (np.: 120, 3 wreszcie — w rescie; 22, 7 zawsze — zawse).

C. Z m iany pisow ni rzeczow nika „iednodzierstw o“ na „iednodzierżst- w o“ (np. s.: 218, 256, 260, 262, 263, 265, 272, 273, 275, 276, 278, 279, 280, 281).

D. Zm iany ortograficzne: a) rzadziej głoski j, pisanej przez i, n a у (пр.: 20, 1 użyicie — użyycie; 24, 8 żyicie — żyycie; 235, 2 przyzw oicie — przyzw oycie; 289, 8 dai — daycie; 339, 13 spoirzyim y — spoirzyym y); b) często głoski j, pisanej przez i, n a j (np.: 50, 13 ob iaw iają — objaw iają; 51, 6 obiaw iał — objaw iał; 53, 16 uieńczony — ujeńczony; 64, 15 zięty — zjęty; 66, 5 obięciu — objęciu; 213, 3 o dięto — odjęto; 404, 8 cyw ilizacyi — cyw ilizacyj); с) у na i (np.: 60, 3 n adzw yczayny — nadzw yczainy; 149, 8 przeyściu — przeiściu; 145, 11 bogday — bogdai); d) j n a i (np.: 198, 5 bije — biie; 296, 10 relig ijn y ch — relig iiny ch ; 359, 1 b estyjstw o — bestyistw o).

E. Zm iany ó n a о (np.: 256, 5 różną — ro żną; 329, 15 ogół — ogoł; 403, 6 k tó rem u — którem u; 410, 13 k róla — króla).

N iekiedy k o rek ta dotyczy słow otw órstw a (np.: 40, 12; 42, 3), flek sji i składni. Czasem w y stęp u ją zm iany leksykalne (np. 123, 19) lu b lek sy- kalno-słow otw órcze. Czasem dopisuje a u to r w y razy opuszczone, w zględ­ nie źle odbite, lecz dopiski te nie zm ieniają zasadniczej treści zdania (np.: 118, 3; 337, 15; 392, 18). W staw ia je Staszic w celu u trz y m an ia 13-zgłoskowości w iersza, choć nie zawsze m u się to ud aje (zob. np. 17, 11).

Stosunkow o często zm ienia Staszic kolejność słów (zob. ryc. 4 i 5). Chodzi m u niekiedy o w ygładzenie zdania pod w zględem stylisty czny m lu b o w yraźniejsze podkreślenie treści (np.: 57, 6; 101, 15; 113, 9; 187, 1; 195, 7; 200, 16; 201, 12; 235, 16; 315, 8). P opraw ki te nie n a ru sz a ją ry tm u w iersza.

Czternaście razy zm ienia Staszic ak ap ity : 175, 16; 191, 15; 195, 2; 202, 3; 206, 1; 215, 1; 223, 10; 267, 6; 268, 16; 315, 17; 333, 3 (zob. ryc. 7);

9 O ile liczby są bez sym boli, liczba przed przecinkiem w skazuje stronę, po przecinku — wiersz.

N IE Z N A N A K O R E K T A „R O D U L U D Z K IE G O ” ₁₉₃

347, 2; 369, 3; 429, 5. Często robi drobne dopiski z pow odu om yłek ze­ cerskich 10 (zob. ryc. 6 i 7).

N a znaczniejszą uw agę zasługują popraw ki zm ieniające lub bardziej podkreślające sens zdania (np. 16, 10: „Niewola gdy n a s w y m gwałcie zasadzona“ — „Niewola gdy n a s a m y m gwałcie zasadzona“ ; 237, 11: „Te zbytki [...] I m s ta n ą się potrzebą, a ż wam w ł a s n o ś ć w rócą“ — „Te zb ytk i [...] i m s ta n ą się potrzebą, a w am w o l n o ś ć w rócą“).

C enna jest zwłaszcza k o rek ta o charak terze politycznym . Na przykład: 1) w objaśnien iu (269, 17 przypis (**)): „Jednodzierż, Jednodzierżyeiel, D espota, Car, m aią tu iedno znaczenie“ — skreśla Staszic słowo „C ar“ (zob. ryc. 8); 2) ze zdania: „D eklaracye przy podziale Polski — w roku 1772, 1775, 1794“ (339, 18) — usuw a określenie: „przy podziale P olski“ ; 3) w zdaniu: „Że tak i k ro i, tak i car lub su łtan , puscza się na w szystko, k tó ry nie podlega praw u , kom u w olnem w szystko“ (360, 3) — słowo „car“ zastępuje słow em „Szach“ .

W czterech tylko w y p adkach w prow adza Staszic zm iany w przypi­ sach. W trzech w ypad k ach (na s. 31, 56, 344) je skreśla, w czw artym (na s. 329) dodaje przypis.

O m aw iając ew olucję poglądów Staszica n a podstaw ie Rodu lu d z­

kiego, pam iętać należy o trzech w ersjach tego dzieła: brulionow ej, ko­

rektow ej i drukow anej.

10 S. S t a s z i c , Dzieła. T. 8. Warszawa 1820. Omyłki te występują w miejscach: 18, 15; 21, 9 i 10; 33, 11 i 18; 56 (59), 21; 63, 18 i 20; 73, 2; 84, 4; 90, 9; 91, 20; 110, 14; 114, 7; 115, 5; 121, 11; 126, 13; 138, 13; 153, 18; 164, 7; 170, 1; 171, 15; 172, 15; 182, 15; 183, 7; 184, 6; 224, 18; 236, 20; 240, 17; 244, 14; 248, 1; 258, 4 i 9; 262, 15; 266, 5; 272, 6; 287, 11; 290, 8; 298, 8; 305, 8; 316, 17; 327, 6; 340, 13; 355, 5; 375, 16; 381, 7; 388, 5; 411, 6; 413, 7; 427, 13; 428, 12. Oraz w przypisach na stronach: 81, 102, 227, 287, 289, 293, 295, 297, 304, 326, 362, 365, 401, 427.