Beata Matusiak
Zabytki sztuki, rzemiosła
artystycznego i techniki w Kaliszu w
latach 1992-1997
Ochrona Zabytków 53/4 (211), 404-406
sp ra so w a n iu , usunięciu za b ru dzeń i w tórnych werniksów, uzu pełnieniu ubytków gruntu, zdu blow aniu płótna, nabiciu na no
we krosno oraz wykonaniu uzu pełnień warstwy malarskiej p o przez punktow anie, a także na za bezpieczeniu końcowym.
Wykonawca: mgr Stanisław Zbo rowski z Poznania.
Inwestor: W ielkopolski Woje wódzki Konserwator Zabytków.
Rafał Plebański
ZABYTKI SZTUKI, RZEMIOSŁA ARTYSTYCZNEGO I TECHNIKI
W KALISZU W LATACH 1992-1997
Kościół jezuicki p.w. św. św. Stanisława
i W ojciecha (ob. garnizonowy)
Nagrobek prymasa Stanisława Karnkowskiego
N r rej. 7/B/K az 17X11 1970 r. W czesnobarokow y nagrobek fundatora kościoła i kolegium je zuickiego oraz inicjatora sprow a
dzenia jezuitów do Kalisza. Obiekt wykonany zapewne w warsztacie krakowskim, wystawiony w 1611 r. przez kapitułę gnieźnieńską, wy kuty z piaskowca, w apienia, ala bastru oraz czarnego i brązowego marmuru. Ujęty architektonicznym obram ieniem , z kolum nam i flan kującymi pole główne, w którym umieszczona jest klęcząca przed
krzyżem postać zmarłego, u szczy tu postacie alegoryczne, herby ka pituły gnieźnieńskiej i Junosza oraz łacińska inskrypcja odnoszą ca się do fundacji nagrobka.
W wyniku działań różnorodnych czynników, w tym niefortunnych napraw i przemalowań oraz rozlicz nych uszkodzeń m echanicznych obiekt był w złym stanie zacho wania, ze znacznie zubożoną ko lorystyką, utratą czytelności d eta lu, spłaszczeniem formy, spękaniem, zm atowieniem powierzchni.
Podczas prac konserwatorskich, prow adzonych od VI 1993 r. do VI 1997 r. usunięto w tórne n a warstwienia, przem alow ania i za brudzenia, wadliwe kity i uzupeł nienia zaprawą, a także wykwity i naloty gipsowe, odsłonięto w tór nie zamalowany piaskowiec, uczy telniono formę rzeźbiarskiego de talu i plastykę, poprzez polerow a nie przywrócono partiom m arm u rowym kolor, świetlistość i połysk. P o n ad to o d so lo n o piasko w iec i wykonano jego miejscową im pregnację. W prowadzono uzupeł nienia ubytków formy rzeźbiar skiej za pom ocą taszli lub masy ze sztucznego kam ienia oraz zrek on struow ano złocenia i srebrzenia. Zróżnicow ana budowa tech no lo giczna zabytku oraz stan zachowa nia poszczególnych w arstw k o n serw atorskich przyniosły wiele p ro b le m ó w k o n se rw a to rsk ic h . Trudności i komplikacje wynikały między innymi z konieczności za chow ania szczególnej ostrożności podczas usuwania przem alow ań, ze względu na istnienie p o lich ro mii autorskiej oraz ujaw nienie w trakcie prac szerszego, niż prze w idyw any zakresu u zu p e łn ie ń ubytków formy, a także bogactw o gatunków kamienia zastosow ane go w jednym obiekcie i koniecz
K alisz, kościół oo. je z u itó w — fragm ent m a lo w id ła przed konserw acją, p o oczyszczen iu . Fot. L. C h w ilc zyń sk i
ność dostosowania postępow ania konserw atorskiego do specyfiki każdego z nich.
Podczas prac odsłonięto rów nież iluzjonistyczne m alow idło stanowiące uzupełnienie i konty nuację architektonicznego obra m ienia n ag ro b k a. P olichrom ie odczyszczono i utrw alono. Dzia łania ko n serw ato rsk ie były na bieżąco dokum entow ane fotogra ficznie i opisowo przez konserwa tora prowadzącego prace.
W ykonaw ca: artysta k o n ser w ator Lech Chwilczyński z Kra kowa.
Inw estor: W ojewoda Kaliski, Urząd M iasta w Kaliszu.
Kościół p.w. Nawiedzenia NMP (pobernardyński)
Malowidła ścienne Walentego Żebrowskiego w prezbiterium
N r rej. 103/B/Ka z 18 V 1992 r. Kościół pobernardyński p.w. Na wiedzenia Najświętszej Marii Pan ny ma jednolity, dobrze zachow a ny wystrój wnętrza z poł. XVIII w. Tw órcą iluzjo nistycznej, pokry wającej ściany i sklepienia p o li chromii, wykonanej w 1. 176 4 -
1765 jest bernardyn, Walenty Ż e browski, znany jako twórca wielu ro kokow ych, iluzjonistycznych malowideł w kościołach bernar dynów m.in. we Wschowie, War cie, Warszawie. M alow idła ścien ne w Kaliszu stanowią ostatnią realizację Walentego Żebrow skie go. Po tragicznej śmierci Ż ebrow skiego prace malarskie kontynu ow ane były przez jego ucznia, brata Paschalisa Wołosa.
Polichromie o bardzo rozbudo wanym program ie ikonograficz nym maryjnym, hagiograficznym, biblijnym, zostały p odporządko wane kompozycyjnie architektu rze poprzez bogato ornam ento wane, iluzjonistyczne obram ow a nia poszczególnych scen, zasady kompozycji, organizacji i budowy iluzjonistycznej przestrzeni spój ne dla całego wnętrza. Partię cen tra ln ą sk lep ien ia p re zb iteriu m zajmuje scena Apoteozy M atki Bo żej Anielskiej w otoczeniu anio łów niosących symbole maryjne. Na żagielkach sklepienia i w gór nej p a r t i i ś c ia n y p ó ł n o c n e j
umieszczono obrazy o symbolice maryjnej wyodrębnione iluzjoni- stycznymi rokokowym i ramami. Poniżej, na pilastrach w owalnych obramieniach znajdują się przed stawienia proroków i sybill.
M alow idło wykonane zostało w technice mieszanej freskow o- -wapiennej: podmalowania dużych płaszczyzn, poszczególnych scen i podziałów architektonicznych wykonane zostały w technice fre skowej, natom iast wykończenie i opracowanie detalu wykonano
w technice wapiennej. Jak w yni ka z in fo rm acji h isto ry czn y ch oraz na podstawie badań tech n o logicznych wiadomo, że m alowid ła w prezbiterium poddane zosta ły dw ukrotnie gruntownej re n o wacji.
Przeprowadzone przez Juliana M akarewicza w 1912 r. prace re nowacyjne polegały na niemal cał kowitym przem alowaniu m alow i deł w technice klejowej. Podczas prac przeprowadzonych w 1954 r. przez Konstantego Tiunina grun
Kalisz, kościół oo. je z u itó w — nagrobek p rym asa S tanisław a Karnkowskiego. Fot. archiw u m P SO Z K alisz
townej konserwacji poddano ma lowidła i tynki. Uzupełniono uby tki w dolnych partiach tynków zaprawą wapienno-piaskową, za cierając jednocześnie silnie już usz kodzone partie polichrom ii do wysokości ok. 2 -3 m, uzupełnio no ubytki zapraw w miejscach spę kań na całej powierzchni i wyre- tuszow ano w technice tem pero wej. Dolne partie oraz niektóre płyciny i partie iluzjonistycznych pilastrów zostały całkowicie prze malowane.
Zniszczenia spowodowane p o żarem dachu kościoła w 1991 r. oraz będące następstw em akcji gaśniczej, w wyniku której zala niu uległo sklepienie i duże partie ścian spow odow ały podjęcie de
cyzji o jak najszybszym rozpoczę ciu prac konserwatorskich. Prze p ro w a d z o n e w stęp n e b ad a n ia konserw atorskie wykazały daleko p o s u n ię tą d e s tru k c ję tynków , osłabienie i pudrow anie warstwy m alarskiej, rozległe zacieki na tynkach pokrytych polichrom ią.
W 1. 1992-1995 przeprowadzo no, poprzedzone badaniami tech nologicznymi, prace konserwator skie: oczyszczono polichrom ię, usunięto zagrzybienia tynku, utrwa lono zmurszały tynk, podklejono spęcherzenia m etodą iniekcji, za łożono „pajączki”, usunięto n a warstwienia cem entow o-w apien- ne oraz wykonano retusze i utrw a lono warstwę malarską. Prace wy
konywane były w czterech eta pach i objęły jedynie prezbiterium. Wykonawca: mgr Piotr Dybalski z Poznania.
Inwestor: Generalny Konserwa to r Zabytków, Urząd M iasta Kali sza oraz Społeczny Komitet O dbu dowy Kościoła i Klasztoru oo. Je zuitów w Kaliszu.
W 1998 r., staraniem Społecz nego Kom itetu O dbudow y Ko ścioła i Klasztoru oo. Jezuitów podjęto prace przy konserwacji polichrom ii nawy kościoła. W la tach 19 98-1999 przeprow adzo no pełną konserwację poprzedzo ną badaniam i technologicznym i ściany północnej.
Wykonawca: artysta konserwator Ryszard Wojtowicz z Wrocławia.
Beata M atusiak
ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA
W WOJEWÓDZTWIE KONIŃSKIM W LATACH 1990-1998
B IEN ISZEW(gm. Kazim ierz Biskupi)
Kościół i klasztor oo. kamedułów
Nr rej. A-21/326/Ko z 3 X 1949 r. Obecne założenie wzniesiono w 1. 1 7 4 9 -1 7 8 7 w miejsce drew nianego zbudow anego przez Jana Kadzidłowskiego w 1663 r. Zespół tworzy trój nawowy kościół z dwie ma wieżami usytuowanymi w tran- sepcie, zam knięty od w schodu wyższym, prostokątnym prezbite rium stanowiącym chór zakonny z przylegającą do niego od połu dnia zakrystią, a od północy ka plicą p.w. Sw. Krzyża oraz zabu dową klasztorną: parterowym bu dynkiem bram nym znajdującym się p r z e d frontonem kościoła, z bramą przejazdową w osi głów nej, nad którą wznosi się niewiel ka sygnaturka kryta gontem.
Zasadnicze prace rem ontow e kościoła zakończono w latach 70. Założono wtedy na dachach i wie żach pokrycie z blachy miedzia nej, now e tynki zewnętrzne, o d tw orzono sztukaterie znajdujące się na fro n to n ie. W zm ocniono konstrukcyjnie fundam enty ścia ny zachodniej, która zaczęła się osuwać. Rem ont budynku
bram-nego rozpoczęto w 1997 r. O bej mował on wymianę drewnianych stropów nad piwnicami (uprzed nio były one przesklepione) na żel betowe. O dtw orzono drew niane stropy nad parterem, założono no we podłogi, wykonano nową więź- bę dachową, a dachy pokryto d a chówką. Do budynku wprowadzo no nowe instalacje: elektryczną, w odną i kanalizacyjną oraz cen tralne ogrzewanie.
W 1998 r. w ykonano podobny zakres prac w budynku znajdują cym się na południe od bramy.
Wykonawca: od 1996 r. prace wykonuje nieodpłatnie Przedsię biorstw o BUDIMEX z Warszawy. Specjalistyczny rem ont sygnatur ki, wykonanie nowej konstrukcji i nowe pokrycie gontem o kształ cie rybiej łuski wykonała firma p. Józefa Paczki z Nowego Targu (1998 r.).
Inwestor: Zgromadzenie oo. ka medułów przy wsparciu budżetu państwa.
W 1. 1991-1992 wykonano m a lowanie kościoła. W miejsce pobia ły wapiennej przyw rócono pier w otn ą kolorystykę — ustaloną w trakcie badań odkrywkowych — tj. róż pom pejański i biel.
Inwestor: Zgromadzenie oo. ka medułów.
BRD Ó W (gm. Babiak) Kościół p.w. św. W ojciecha i klasztor oo. paulinów
Nr rej. A-5/239/Ko z 2 5 IX 1930 r. Kościół w swym zasadniczym zrębie zbudowany został w XV w. Jego fundatorem był najpraw do podobniej król W ładysław War neńczyk, który w 1436 r. przeka zał parafię paulinom . Przywieźli o ni w iz e ru n e k M a tk i B oskiej z D zieciątkiem , zwany później M atką Boską Zwycięską. Istnieją ce założenie klasztoru pow stało w początkach 2 poł. XVIII w. Po większono wtedy nawę kościoła i wzniesiono wysoką wieżę, do której dobudow ano budynek kla sztorny; jest to budowla dw ukon dygnacyjna (2 i pół traktu) o ty powej architekturze barokow ej. W tym czasie zbarokizowano w nę trze kościoła.
Zasadnicze prace w kościele wykonano przed 1983 г., a zwią zane one były z przygotow aniem świątyni na przyjęcie k oronow a nego przez Jana Pawła II w tym roku obrazu M atki Boskiej Z w y cięskiej. Zmieniono wtedy pokry
