H E N R Y K B A N A S Z U K
GENEZA I EW O LU CJA PO K RY W Y G LEBO W EJ NA W YDM ACH K O TLIN Y B IE B R Z A Ń SK IE J
P o lsk ie T ow a rzy stw o G leb ozn aw cze, O ddział w B ia ły m sto k u
W ST ĘP
G leby n a w ydm ach należą do n ajb ard ziej p rzy d a tn y ch w b a d a n ia c h nad genezą i ew olucją p okryw y glebow ej w schyłkow ych fazach zlodo w acenia bałtyckiego i w holocenie. S p raw ia to specyficzny c h a ra k te r skały m acierzystej oraz całokształt w aru nk ó w ekologicznych pól w y d m owych, p odkreślony sw oistym i układam i stosunków w odnych. S p o ty kane w p okryw ach eolicznych gleby kopalne są często horyzontam i stra ty g ra fic zn y m i um ożliw iającym i rek o n stru k c ję układów czynników glebotw órczych w okresach kształto w an ia ty ch gleb, a także re k o n s tru k cję w arun k ó w całego środow iska paleogeograficznego.
G leby na w ydm ach nie doczekały się dotychczas zbyt w ielu o p ra cowań. T rudno uznać za d efin ity w n ie już ro zstrzyg nięte zagadnienie genezy ty ch gleb, w iele k o n tro w ersji w zbudza ich typologia. W nie dostatecznym rów nież stopniu rozpoznano ten d en cje rozw ojow e po kryw y glebow ej n a w ydm ach w zależności od zróżnicow ania w arun kó w k lim a tycznych n a obszarze k ra ju .
U podstaw y rozbieżności poglądów n a p ro b lem atykę gleb w ydm o w ych leży głów nie m ała ilość bad ań przeprow adzonych w różnych częś ciach Polski. S tąd też rozpoznanie n ajw ażniejszych cech i właściwości p ok ryw y glebow ej na w ydm ach K o tlin y B iebrzańskiej, pow stałej i roz w ijającej się w specyficznych w a ru n k a ch p rzyro d niczych P olski północno- -w schodniej, pow inno stać się przyczynkiem do poszerzenia ogólnej w iedzy w ty m zakresie. Z asadniczym celem przep row adzonych bad ań w K otlin ie było o k reślen ie w ieku oraz o dtw orzenia głów nych etapów rozw oju i ew olucji autom orficznej p o k ry w y glebow ej na polach w yd m ow ych regionu. B adania prow adzono w ram ach p racy doktorskiej pt. „S tosunki glebow e w dolinie B iebrzy n a tle jej geom orfologii,,, w yko
1 1 2 H. Banaszuk
nyw anej w latach 1970-1975 w In sty tu cie G eografii U niw ersy tetu W ar szaw skiego pod kieru n k iem doc. dr M. Prószyńskiego. W ysunięte w pracy tezy i w nioski zostały rozszerzone i częściowo zm odyfikow ane w w yniku późniejszych dociekań i p e n e trac ji terenow ych.
C H A R A K T E R Y ST Y K A B A D A N E G O TER ENU , M ETODY PR A C Y
Założony cel opracow ania w ym agał w yboru p u n k tó w badaw czych z jednej stro n y na polu w ydm ow ym nie przekształconym w w yniku działalności człowieka, z drugiej zaś n a obszarach w ystępow ania w ydm 0 sprecyzow anym w ieku i stopniu przeobrażeń, gdzie pierw otne układy czynników glebotw órczych re je s tru ją n a jsta rsz e gleby kopalne.
T eren o takich w alorach poznaw czych znaleziono w południow ej części K otliny, w okolicach Tykocina (rys. 1). Rzeźba eoliczna rozw inęła się tu ta j na kilku różnow iekow ych jedn o stk ach geom orfologicznych. N a leżą do nich: poziom y ak u m u la cy jn e pow stałe w w yn ik u deglacjacji lodowca środkow opolskiego, tara s nadzalew ow y N arw i i rów n ina a k u m u lacy jn a tow arzysząca dolinie N ereśli uform ow ane w schyłkow ych fa zach zlodow acenia bałtyckiego (w starszym dryasie), frag m en t ta ra su za lewowego N arw i z m łodszego d ryasu oraz staroholoceńskie człony ta rasu zalew ow ego tej rzeki.
W dolinie zalew ow ej N arw i w ydm y w y stęp u ją pojedynczo. W ykształ ciły się one ,na utw o rach facji k orytow ej rep rezen tow an ej przez d robno ziarn iste piaski w yższych odsypów powodziowych, nie p rz y k ry ty c h przez m ady. Znacznie silniej zw ydm ione są jed n o stk i plejstoceńskie położone poza obrębem doliny zalew ow ej N arw i, zwłaszcza ró w n in y środkow o- polskie. Rzeźba eoliczna w znacznym stop n iu m ask u je granice m iędzy poszczególnym i jednostkam i, przyczyniając się do ujednolicenia ich k ra jobrazu.
Pole w ydm nie rozw iew anych w holocenie rozpościera się na tym obszarze w tró jk ącie m iędzy Szaf rankam i, Łaziukam i i W yszow atem . W ykształciło się ono głów nie n a ró w n inach środkow opolskich, po w ierzchniach n a jsta rsz y ch i najb ard ziej w yniesionych w tej części K o tli ny, n a k tó ry c h rzeźba eoliczna m ogła rozw ijać się bez przeszkód w ciągu całego uw arunkow anego k lim atycznie o kresu w ydm otw órczego, aż do m om entu u trw ale n ia jej przez szatę roślinną w holocenie. O n a tu ra ln y m środow isku tego obszaru św iadczy c h a ra k te r zbiorow isk roślinnych, a przede w szystkim klasycznie w ykształcona, nie n aruszo na przez defla- cję rzeźba eoliczna i budow a w ew n ętrzn a form w ydm ow ych, k tó re w każdym badanym p rzy padk u stanow ią jed n ą podstaw ow ą serię piasz czystą i nie noszą śladów działalności człowieka, u trw alonej w postaci gleb pogrzebanych. Stw ierdzono to n a podstaw ie an alizy budow y 1 s tr u k tu ry w ydm rozkopanych do podstaw , odsłonięć eksploatacyjnych,
o-R ys. 1. Szkic g eo m orfologiczn y w y cin k a K o tlin y B ieb rzań sk iej na półn. zachód od T yk ocin a 1 — g r a n ic a o b s z a r u w y d m n ie r o z w i e w a n y c h , 2 — n a jb a r d z ie j p r a w d o p o d o b n e g r a n ic e j e d n o s t e k g e o m o r fo lo g ic z n y c h , 3 — p r z e k r o j e g le b o w e , 4 — k r a w ę d z ie e r o z y jn e , 5 — fo r m y w y d m o w e , 6 — s t a n o w is k a a r c h e o lo g ic z n e , 7 — p o le w y d m n ie r o z w i e w a n y c h , 8 — p o la w y d m o w e p r z e k s z ta łc o n e a n t r o p o g e n ic z n ie , 9 — w y d m y a k t u a ln ie r o z w ie w a n e , 10 — r ó w n in y ś r o d k o w o p o ls k ie , U — ta r a s n a d z a le w o w y N a r w i i r ó w n in a a k u m u la c y jn a to w a r z y s z ą c a N e - r e ś li, 12 — ta r a s z a le w o w y N a r w i u k s z t a łt o w a n y w m ło d s z y m d r y a s ie , 13 — s t a r o h o le c e ń s k ie c z ło n y ta r a s u z a le w o w e g o N a r w i, 14 — r y n ie n k i p o w o d z io w e n a s t a r o h o le c e ń s k ic h c z ło n a c h ta r a s u z a le w o w e g o N a r w i, 15 — z w y d m io n e o d s y p y p o w o d z io w e , 16 — z a t o r f io n e k o r y ta r z e k i s ta r o h o lo c e ń s k ie j , 17 — w y s o c z y z n y i w y s p y m o r e n o w e , 18 — r ó w n in y z a s t o is k o w e , 19 — p o w ie r z c h n i e n ie z w y d m io n e i c z ę ś c i d o lin r z e c z n y c h u k s z t a łt o w a n e w m ło d s z y m h o lo c e n ie . 20 — t o r f o w is k a , 21 — w y d m a P ia s k i, 22 — w y d m a Z a jk i, 23 — w y d m a Ż u k i
G eom orpholbgical sk etch of th e sector of th e B iebrza b asin situ a ted north w estw a rd s T yk ocin
l — b o r d e r o f a r ea o f c o n s o lid a t e d d u n e s, 2 — m o s t p r o b a b le b o r d e r s o f g é o m o r p h o lo g ie u n its,
3 — s o ils s e c tio n s , 4 — e r o d e d m a r g in s , 5 — d u n e fo r m s , 6 — a r c h e o lo g ic a l s ta n d s , 7 — a rea o f c o n s o lid a te d d u n e s, 8 — d u n e a r e a tr a n s fo r m e d a n t r o p o g e n ic a lly , 9 — w in d -b lo w n d u n e s o c c u r r in g a t p r e s e n t , 10 — M id d le - P o lis h p la in s , 11 — n o n flo o d e d te r r a c e o f th e N a r e w r iv e r a n d a c c u m u la t io n p la in a c c o m p a n y in g th e N e r e ś l r iv e r , 12 — f lo o d e d te r r a c e o f th e N a r e w r iv e r fo r m e d in th e y o u n g e r d r ia s s, 13 — o ld e r - h o l o c e n e e le m e n t s o f flo o d e d te r r a c e o f th e N a r e w r iv e r . 14 — l i t t l e tr o u g h s fo r m e d b y f lo o d w a t e r s o n o ld e r -h o l o c e n e e le m e n ts . 15 — d u n n e d a llu v ia l d e p o s its , 16 — p a lu d if i e d b e d o f a n o ld e r -h o l o c e n e r iv e r . 17 — m o r a in e p la te a u s a n d is la n d s , 18 — s t g n a n t - w a t e r p la in s , 19 — n o n d u n e d a r e a s a n d p a r ts o f r iv e r v a lle y s fo r m e d in th e y o u n g e r h o lo c e n e , 20 — p a t t b o g s, 21 — d u n e o f P ia s k i, 22 — d u n e o f Z a jk i, 23 — d u n e o f Ż u k i 8 — R o c z n ik i g le b o z n a w c z e
114 H. Banaszuk
w anych n a różn ych elem entach rzeźby tego pola w ydm owego. N ależy zaznaczyć, że nie znaleziono tu rów nież gleb k opalnych odpow iadających w iekow o ciepłym okresom schyłkow ych faz zlodow acenia bałtyckiego, k tó re to gleby, zwłaszcza allerodzkie, tak dobrze się zachow ały i są pow szechne n a w ydm ach Polski cen traln ej [10, 11].
Na pozostałej części badanego obszaru, obejm u jącej w szystkie w y m ienione jed nostk i geom orfologiczne, w ty m rów nież i częściowo ró w n in y środkow opolskie, w yraźnie zaznaczają się zm iany w yw ołane dzia łalnością ludzką. F orm y eoliczne są na tym tere n ie zróżnicow ane w ie kowo, p rzy czym zróżnicow anie to m a c h a ra k te r głów nie a n tro p o g e niczny i wiąże się z w ieloetapow ością i długotrw ałością procesów d efla- cyjnych. N ajw iększe zm iany w yw ołane działalnością człow ieka uw idacz n iają się w dolinie N arw i i w najb liższy m je j sąsiedztw ie, gdzie n a j starsze i jednocześnie n ajlep iej w ykształcone gleby kopalne p rz y k ry te są m iejscam i n a w e t parom a poziom am i gleb m łodszych, a obok w ydm sta ry c h w y stęp u ją m łode, ledw ie utrw alon e. W najbliższym otoczeniu pola w ydm nie ro zw iew anych o b serw u je się jed en ty lk o h oryzo nt gleb kopalnych, odpow iadający glebie n ajstarszej w rejo n ie doliny N arw i.
Zapoczątkow any jeszcze przez człow ieka prehistorycznego proces p rzekształcania rzeźby eolicznej n a ty m obszarze i niszczenia pierw otn ej p okryw y glebow ej trw a do dnia dzisiejszego. S k u tk iem w ieloetapow ości procesów d eflacy jn y ch zostały tu rów nież częściowo zniszczone gleby n ajstarsze, z n ajd u jące sit* pod przy k ry ciem m łodszych serii w ydm o w ych. W w ielu jed n a k m iejscach gleby te p rze trw a ły w nie n aru szo n ym stanie. O dsłaniają się one w licznych w ykopach eksplo atacy jny ch , a ta k że „w ychodzą” na pow ierzchnię topograficzną w rezu ltacie ak tu alnego rozw iew ania p o kry w y w ydm ow ej.
N ajstarsze gleby pogrzebane stanow ią w K otlinie w pew nym sensie horyzon t stra ty g ra fic zn y . W ystęp u jąc n a pow ierzchniach różnego w ieku, znaczą je d e n z etapów ich rozw oju m orfologicznego. F u n k c jo n u ją do dnia dzisiejszego jed y n ie na ty ch obszarach, gdzie in g eren cja człow ieka w n a tu ra ln e środow isko regionu nie zaznacza się w jego postglacjalnej h isto rii rozw oju zb y t w yraźnie.
Na obszarze w ydm nie rozw iew anych sporządzono 3 p rzek ro je gle bowe. P rzeprow adzono je przez w ydm y różnej wielkości, różnego k ształ tu i o rie n ta c ji (w ybrano dw ie w ydm y o przebiegu rów noleżnikow ym i parabolę o ram io nach o tw a rty c h ku zachodowi), lokalizując na nich w zależności od m ikrorzeźby, szaty ro ślinn ej i poziom u wód g ru n to
w ych 20 d w u m etro w ych o d k ry w ek (rys. 1). P rz ek ro je zostały zaniw e-
lowane, a o d k ry w k i opisane w terenie. Sześć z n ich w ytypow ano do bad ań lab o rato ry jn y ch . M iędzy od k ry w k am i „podstaw ow ym i”, a także w in nych p u n k tac h badanego obszaru w ykopano szereg odk ry w ek p ły t szych, poza ty m zbadano gleby i s tru k tu rę k ilk u n a stu w ydm rozkopa ny ch do podstaw .
N a obszarze w ydm przekształconych prześledzono w iele odsłonięć z glebam i k o palnym i, a do analiz la b o ra to ry jn y c h w ybrano 3 profile usytuow an e n a trzech zróżnicow anych wiekowo poziom ach m orfologicz nych. G leby ko palne obserw ow ano także w inn y ch częściach K otliny. P race la b o ra to ry jn e ograniczono do niezbędnego m inim um . Skład m echaniczny gleb oznaczono m etodą Bouyoucosa w m odyfikacji Casa- g ra n d e ’a i Prószyńskiego. W olne żelazo oznaczono m etodą Jacksona, a w olną k rzem ionkę i w olny glin m etodą Fostera. Odczyn gleby ozna czono p o ten cjo m etry cznie (pH w H 20 i KC1).
B adan ia geom orfologiczne b y ły prow adzone w szerszym zakresie niż w ym agał tego cel niniejszego opracow ania. W yniki ty ch b ad ań i ich
m etody przedstaw iono w o d ręb nej p racy [1].
M O R FOLOGIA PRO FILÓ W
G L E B Y O B S Z A R Ó W N IE R O Z W IE W A N Y C H
W a r u n k i k l i m a t y c z n e . K lim at Polski północno-w schodniej jest bardziej su ro w y w p orów naniu z ce n traln y m i i zachodnim i dziel nicam i k ra ju i odznacza się w iększym stopniem k o n ty n entalizm u. Z a g adnienie to ilu s tru ją n ajw ażn iejsze dane zestaw ione na podstaw ie lite ra tu r y [4, 5, 14, 17]:
— śred n ia te m p e ra tu ra roczna w aha się w Polsce północno-w schod- niej w g ran icach 5,8-7,4°C i je st o 1-2° niższa w stosu nk u do zachodnich obszarów k ra ju ,
— zim a trw a śred n io 3,5-4 m iesiące, o 2-3 m iesiące dłużej przy śred niej te m p e ra tu rz e stycznia dochodzącej do — 4,9°C wobec —1 do
— 1,5°C na zachodzie,
— praw ie o m iesiąc krócei trw a lato, p rzy zbliżonej średn iej tem p e ra tu rz e lipca (17,1-18,3°C),
— śre d n ia roczna w ysokość opadów (500-700 m m) u k łada się po
dobnie, z ty m że P olska północno-w schodnia o trz y m u je około 10-12%
m niej opadów w m iesiącach zim owych,
— znacznie dłużej zalega p o kry w a śnieżna, w ięcej jest dni z p rzy m rozkam i, krócej trw a o k res w egetacyjny.
K otlina B iebrzańska w yod ręb n ia się sw oistym i cecham i k lim a tu od teren ów otaczających [14]. N ajniższe w regionie są tu su m y opadów (500-550 mm), m ało je st d ni p o ch m u rn y ch i n ajk ró cej (około 190 dni) trw a o k res w egetacyjny. W p ostglacjale zaznaczyły się w Polsce
północno-w schodniej bardziej lub m niej w yraźn e w ahania k lim atu [20],
ale region ten zawsze zachow yw ał sw oją odrębność klim aty czną w sto sun ku do in n ych regionów k raju .
S k a ł a m a c i e r z y s t a , s t o s u n k i w o d n e i r o ś l i n n o ś ć . Skład m echaniczny piasków eolicznych na obszarze w ydm nie rozw ie w anych je st w y jątko w o m onotonny (tab. 1). F ra k c ją podstaw ow ą są
T a b e l a 1
S k ła d m ec h a n ic a lly /w p r o c e n t a c h / i pH g le b na wydmach n i e ro zw iew a n y ch M e o h a n ic a l c o m p o s it io n / i n p e r c e n t / and pH o f s o i l s on c o n s o l i d a t e d d u n es G łę b o k o ść D epth cm P oziom H o r iz o n F r a k c j e , mm - F r a c t i o n s , mm pH > 1 1 . 0 -- 0 , 5 0 , 5 0 -- 0 , 2 5 0 , 2 5 -- 0 , 1 0 0 , 1 0 -- 0 , 0 5 0 , 0 5 -- 0 , 0 2 0 , 0 2 0 -- 0 , 0 0 6 0 , 0 0 6 -- 0 , 0 0 2 < 0 ,0 0 2 0 , 1 0 -- 0 , 0 2 < 0 , 0 2 h2o KCl Ź 4 5 b ...1 . . g 3 ... .10 . . ...1.1. . 1* Л Г Т __.14 itJ Odkrywka 3 na p r z e k r o ju 1 - P r o f i l e N o. 3 on th e s e c t i o n 1 2 -1 0 A1 0 0 2 79 12 3 O 2 0 15 4 3 ,8 3 ,4 1 5 -2 5 A1B 0 0 2 82 10 5 1 0 0 15 1 4 ,9 4 , 4 4 0 -6 0 В 0 0 5 8 3 6 6 0 0 0 12 0 5 ,8 4 , 8 1 0 0 -1 2 0 6 0 0 6 76 12 5 1 0 0 17 1 6 ,1 5,2* 1 6 0 -1 8 0 с 0 0 2 8 3 10 4 1 0 0 14 1 6 ,4 5 , 4 Odkrywka 5> na p r z e k r o ju 3 P r o f i l e N o. 5 on th e s e c t i o n 3 5 -1 0 A1A2 0 0 4 71 15 5 2 1 2 20 5 4 ,1 3 ,2 1 5 -3 0 В 0 0 8 69 16 4 1 1 1 20 3 4 ,9 4 , 4 4 0 -5 0 ВС 0 0 6 74 14 3 1 1 1 17 3 5 , e 4 , 7 9 0 -1 1 0 С 0 0 13 67 17 1 0 2 0 18 2 5 ,6 4 , 5 1 6 0 -1 7 0 С 0 0 6 74 14 3 2 1 0 17 3 6 , 2 5 ,2 Odkrywka 7 na p r z e k r o ju 2 - P r o f i l e N o. 7 on t h e s e c t i o n 2 5 -1 0 A1 0 0 4 79 8 2 2 4 1 10 7 5 ,2 4 ,2 3 0 -4 0 A1B 0 1 4 79 10 2 2 2 0 12 4 5 ,8 4 ,2 6 0 -7 0 В 0 0 5 77 13 3 2 0 0 16 2 6 ,1 4 ,3 1 1 0 -1 2 0 С 0 2 4 77 12 3 2 0 0 15 2 6 ,4 • 1 6 0 -1 8 0 с 0 1 2 87 6 2 2 0 0 8 2 6 ,4 , 3 j 11 6 H . Ban as z u k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Odkryvvka 3 na p r z e k r o ju 2 P r o f i l e N o. 3 on th e s e c t i o n 2 1 0 -2 0 A1 0 0 7 80 6 1 1 1 4 7 6 5 , 3 3 ,9 2 5 -5 0 V 0 0 9 80 5 1 1 1 3 6 5 5 , 0 4 ,1 6 0 -7 5 В 0 0 6 8 3 5 1 1 1 3 6 5 5 , 3 4 , 3 8 0 -1 0 0 ВС 0 0 13 72 10 2 1 1 1 12 3 5 ,8 4 , 6 1 6 0 -1 8 0 CGor 0 0 10 66 19 2 1 0 0 21 1 6 , 3 5 , 0 Odkrywka 2 na p r z e k r o ju 1 P r o f i l e Но. 2i on t h e s e c t i o n 1 > 1 0 A1 0 0 4 74 16 1 2 1 2 17 /5 5 ,1 4 , 2 1 5 -3 0 A1B 0 0 7 70 18 2 3 0 0 20 3 5 , 7 4 , 4 4 0 -5 0 В 0 0 3 74 18 2 2 0 1 20 3 6 , 2 4 , 7 8 0 - 9 5 CGor 0 0 4 78 13 3 1 1 0 16 2 6 , 4 4 , 9 1 3 0 -1 5 0 CGr 0 0 9 79 9 2 1 0 0 11 1 6 , 5 5 ,1 Odkrywka 1 na p r z e k r o ju 3 P r o f i l e N o. 1 on th e s e c t i o n 3 5 -1 0 A1 0 0 1 72 16 5 4 2 0 21 6 4 ,0 2 , 9 1 5 -2 0 A2 0 0 2 77 14 4 3 0 0 18 3 4 ,8 3 ,5 2 0 - 2 5 B 1 0 0 1 38 1 6 2 2 0 7 4 4 ,5 3 ,6 3 5 -4 5 B2 0 0 2 79 14 2 2 1 0 16 3 5 ,2 4 , 3 8 0 - 1 0 0 C’ 0 0 5 76 15 4 0 0 0 19 0 5 ,8 4 , 7 1 5 0 - 1 7 0 CGr 0 0 3 88 5 3 1 0 0 8 1 6 , 9 5 , 0 Ge neza i e w o lu c ja p o k ry w y g le b o w e j na w yd m a ch Ц 7
118 H. Bamaszuk
w n ich z ia rn a o średn icy 0,25-0,1 mm, k tó re stanow ią średnio około 76% ogólnej m asy utw oru. Udział piasku grubego je s t znikom y i w y raża się zaledw ie ułam kiem procentu. Z w raca n ato m iast uw agę znaczna
ilość fra k c ji pyłow ej, k tó re j zaw artość o scyluje około 20% lub tę w a r
tość przekracza. P iaski w ydm ow e są na om aw ianym tere n ie pozbaw ione w ęglanów i silnie zakwaszone.
W arstw ow ane piaski eoliczne p rzy k ry w a płaszcz utw orów b e z stru k - tu raln y ch . W obniżeniach tereno w y ch i na m ało zw ydm ionych pow ierzch
niach płaskich płaszcz ten osiąga 0,7-0,8 m grubości. Na w ydm ach po
k ry w a ta jest bardziej rozbudow ana i najczęściej przekracza 2 m m iąż
szości, n a w e t n a w ierzchołkach form (przekroje). P iaski b e z stru k tu ra ln e przechodzą stopniow o w w arstw ow ane, przy czym te o sta tn ie w ykazują do znacznej głębokości delikatne, n iew y raźne w arstw ow anie. P seu do - fib ry sp oty ka się w w ydm ach badanego obszaru bardzo rzadko; zaobser wowano je tylko w jedn ej w ydm ie rozkopanej do podstaw .
G rzbiety w ydm i ich zbocza c h a ra k te ry z u je przem yw ny ty p gospo d ark i w odnej. P rzem y w n y ty p stosunków w odnych re je s tru je m y rów nież w obniżeniach m iędzyw ydm ow ych, ale tu ta j (zwłaszcza w obniże niach głębszych) na gleby i szatę roślin ną obok wód opadow ych w y w ie ra ją w pływ rów nież i w ody g ru nto w e. Pod przem ożnym w pływ em wód g ru n to w y ch ro zw ijają się n ato m iast gleby i roślinność w m isach deflacyjnych, gdzie p a n u ją glejow e i bagienne typy w odne.
Ubóstwo skały m acierzystej w sk ładn ik i pokarm ow e, kw aśna reak cja środow iska i w a ru n k i wodne lim itu ją c h a ra k te r zbiorow isk roślinnych. N ajogólniej m ożna powiedzieć, że je st to siedlisko borów sosnow ych lokalnie zróżnicow ane w swoim składzie florystycznym , zależnie od w il gotności środow iska. W yższe p a rtie w ydm p o rasta ją bory suche, a n a j bardziej ubogi gatunkow o i n ajsłab iej z w a rty w a ria n t tego podzespołu — bór chrobotkow y — porasta g rzbiety w ydm najw yższych. Na przed staw io nych n a ry su n k a c h p rzek ro jach bór suchy pokryw a obie w ydm y w ałow e (rys. 2 i 4) oraz w ierzchołek i zachodnie zbocze paraboli (rys. 3). Je j zbocze w schodnie po rasta bór m ieszany z dębam i (do 1 m średnicy w p a rtiac h przyziem nych) w składzie drzew ostanu. Zbiorow isko boru m ieszanego spotyka się także w głębszych obniżeniach m iędzyw ydm o wych. Na m ało zw ydm ionych obszarach płaskich i w płytszych obniże niach m iędzyw ydm ow ych, gdzie poziom wód g ru n to w y ch u trz y m u je się
około 2 m poniżej pow ierzchni topograficznej, w y stęp u je zbiorowisko
boru świeżego. N ajb ard ziej b u jn a roślinność rozw inęła się w płytkich, ale po dtap ian y ch m isach deflacyjnych.
M o r f o l o g i a g l e b n i e p o d l e g a j ą c y c h w p ł y w o m w ó d g r u n t o w y c h . Do tej g ru p y n ależą gleby w y stęp ujące na w ierz chołkach i zboczach form , a także w obniżeniach m iędzyw ydm ow ych o niższym poziom ie wód g ru n to w y ch . G leby te m ieszczą się w sy ste
m atyce PTG [21] w klasie gleb bielico w oziem nych i należą typologicznie do gleb rdzaw ych.
N ajpły tsze i najsłabiej w ykształcone spośród n ich zajm u ją położenia k u lm in acy jn e lub w y stęp u ją n a najw yższych odcinkach zboczy w ydm najw yższych. G leby takie, stojące na pograniczu ran k eró w i gleb rd za w ych bielicow anych, U g g 1 a [23] nazyw a glebam i bielicow atym i lub bielicow ym i nie w ykształconym i. Miąższość profilów glebow ych osiąga w ty ch położeniach zaledw ie 30-32 cm (przekroje), a cechą c h a ra k terystyczn ą ty ch gleb je s t zróżnicow anie ich poziomów B -rdzaw ych na dw a podpoziom y: 4-5* cm g ru b y ciem nobrązow y Bi i rdzaw ożółty, jaśn ie jący k u dołowi B2, osiągający 20-25 cm miąższości. W p ro filach ty ch gleb nie zaznacza się poziom eluw ialny. W ykształcił się w nich ty lk o około 3-4 cm gruby, jasn o p o p ielaty poziom A tA 2.
W m iarę obniżania się zboczy podpoziom B t cienieje i stopniow o
z atraca swą ciągłość, nie w ykazując jej rów nież na w ierzchołkach
w ydm śred n iej wysokości; pod poziom em A tA 2 w y stę p u ją w te d y często b ru n a tn e i rdzaw e plam y żelaziste. Tak w ykształcone profile gleb rd za w ych bielicow anych re p re z e n tu je o d k ry w ka 5 na p rze k ro ju 3.
0-3 cm A 0
3-10 cm AiA 2 — jasnoszary z popielatym i plam am i piasek luźny o
rozdzielnoziarnistej s tru k tu rz e (białe ziarna k w a r cu nie tw orzą trw ały c h połączeń z próchnicą);
10-35 cm В — rdzaw ożółty piasek lu źn y z rdzaw ym i i b ru n a tn y
mi plam am i i centkam i Fe bezpośrednio pod
AiA 2. W y trącen ia m ają czasem postać tęp y c h k li
nów schodzących w głąb poziomu, ale nie tw orzą jednolitego horyzontu;
35-50 cm BC — jasnożó łty piasek lu źny b e z stru k tu ra ln y ;
50-200 cm С — białożółty piasek lu źn y n iew yraźnie w arstw ow any.
W niższych p a rtiac h zboczy w ydm ow ych i w p ły tk ich obniżeniach m iędzyw ydm ow ych w ykształciły się gleby rdzaw e właściwe. G leby te m ają głębiej rozbudow ane profile, a w g órnych częściach ich poziomów В zaznacza się w m ycie próchnicznych su b stan cji organicznych. P rz y kład gleb rdzaw ych w łaściw ych w y stęp u jący ch na zboczach w ydm o w ych stanow i od k ry w k a 3 n a p rze k ro ju 1 (ryc. 2):
0-2 cm A 0
2-10 cm A i — piasek luźny, szary;
12-25 cm A tB — ciem nożółty piasek lu źny z w m ytą su b stan cją o r
ganiczną, stanow iącą zacieki pod poziom em A 1 lub tw orzącą ciem ne plam y na tle b arw y poziomu;
25-120 cm В — żółty piasek luźn y o nieco jaśn iejszym odcieniu w
w dolnych p a rtiac h poziomu, b e z stru k tu ra ln y ;
120-200 cm С — jasnożółty piasek luźn y nie w y kazujący w arstw o
120 H. Banaszuk _ l J _ _ R ys. 2. P rzek rój 1 a — p o z io m w o d y g r u n t o w e j , b — p o z io m p o r ó w n a w c z y , с — n ie w y r a ź n e d e lik a tn e w a r s t w o w a n ie , d — w a r s t w o w a n ie w y r a ź n e S ectio n 1 Û — g r o u n d w a te r le v e l, Ь — r e f e r e n z e h o r iz o n , с — in d is t in c t , s lig h t s tr a t if ic a t i o n , d — d is tin c t s t r a t if ic a t i o n R ys. 3. Przekrój 2 o b j a ś n ie n ia j a k n a r y s . 2 S ectio n 2 e x p la n a t io n — s e e F ig . 2
R ys. 4. Pirzekrój 3
o b j a ś n ie n ia ja k n a r y s. 2 S ection 3
e x p la n a t io n — s e e F ig . 2
G leby rdzaw e w łaściw e p ły tk ich obniżeń m iędzyw ydm ow ych m ają lepiej w ykształcone poziom y a k u m u la cy jn e oraz stosunkow o głęboko* i in ten sy w n ie rozbudow ane poziom y z w m ytą próchnicą. C h a ra k te ry zuje je o d k ry w k a 7 n a p rze k ro ju 2 (rys. 3):
0-3 cm
3-15 cm Aj
15-50 cm A t B
50-75 cm В 75-200 cm С
— piasek słabo gliniasty, ciem noszary, przejście do poziomu А гВ niew y raźn e, zatarte;
— piasek luźny, brudn o żó łto szary w górnej części po ziomu, ciem nożółty z licznym i ciem nym i plam am i sub stan cji organicznej w części dolnej;
— żółty, niżej jasnożółty piasek lu źn y b e z stru k tu - ralny ;
— żółtaw y piasek lu źny n ie w ykazujący w arstw o w a nia.
M o r f o l o g i a g l e b p o z o s t a j ą c y c h p o d w p ł y w e m
w ó d g r u n t o w y c h . Pod w pływ em wód g ru n to w y ch z n a jd u ją się-
na om aw ianym polu gleby w y stęp u jące w głębszych obniżeniach m ię dzyw ydm ow ych, n a słabo zw ydm ionych pow ierzchniach płaskich, a przede w szystkim w m isach deflacyjnych. G leby te są bardziej zróż nicow ane prof iłowo od om ów ionych pow yżej, przy czym zróżni cow anie to zależy nie ty lk o od intensyw ności bezpośredniego oddzia ływ ania n a n ie wód gru n to w y ch , ale także od u w arunkow anej przez nie p okryw y roślinn ej. W głębszych obniżeniach i na m ało zw ydm ionych
122 H. Banas zuk
pow ierzchniach płaskich poziom w ody g run to w ej stab ilizu je się w n a j niższych p a rtiac h profilów glebow ych.
G leby głębszych obniżeń m iędzyw ydm ow ych należą do rdzaw ych w łaściw ych oddolnie oglejonych. Typow ym ich przykładem jest od k ry w k a 2 n a p rzek ro ju 1:
0-3 cm A 0
3—12 cm А г ~ jednolicie ciem noszary piasek luźny;
12-30 cm A tB — piasek luźny b ru d n o żó łty (szarożółty z odcieniem
b ru n atn y m ) z zaciekam i i plam am i su b stan cji o r ganicznej;
30-75 cm В — żółty, niżej jasnożółty, b e z stru k tu ra ln y piasek
luźny;
75-115 cm C G o r— piasek luźny z licznym i plam am i glejow ym i; 115-200 cm CG r — biała w ozielonkaw y piasek luźny d elik atnie w a r
stw ow any.
Poziom wody g ru n to w ej — 1,95 m.
Na pow ierzchniach płaskich w ykształciły się rów nież gleby rdzaw e i częściowo bielicow e. O sposobie w ykształcenia gleb w tych położe niach w dużym stopniu decyd u je c h a ra k te r ru n a leśnego. W skazuje na
to rozm ieszczenie gleb bielicow ych, spotyk anych przede w szystkim
tam , gdzie grom adnie w y stę p u ją w rzosow ate, a więc rośliny, k tó ry ch bielicujące oddziaływ anie n a glebę zostało już w dostatecznym stop niu udo kum entow ane [18, 22]. P rzy k ład em gleby bielicow ej (właściwej oddolnie oglejonej), w ykształconej w rejo n ie grom adnego w ystępow a nia w rzosow atych, jest o d k ry w k a 1 n a p rzek ro ju 3:
0-5 cm A 0
5—15 cm Aj — piasek słabo g liniasty, ciem noszary;
15-20 cm A 2 — piasek lu źny jasno popielaty, przejście do pozio
m u B 1 ostre, choć nierów ne;
20-28 cm B x — bordow oczekoladow y piasek luźny;
.28-48 cm B 2 — żółtoszary piasek lu źn y z brązow ym i centkam i Fe
przy korzonkach roślin;
48-140 cm С — bladożółty piasek luźny, b e z stru k tu ra ln y do 1,0 m,
poniżej niezbyt w yraźnie w arstw ow any;
140-170 cm C G o r— „ m a rm u rk o w a to ” oglejony piasek luźny, w a r
stw ow any;
170-200 cm CGr — całkow icie oglejony piasek luźny, w arstw ow any. Poziom w ody g run to w ej — 1,85 m.
W rzosow ate w y stęp u ją m asow o na pow ierzchniach płaskich tylko lokalnie. S tą d też bardziej ro zprzestrzenione są na nich oddolnie ogle jone gleby rdzaw e, pomimo że bezpośredni w pływ w ody g run tow ej na
m orfologię ty ch gleb jest n iekiedy n a w e t silniejszy (odkryw ka 1 na
R ys. 5. P rzekrój 4 S e c tio n 4 o b j a ś n i e n ia j a k n a r y s. 2; e — h o r y z o n t g le b y k o p a ln e j, / — p s e u d o fib r y e x p la n a t io n s — s e e F ig . 2; e — f o s s i le s o il h o r iz o n , / — p s e u d o fib r e s
glebach rdzaw ych pow ierzchni płaskich nie o b serw u je się in te n sy w n ie j szego w m ycia próchnicy w głąb ich profilów .
N ajsilniej oddziałują wody g ru n to w e na m orfologię gleb w dnach mis deflacyjnych. G leby te jako ,,azonalne” nie będą om aw iane.
G L E B Y O B S Z A R Ó W P R Z E K S Z T A Ł C O N Y C H (G L E B Y K O P A L N E )
N ajstarsze gleby k o palne w ykształcone są n iem al w yłącznie w typie gleb rdzaw ych. G leby bielicow e w y stęp u ją tylko punktow o, w n a jb a r dziej obniżonych p a rtia c h teren u , nie spotyka się ich n a w ydm ach.
Do szczegółow szych b ad ań w y typow ano 3 profile gleb kopal
nych, położone na trzech różno w iekow ych jed n o stk ach geom orfologicz n ych (rys. 1). Je d e n z nich re p re z e n tu je gleby w ydm ow e na staroh olo - ceńskim tarasie zalew ow ym N arw i (profil Zajki), drugi na późnow urm -
skiej rów ninie ak u m u lacy jn ej tow arzyszącej dolinie N ereśli (profil
Piaski), trzeci na środkow opolskiej rów ninie okolic Ż uk (profil Ż uki — przekrój 4, rys. 5).
p r o f i l Z a j k i
0-12 cm A tA 2 — gleba m łoda;
BC — piasek lu źn y żółty;
A tkop — piasek luźny, szary z ciem nym i plam am i w m iej
scach palenisk i nagrom adzenia w ęgielków
drzew nych, w cały m poziomie w y stęp u ją k rze- m yki i fra g m en ty ceram iki, przejście do В i gle by m łodszej n iew yraźne;
— piasek lu źn y ciem nożółty;
— jasnożółty piasek luźny b e z stru k tu raln y ;
— biaław y (bladożółty) piasek lu źn y b e z stru k tu ra ln y ; 160-190 cm CGor — b e z stru k tu ra ln y piasek luźny, b iały z p lam a
mi Fe;
190-240 cm CGr — całkow icie oglejony piasek luźny, w arstw ow any.
12-40 cm 40-65 cm
65-90 cm В
90-120 cm BC 120-160 cm С
124 H. Banaszuk
p r o f i l P i a s k i
15-45 cm BC — piasek luźn y żółty;
9-15 cm A tA 2 — gleba m łoda;
45--60 cm A tkop — piasek lu źn y ciem noszary z jaśniejszy m i plam am i,
z dużą ilością dro bn y ch w ęgielków , k rzem ien i i szczątków ceram iki, przejście do В n iew yraźne;
60-85 cm В — szarożółty piasek lu źny z dro b n y m i w ęgielkam i;
85-105 cm BC — żółty piasek lu źny b e z stru k tu ra ln y ;
105-160 cm С — piasek lu źny bladożółty b e z stru k tu raln y ;
160-190 cm CGor — b e z stru k tu ra ln y piasek luźny z plam am i Fe;
190-240 cm CGR — oglejony piasek luźny, niew yraźnie w arstw o w an y,
p r o f i l Ż u k i
0-10 cm А гА 2 — gleba m łoda;
10-40 cm BC — piasek lu źn y brudnożółty;
•10-50 cm A xA 2kop — jasnoszary piasek lu źn y z w ęgielkam i drzew
nym i i rzadko spoty k any m i krzem ykam i;
50-70 cm В — piasek lu źny b e z stru k tu ra ln y żółty;
70-100 cm BC — jasnożó łty piasek lu źn y b e z stru k tu ra ln y ;
100-160 cm С — żółtaw y, b e z stru k tu ra ln y piasek luźny;
160-240 cm С — piasek luźny w arstw o w any, z pseudofibram i i
jasn ym i sm ugam i pokorzeniow ym i biegnący
mi w dół profilu.
U W A G I O G Ó L N E D O T Y C Z Ą C E W Y K S Z T A Ł C E N IA PR O F IL O W E G O G L E B A K T U A L N I U F U N K C J O N U J Ą C Y C H I G L E B K O P A L N Y C H
P o k ry w a glebow a n a polu w ydm n ie przekształconych, oo zresztą
z powyższego w ynika, nie jest zb y tnio zróżnicow ana typologicznie.
N ajbard ziej rozpow szechnione są tu gleby rdzaw e, a w śród nich rdzaw e bielicow ane. Nie spotyka się n a to m ia st typow ych bielic, tym bardziej bielic z tw ard y m i poziom am i orsztynow ym i. N iezbyt licznie rep re z en tow ane są rów nież gleby bielicow e, k tó ry c h wys-tępowanie ogranicza się głów nie do łagodnych obniżeń na m ało zw ydm ionych obszarach płaskich, okupow anych przez w rzosow ate.
P odstaw ow a rola w zróżnicow aniu m orfologicznym gleb a k tu a ln ie
fu n k cjo n u jący ch przypada szacie roślin n ej uzależnionej od rzeźby po
w ierzchni i w ilgotności środow iska. W raz ze zw ilgoceniem siedliska
i intensyw nością w zrostu zbiorow isk borow ych w zrasta w yrazistość w ykształcenia profilów glebow ych i ich głębokość oraz zw iększa się miąższość poziom ów ak u m u la cy jn y c h i zm ienia ich c h a ra k te r. Na w ierz chołkach w ydm nie zm ieniona w procesie pedogenezy skała m acierzy sta w y stę p u je ju ż na głębokości 30— 45 cm. Głębokość profilów glebo w ych i ich w y razistość w zrasta w raz z obniżaniem się stoków , osiąga jąc u ich podnóży i n a obszarach płaskich 70-80 cm, m iejscam i n aw et 1,2 m. O braz ten zakłóca lokalnie poziom wód grun tow y ch .
Rów nież i poziom y ak u m u la cy jn e gleb w ydm „su ch y ch ” w yk ształ cone są n ajsłab iej. Na k u lm in acjach w ydm i w yższych zboczach m ają -one c h a ra k te r poziomów próchniczno-eluw ialnych, a ich miąższość nie
p rzekracza 4-5 cm. W yraźniej w ykształciły się one pod bardziej w ilgot
ny m i podzespołam i borow ym i w obniżeniach m iędzyw ydm ow ych o niż
szym poziomie wód g runto w ych , gdzie osiągają 10 cm grubości, a n a j
lepiej pod boram i św ieżym i (10-15 cm). N ajgrubsze poziom y A 1 (20- -25 cm), spotyk ane w niższych p a rtiac h n ajb ardziej strom ych zboczy
(przekrój 2) są rez u lta tem spłukiw ania.
W K otlinie B iebrzańskiej nie o b serw u je się istotn iejszych różnic w typologii gleb w ydm ow ych w zależności od ekspozycji zboczy. Różnica m iędzy glebam i zboczy północnych i południow ych polega głów nie na tym , że na pierw szych z n ich w ykształciły się gleby rdzaw e bielicow a- ne, na drugich — rdzaw e bielico w ane i rdzaw e w łaściw e w n ajniższych p a rtia c h zboczy (przekroje 1 i 3).
Dolna granica poziomów В-rd zaw y ch gleb w ydm ow ych nie zbiega się w K o tlin ie z zasięgiem pokryw ow ej w arstw y b e z stru k tu ra ln e j, k tó
rą to praw idłow ość stw ierdzono w inn y ch regionach k ra ju [6]. Zbież
ność tak ą w p rzy padk u o d k ry w k i 5 na p rze k ro ju 3 należy uznać za przypadkow ą. Podobnie głębokie poziomy В w ykształciły się n a w ierz
chołkach inn y ch w ydm (p rzekroje 1 i 2), gdzie miąższość w a rstw y bez
s tru k tu ra ln e j osiąga lub p rzekracza 2 m.
Intensyw ność w ykształcenia gleb pogrzebanych zależy nie ty lk o od w aru nków środow iskow ych. Poziom y a k u m u la cy jn e gleb niżej położo n y ch m ają często c h a ra k te r antropogeniczny. O siągają one w te d y lub
przek raczają 20 cm miąższości, odznaczają się ciem noszarą lub czarną
barw ą i sp raw iają w rażenie scem entow anych. Na w ydm ach w yższych m ają k ilk u cen ty m etro w ą miąższość, m iejscam i są n a w e t poprzeryw ane, a ich zasięgi — dolny i gó rn y — są niew y raźne, postrzępione.
Poziom y B -rd zaw e gleb ko p alny ch także n ie p ok ry w ają się z m iąż szością w a rstw y b e z stru k tu ra ln e j. D otyczy to nie tylko gleb w y k ształ conych n a w ydm ach n ajstarszy ch. W arstw a ta, co należy podkreślić, w y stęp u je rów nież n a w ydm ach u form ow anych w okresie borealnym i w początkach o k resu atlantyck ieg o . O bserw ow ano ją na w ydm ie Zaj - ki i n a w ielu in ny ch w ydm ach zlokalizow anych na staroholoceńskim tarasie N arwi.
Z A W A R T O ŚĆ I R O Z M IE SZ C Z E N IE W O L N Y C H FO R M Ż E L A Z A I G L IN U W G L E B A C H O B S Z A R Ó W N IE R O Z W IE W A N Y C H I W G L E B A C H K O P A L N Y C H
O dbiciem w yrazistości w ykształcenia profilow ego gleb na w ydm ach nie rozw iew anych i podstaw ow ej w ty m roli szaty roślinnej jest zaw ar tość i rozm ieszczenie w ich p rofilach w olnych form żelaza i glinu.
Pedogeniczne zróżnicow anie w układzie ty ch składników n a jb a r dziej w y raźn ie zaznacza się w profilach gleb bielicow ych (tab. 2). W
126 H. Banaszak
odkryw ce 1 na p rze k ro ju 3 ilość F e203 w poziom ie ilu w iałn y m w zrasta
w sto su n k u do poziom u eluw ialnego 2,5-krotnie, a A1^03 3-krotnie. W
poziom ach w ierzchnich m a z kolei m iejsce a k u m u la cja krzem ionki.
W p ro filu gleby rdzaw ej bielicow anej, położonej na w ierzchołku
w ydm y (odkryw ka 5 n a p rze k ro ju 3), w skaźnik przem ieszczenia tle n
ków żelaza je s t id en ty czn y ja k w glebie bielico we j (2, 5). Znacznie
m niejsze są przem ieszczenia glinu.
T a b e l a * Z aw artość i w sk a ź n ik i p r z e m ie s z c z e ń w olnych tle n k ó w k r ze m io n k i, ż e la z a i g li n u
w g le b a c h wydm n ier o zw iew a n y ch
C ontent and t r a n s lo c a t i o n i n d i c e s o f f r e e s i l i c a , ir o n and alum inium o x id e a i n s o i l s on c o n s o lid a t e d d unes G łęb okość D epth cm Poziom H o rizo n S i 0 2 F' 2 ° 5 a i2o3 B 2 ° 3 S i 0 2 r2° 3 W skaźnik i p r z e m ie s z c z e ń T r a n s lo c a t io n i n d i c e s S i 0 2 F e 2 °3 a i2° 3 %
Odkrywka 3 na p r z e k r o ju 1 - g le b a rdzawa w ła śc iw a P r o f i l e No. 3 on th e s e c t i o n 1 - p rop er r u s t - c o lo u r e d s o i l 2 -1 0 A1 0 ,7 2 0 0 ,1 5 0 0 ,1 8 1 0 ,3 3 1 2 ,1 7 8 1 5-25 V 0 ,3 5 2 0 ,1 2 5 0 ,2 5 2 0 ,3 7 7 0 ,9 3 4 0 ,4 9 0 ,3 3 1 .3 9 4 0 -6 0 В 0 ,2 0 2 0 ,0 5 0 0 ,3 1 4 0 ,3 6 4 0 ,5 5 5 1 0 0 -1 2 0 В 0 ,3 2 2 ś la d 0 ,4 5 4 0 ,4 5 4 0 ,7 0 7 I 1 6 0 -1 8 0 С 0 ,1 1 0 ś la d 0 ,2 2 2 0 ,2 2 2 0 ,4 9 5 I1
Odkrywka 5 na p r z e k r o ju 3 - g le b a rdzawa b ie lic o w a n a P r o f i l e No. 5 on th e s e c t i o n 3 - p o d z o liz e d r u s t - c o lo u x e d s o i l 5 -1 0 A1A2 0 ,1 б 1 0 ,0 5 0 0 ,4 5 3 0 ,5 0 3 0 ,3 2 0 1 5 -3 0 В 0 ,0 4 8 0 ,1 2 5 0,626 0 ,7 5 1 0 ,0 6 3 0 ,3 0 2 ,5 0 1 .3 8 4 0 -5 0 ВС 0 ,0 2 0 0 ,1 2 1 0 ,7 1 4 0 ,8 3 5 0 ,0 2 4 9 0 -1 1 0 с n . o . ś la d n . o . - -1 60--170 с n . o . 0 ,1 2 5 n . o . iI
Odkrywka 7 na p r z e k r o ju 2 - g le b a rdzawa w ła ściw a P r o f i l e Н о .7 on th e s e c t i o n 2 - p rop er r u s t - c o lo u r e d s o i l 5 -1 0 A1 0 ,5 0 0 0 ,3 3 5 0 ,6 9 3 1 ,0 2 8 0 ,4 8 6 30-40 А1В 0 ,1 0 0 ś la d 0 ,4 8 0 0 ,4 8 0 0 ,2 0 8 0 ,2 0 0 ,0 0 0 ,6 9 6 0 -7 0 В n . o . ś la d n . o . - -1 -10--120 с 0,0 30 ś la d 0 ,6 2 0 0 ,6 2 0 0 ,0 4 8 160-1 0 0 с n . o . 0 ,1 2 5 n . o . - - iI Odkrywka 3 na p r z e k r o ju 2 - g le b a rdzawa w ła śc iw a
P r o f i l e No. 3 on th e s e c t i o n 2 - prop er r u s t -c o lo u r e d s o i l 1 0 -2 0 A1 r . o . 0 ,1 5 0 n . o . - -2 5 -5 0 V 0 , 2S2 0 ,1 5 0 0 ,5 2 4 0 ,5 7 4 0 ,4 9 1 1 ,0 0 6 0 -7 0 В 0 ,3 5 7 0 ,1 2 5 0 ,4 7 0 0 ,5 9 5 0 ,5 7 6 3 0 -1 0 0 вс 0 ,3 5 6 0 ,1 2 5 0 ,4 4 6 0 ,5 7 1 0 ,6 2 3 1 6 0 -1 8 0 CG or 0 ,2 5 8 ś la d 0 ,4 7 4 0 ,4 7 4 0 ,5 4 4
Odkrywka 2 na p r z e k r o ju 1 - g le b a rdzawa w ła ściw a o d d o ln ie o g le j o n a P r o f i l e N o .2 on th e s e c t i o n 1 - p rop er r u s t - c o lo u r e u s o i l g le y e d from below > 1 0 A1 0 ,3 0 2 0 ,4 5 0 0 ,4 0 8 0 ,8 5 8 0 ,3 5 2
1 5-30 A.jB 0 ,0 6 1 0 ,4 1 5 0 ,2 7 2 0 ,6 8 7 0 ,0 8 9 0 ,2 0 0 ,9 2 0 ,6 6 4 0 -5 0 В 0 ,0 5 3 0 ,1 2 5 0 ,4 4 6 0 ,5 7 1 0 ,0 9 3
3 0 -9 5 CGor 0,0 30 ś la d 0 ,3 4 8 0 ,3 4 8 0 ,0 8 6 1 30-150 CGr 0 ,0 2 3 0,C 50 0 ,2 9 2 0 , 342: 0 ,0 6 7
Odkrywka 1 na p r ze k r o ju 3 - g le b a b ie l ic o w a w ła ściw a o d d o ln ie o g l e jo n a P r o f i l e N o .1 on th e s e c t i o n 3 - proper p o d z o lic s o i l g le y e d from b elow 5 -1 0 A1 0 ,7 7 5 0 ,0 5 0 0 ,0 8 8 0 ,1 3 8 5 ,6 1 6 15-2 0 A2 0, 6 0 2 0 ,0 5 0 0 , 1 2 6 0 ,1 7 6 3 ,4 2 0 20 -2 5 b, 0 ,4 1 6 0 ,1 2 5 0 , 392 0 ,5 1 7 0 ,8 0 4 0 ,6 9 2 ,5 0 3 ,1 1 35-45 B2 0 ,3 4 3 0 ,0 5 0 0 ,3 2 2 0 ,3 7 2 0 ,9 2 2 8 0 -1 0 0 С 0 ,5 4 2 0 ,1 2 5 0 ,2 8 0 0 ,4 0 5 1 ,3 3 8 1 50-170 CGor 0 ,3 4 2 ś la d 0 ,2 5 2 0 ,2 5 2 1 ,3 5 6
T a i i La ł
Z a w a r t o ś ć i w s k a ź n i k i p r z e m i e s z c z e ń w o ln y c h t l e n k ó w k r z e m i o n k i , ż e l a z a i g l i n u w g l e b a c h k o p a ln y c h
C o n t e n t a n d t r a n s l o c a t i o n i n d i c e s o f f r e e s i l i c a , i r o n a n d a lu m in iu m o x i d e e i n f o s s i l e s o i l s
G łęb okość Poziom S i 0 o Pe^O-, A lo0 , R?° , S i0 2
W skaźnik i p r z e m ie s z c z e ń T r a n s lo c a t io n i n d i c e s Depth 2 2 3 à 3 ^2^3 S i 0 2 P e2 ° 3 A12 ° 3 cm H o rizo n % P r o f i l Z a jk i - P r o f i l e o f Z a jk i 0 -4 0 A1A2 n . o . n . o . n . o . - -1 2 -4 0 BC n . o . n . o . n . o . - -4 0 -6 5 A ^ o p 0 ,1 2 8 0 ,1 1 2 0 ,2 5 2 0 ,3 6 4 0 ,3 5 1 7 0 -8 5 В 0 ,2 4 0 0 ,1 1 2 0 ,6 6 0 0 ,7 7 2 0 ,3 1 1 1 ,8 7 1 ,0 0 2 , 6 1 9 0 -1 0 0 BC 0 ,1 4 6 0 ,0 5 0 0 ,6 2 3 0 ,6 7 3 0 ,2 1 6 12 0 -1 3 0 С 0 ,0 7 2 0 ,0 5 0 0 ,5 6 2 0 , 6 1 2 0 ,1 1 7 17 0 -1 8 0 CGor n . o . 0 ,0 5 0 n . o . - -P r o f i l -P i a s k i - P r o f i l e o f P i a s k i 0 -1 5 A1A2 n .o * 0 ,0 5 0 n . o . - -30 -4 0 BC n . o . 0 ,0 5 0 n . o . - " 4 5 -6 0 A.,kop 0 ,1 5 4 0 ,1 3 7 0 ,5 3 8 0 ,6 7 5 0 ,2 2 8 6 0 -7 5 В 0 ,2 3 0 0 ,2 5 0 0 ,5 8 0 0 ,8 3 0 0 ,2 7 7 1 .4 9 1 ,8 2 1 ,0 8 8 5 -1 0 0 ВС n . o . 0 ,1 1 2 n . o . - -12 5 -1 4 5 CGor n . o . 0 ,0 7 5 n . o . - " 1 8 5 -2 0 0 CGr n . o . 0 ,0 5 0 n . o . - -P r o f i l Żuki - P r o f i l e o f Żuki 5 -1 0 A1A2 n . o . 0 ,2 5 0 n . o . - -2 5 -3 5 BC n .o * 0 .1 2 5 n . o . - -<0-50 A1A2kop n . o . 0 ,1 2 5 n . o . - -5 -5 -6 -5 В n . o . 0 ,1 8 0 n . o . - - 1 ,4 4 7 0 -8 0 BC n . o . 0 ,0 5 0 n . o . - • -115-1 2 5 с n . o . ś la d trace n . o .
Nie stw ierdzono n ato m iast an ality czn ie p rzesunięcia w olnych tle n ków żelaza i glinu w głąb profilów gleb rd zaw ych w łaściw ych. N ie znaczne przem ieszczenie tlenk ó w glin u m a m iejsce jed y n ie w pro filu 3
na p rz e k ro ju 1, położonym nieco w yżej w rzeźbie te re n u i zbliżonym m o r
fologicznie do gleb rdzaw y ch bielicow anych. G leby usy tu o w an e w po łożeniach niskich są w yraźnie wzbogacone w te składniki w poziom ach w ierzchnich, zwłaszcza w poziom ach a k u m u lacy jn y ch . S topień wzboga cenia w ierzchnich p a rtii profilów gleb rd zaw ych w łaściw ych w w olne tlen k i żelaza i glinu w yraźnie k o relu je z w ilgotnością środow iska i in tensyw nością rozw oju szaty ro ślin n ej, w skazując n a głów nie biogenicz- n y c h a ra k te r tego procesu. G leby niżej położone i często oddolnie og
le-128 H. Bainaszuk
jon e zaw ierają 2 -3 -k ro tn ie więcej tych składników w poziom ach a k u m ulacy jn y ch od gleb u sy tuow an y ch na zboczach w ydm ow ych.
W aru n k i red u k c y jn e w najniższych częściach profilów (odkryw ka 2 na p rzek ro ju 1 i o d k ry w k a 1 na p rzek ro ju 3) nie m ają w pływ u n a ich poziom y w ierzchnie, gdzie w yraźnie p a n u je p rzem y w n y ty p gospodar ki w odnej. N iezbyt ag resy w n e w ody g ru n to w e (pH H 20 6,0), niezdolne do przenoszenia glinu, pow odują tylko „o d b arw ien ie” dolnych p artii profilów i red u k c ję żelaza trójw artościow ego.
G leby n a w ydm ach K otlin y B iebrzańskiej zaw ierają więcej glinu niż żelaza, przy czym zaw artość w olnych tlen k ów glinu k ilk a k ro tn ie p rze waża nad zaw artością tlenków żelaza w całych ich profilach. P rzew aga ta zaznacza się we w szystkich analizow anych profilach glebow ych n ie zależnie od ich w ykształcenia typologicznego i położenia.
Rozm ieszczenie w olnych form żelaza i glinu w analizow anych od k ry w k a c h gleb ko palnych w skazuje na niedo strzegalne w ich m orfolo g ii przem ieszczenie ty ch składników w głąb ich profilów . U podabnia je
to pod ty m względem do gleb rdzaw ych bielicow anych, chociaż n ie k tó re z nich, ze w zględu na dużą miąższość poziomów ak u m u la cy jn y c h {profile P iaski i Zajki) ze stosunkow o dużą zaw artością próchnicy, b a r dziej przy p o m in ają g leby rdzaw e w łaściwe. D otyczy to glèb nisko po łożonych; gleby na w ydm ach w yższych (w ydm a Żuki) nie różnią się sw oją m orfologią od w spółczesnych gleb rdzaw ych bielicow anych.
G leby młode, p rzy k ry w a ją ce n ajstarsze gleby kopalne, należą w każdym bad anym p rzy p ad k u do gleb rdzaw ych, ale rozm ieszczenie w ich profilach w olnych tlenków Fe i Al (w ydm y P iaski i Żuki) nie może być w yłącznym re z u lta tem pedogenezy. J e st to bow iem m ate ria ł po
chodzący z gleb o w ykształconym już obliczu typologicznym (rdza
wych), m a te ria ł przygotow any przez d ług o trw ałe w ietrzenie, k tó ry nie s tra c ił swoich właściwości podczas stosunkow o krótkiego tra n sp o rtu .
ZA G A D N IEN IE W IEKU, G ENEZY I EW OLUCJI PO K RY W Y GLEBOW EJ NA W Y DM A CH K O T LIN Y B IE B R Z A Ń SK IE J
W IE K P O K R Y W Y G L E B O W E J N A W Y D M A C H K O T L IN Y
B adania o statn ich lat [6, 7, 9] w skazują na genetyczny zw iązek a u -
tom orficznych bielic, gleb bielicow ych i rdzaw ych, w ykształconych na sta ry c h form ach w ydm ow ych, z procesam i m rozow ym i w plejstocenie.
P lejstoceń sk ą genezę gleb rdzaw ych su g e ru je rów nież system aty ka
PTG [21]. Z procesam i w ietrzen ia p ery g lacjaln ego w iązana je st gene za poziom ów ilu w ialn y ch i rdzaw ych w ym ienionych gleb. Na relik to - wość ty ch poziom ów w skazu je bow iem ich s tru k tu ra i barw a, w ykazujące podobieństw o do w a rstw y czynnej w spółczesnej wiecznej zm arzliny, ch arak tery sty czn a dw udzielność poziom ów ilu w ialny ch oraz zbieganie się ich zasięgów z dolną g ranicą w a rstw y b e z stru k tu ra ln e j, k tó rej g e
nezę p rzy p isu je się głów nie procesom w ietrzenia m rozowego [11, 19, 24, 25, 26]. Za re lik ty plejstoceńskiej zm arzliny uw ażane są także pseu- dofibry, z reg u ły przebiegające pod poziom am i В gleb bielicow ych i rdzaw ych.
G leby n a w ydm ach K o tlin y B iebrzańskiej nie w yk azują cech, k tó re pozw alałyby w iązać genezę ty ch gleb z procesam i w ietrzen ia m rozow e go w plejstocenie. Poziom y В gleb rd zaw ych zarów no a k tu a ln ie fu n kcjonujących, ja k i gleb kopaln y ch nie p o k ry w ają się tu ta j z zasię giem w arstw y b e z stru k tu ra ln e j (przekroje), an i też n ie graniczą z pseu- dofibram i, k tó re spotyka się zresztą sporadycznie. Praw idłow ości takiej nie o b serw u je się ty m bardziej w przy p ad k u gleb bielicow ych, pows-ta- łych w K o tlinie głów nie pod w pływ em roślin w rzosow atych. B rak z kolei s tr u k tu r kriogenicznych w w arstw ie b e z stru k tu ra ln e j o raz w y stę pow anie tejże n a w ydm ach staroholoceńskiego ta ra su zalewow ego N a r wi n ie daje żadnych podstaw do łączenia jej genezy z ok resem p ery - glacjalnym .
Do badań n a d m orfologią, genezą i ew olucją gleb n a w ydm ach w y b ran o bodajże najp ięk n iej w ykształcone pole w ydm ow e w całej K o tli nie. Pole to rozw inęło się n a różno w iekow ych jed n o stk ach geom orfo logicznych, z k tó ry c h n a jsta rsz e zw iązane są z lodowcem środkow opol- skim , najm łodsze z działalnością rzeczną w starszy m holocenie. Z różni cow anie w iekow e tego obszaru n ie oznacza jed nakże podobnie silnego zróżnicow ania u k ształto w anych n a nim form eolicznych. Procesy w y d m owe m ogły się w praw dzie najd łu żej rozw ijać w obrębie ró w n in środ- kow opolskich, ale o stateczny k ształt uzyskała rzeźba eoliczna n a w szy stk ich jed n o stk ach plejsto ceńsk ich w o statn iej fazie uw arunkow anego klim atyczn ie okresu w ydm otw órczego.
O statn ia faza rozw oju rzeźby eolicznej w Polsce przypada n a m łod szy d ry as i początek okresu polodowcowego. W Polsce środkow ej trw ało w ty m czasie in ten sy w n e p rzekształcanie w ydm , nato m iast w łaściw a fa za ich rozw oju przypada n a sta rszy d ryas ]3[. Św iadczy o tym m ała miąższość piasków fazy p rzekształcania w p orów naniu z piaskam i fazy głów nej, o bserw ow ana zwłaszcza o okolicach Łodzi.
W K otlin ie B iebrzańskiej okres w ydm otw órczy trw a ł n ajp ra w d o p o dobniej dłużej niż w Polsce środkow ej, a procesy eoliczne ostatniej fazy tego okresu odznaczały się w iększą intensyw nością. O w iększym n asile niu ty ch procesów św iadczy budow a w ydm w y stę p u ją c y ch na pow ierzch niach nie rozw iew anych, k tó re w każdym b ad anym p rzy p a d k u skład ają się z jed n ej ty lk o serii piaszczystej p rz y k ry te j w a rstw ą b e z stru k tu ra ln ą , oraz całkow ite zniszczenie (rozwianie) gleb allerödzkich. W cześniej uk ształto w an a rzeźba eoliczna została więc na jed n o stk ach p lejstoceńskich w o statniej fazie okresu w ydm otw órczego całkow icie przebudow ana. O długotrw ałości okresu w ydm otw órczego w K otlinie św iadczy z kolei pow szechność w ydm i ich w ystępow anie n a bardzo zróżnicow anych w
130 H. Bainaszuk
kowo jed n o stk ach m orfologicznych i jego koniec o k reślają w ydm y w y kształcone n a staroho lo ceńskim tara sie zalew ow ym N arw i.
Form ow anie tara su przypada na o k res preb orealny , borealny i a t
lanty ck i [1]. T aras je st zróżnicow any wiekowo i m orfologicznie i sk ła
da się z przy n ajm n iej trzech różnow iekow ych g en eracji m eandrów .
W ystępow anie w ydm na odsypach pow odziow ych zw iązanych nie tylko z m ean d ram i najstarszy m i, odznaczającym i się najw iększy m i pro m ie n iam i krzyw izny, ale rów nież z m łodszym i (znacznie m niejszym i) do wodzi, że procesy w ydm otw órcze, a zatem i glebow e, ro zw ijały się przez cały niem alże okres form ow ania tarasu. W ydm y na tarasie pow staw ały więc w okresie p reborealny m , b o realn y m i w początkach okresu atlan ty ck ieg o w raz z form ow aniem k o lejny ch jego członów (w yraźnie w ykształconej p ok ryw y eolicznej pozbaw ione są najm łodsze części ta rasu).
D ługotrw ałość procesów eolicznych w K otlinie B iebrzańskiej i duże ich nasilenie w końcow ej fazie o k resu w ydm otw órezego uzasadn iają t s - zę, że u n ieru cho m ien ie p okryw w ydm ow ych \ ostateczne ujednolicenie rzeźby n a pow ierzchniach plejstoceńskich n astąp iło nie w początkach, ja k na zachodzie k ra ju , lecz w bardziej już zaaw ansow anej fazie holocenu. Z tego też w zględu nie ob serw u je się na w ydm ach K o tlin y s tru k tu r kriogenicznych, a po kry w a glebow a utw orów eolicznych n ie w ykazuje zw iązków z procesam i w ietrzen ia m rozowego. I odw rotnie, fak ty te a rg u m e n tu ją za holoceńskim w iekiem w ydm w K otlinie.
Z agadnienie rów now iekow ości rzeźby eolicznej n a b adanym obsza rze nie sprow adza się tylko do pow ierzchni plejstoceńskich. Z m ożli wości k ształto w ania się w ydm n a staroholoceńskim tarasie N arw i w y nika, że w ydm y n a ty ch pow ierzchniach są także rów now iekow e z w y
dm am i u form ow anym i n a odsypach k o ry to w y ch m eandrów w ielkopro-
m iennych. F a k t ten m a isto tn e znaczenie. Początek rozw oju gleb n a ta rasie, ok reślo ny przedziałem czasow ym form ow ania tej pow ierzchni, w yznacza bow iem g ranicę w iekow ą gleb na po w ierzchniach pozostałych. Oznacza to, że gleby na w yd m ach K o tlin y są glebam i holoceńskimi,. a początek ich k ształto w an ia p rzy p ad a na okres p reb o realn y . Później zaczęła kształto w ać się p o k ry w a glebow a na m łodszych (niż preborealn e) członach ta ra su zalew ow ego N arw i.
Z agadnieniem nie m niej w ażnym od u stalenia początków rozw oju gleb na pow ierzchniach n ie rozw iew anych, je st o k reślen ie przedziału czasowego kształto w ania się n a jsta rsz y ch gleb kopalnych, k tó re również, (dodatkowo) rz u tu ją n a w iek gleb a k tu a ln ie funkcjo nu jących.
N ajstarsze gleby kopalne u k ształto w ały się i fu n k cjo no w ały w s ta r szym holocenie. Oprócz profilów n a w ydm ach staroholoceńskiego tarasu N arw i, k tó re w aspekcie p rzedstaw ionej rów now iekow ości form eolicz n y c h — w yznaczają doln% granicę ich rozw oju, okres fu n k cjon ow ania tych gleb d o k u m en tu ją znaleziska archeologiczne i analiza pyłkow a.
Na cały m obszarze w ydm rozw iew anych sp o tyk a się liczne ślad y b y tow ania człow ieka prehistorycznego. Z n a jd u je się je w postaci o d łu p- ków k rzem iennych, o k ru chó w ceram iki, sk up isk kam ieni i węgli drzew nych, a tak że narzędzi. N ajlep iej zachow ały się one w poziom ach p ró - chnicznych n a jsta rsz y c h gleb kopalnych. W edług opinii dr H. W ięcko w skiej, k tó ra stw ierd ziła analogię złogu k u ltu ro w eg o p en etro w an y ch stanow isk do szczegółowo b ad an y ch przez n ią stanow isk w Sośni (w po bliżu Osowca), znaleziska archeologiczne n a ty m obszarze odpow iadają k u ltu ro m m ezo- i neolitycznym . Św iadczy rów nież o ty m sprecyzow a
na przynależność k u ltu ro w a stan o w isk a w Laskow cu [8].
P ró b k i do an alizy pyłkow ej pobrano z zerw y brzegow ej N ereśli, na w schód od w si P iask i (rys. 1). Rozcięte przez rzekę i p rz y k ry te m łod szym i aluw iam i u tw o ry to rfia ste w y p łycając się, przechodzą tu stopnio wo w n a jsta rsz ą glebę kopalną, odsłoniętą w rezu ltacie podcięcia w y d
m y posadow ionej n a p lejstoceńskiej ró w ninie a k u m u la cy jn e j. A nalizy
czterech próbek, p o b ran ych z utw o ró w to rfiasty ch , dokonał d r K. K ru piński z In s ty tu tu G eografii UW, o kreślając je (z dużym praw dopodo bieństw em ) jako pochodzące z końca o k resu atlan ty ck ieg o i z I połowy o k resu subborealnego. O kres a tla n ty c k i re p re z e n tu je jed n a z próbek, n ajgłębiej pobrana. D alszy rozwój gleb y został więc w b ad any m m iej scu zaham ow any w I połowie o k resu subborealnego sk u tk iem p rz y k ry cia m łodszym i piaskam i w ydm ow ym i. Z tej sam ej w ydm y pobrano ró w nież próbki do analiz glebow ych (w ydm a Piaski).
Stanow iska archeologiczne i an aliza pyłkow a d o k u m en tu ją staro h o- loceński w iek n a jsta rsz y ch gleb kopalnych, d a tu ją c jednocześnie p ierw szy etap wzm ożonej in geren cji człow ieka w n a tu ra ln e środow isko r e gionu. Dowodzą, że dalszy rozwój gleb n a obszarze w ydm rozw iew a n y ch został p rze rw a n y na przełom ie starszego i m łodszego holocenu w w yniku jego działalności.
O bszar z glebam i ko p alnym i o bejm u je różne jed n o stk i m orfologiczne, w ty m i dolinę N arw i. S tąd też — wobec rów now iekow ości p o k ry w y eolicznej na jed n o stk ach p lejstoceń sk ich i p reb o re a ln y c h członach doliny — sprecyzow any okres fu n k cjon o w an ia ty c h gleb dodatkow o określa w iek gleb n a obszarach nie rozw iew anych. W iele więc okoliczności dowodzi, że początek form ow ania się po k ry w y glebow ej n a w ydm ach K otliny B iebrzańskiej przyp ada n a sta rszy holocen. P orów nanie sposobu w y kształcenia, cech i w łaściw ości gleb tego o k resu (gleb kopalnych) z g le bam i fu n k cjo n u jący m i do dnia dzisiejszego d aje podstaw ę do w niosko w ania o dalszym jej rozw oju i ew olucji.
P R Z Y N A L E Ż N O Ś Ć T Y P O L O G IC Z N A G L E B S T A R O H O L O C E ttS K IC H
G leby n a polach w ydm ow ych K o tlin y B iebrzańskiej w starszym ho- locenie to g leby rdzaw e. O bserw uje się je n a w szystkich w ydm ach
roz-132 H. Banaszak
w iew anych, niezależnie od dzisiejszego poziomu w ody gru n to w ej. G le by bielicow e w y stęp u ją punktow o, w n ajb ardziej obniżonych p a rtiac h terenu. Staroholoceńskie (kopalne) gleby rdzaw e są dość zróżnicow a n e p rof iłowo, przy czym zróżnicow anie to p rzejaw ia się przede w szyst kim w sposobie i intensyw ności w ykształcenia ich poziom ów a k u m u la cyjnych. G leby w y stęp u jące n a k u lm in acjach i zboczach form nie róż nią się m orfologicznie od w spółczesnych gleb rdzaw ych bielicow anych, położone nisko często p rzyp o m inają dzisiejsze gleby rdzaw e właściwe. W profilach ty ch gleb nie o b serw u je się jed n a k w m ycia próchnicy, po m im o że n iek tó re z nich m ają bardziej rozbudow ane poziomy próch- niczne od gleb współczesnych.
Z różnicow anie poziom ów A ± gleb k opalnych zależy nie tylko od ich
położenia w rzeźbie te re n u i w ilgotności środow iska. W w iększym
stopniu jest ono w ynikiem bezpośredniego oddziaływ ania n a nie czło w ieka prehistorycznego, nie zależy n ato m iast lub bardzo m ało zależy od zróżnicow ania w iekowego profilów glebow ych. Co w ięcej, szczegó łow e obserw acje teren o w e i dane a n ality czn e w skazują, że kopalne gle b y rdzaw e pom im o różnic w w ykształceniu profilow ym należą głów nie do rdzaw y ch bielicow anych. Zdecydow anie bow iem przew ażają w śród n ich „ty p o w e” gleby rdzaw e bielico w ane; a n a w e t n a jle p ie j w ykształco ne, w ystęp u jące w obniżeniach terenow ych, nie zawsze sa rdzaw ym i w łaściw ym i.
O d k ry w k i w y typ ow ane do bad ań lab o ra to ry jn y c h położone są w róż nych sy tu a c jac h terenow ych, n a zróżnicow anych w iekow o jed no stkach geom orfologicznych. D obrano je pod k ątem an alizy in tensyw ności w y
kształcenia gleb kop aln y ch w zależności od położenia i zróżnicow ania s u b s tra tu skalnego. P ro fil Żuki re p re z e n tu je typow e gleby rdzaw e bie- licow ane, usytu ow an e n a k u lm in ac ja ch i zboczach form w ydm ow ych (przekrój 4), profile P iaski i Z ajki zajm u ją położenia niskie, praw ie płaskie. R e p re ze n tu ją one gleby kopalne o najlepiej w ykształconych poziom ach ak u m u lacy jn y ch , lepiej n a w e t w porów naniu ze współczes nym i glebam i rdzaw ym i w łaściw ym i (opisy odkryw ek).
G leby P iaski i Zajki, a w szczególności gleba Piaski, n ie mogą być jednakże bezd y sku sy jnie zaliczone do rdzaw ych w łaściw ych. Poziom y a k u m u la c y jn e ty ch gleb m ają bow iem c h a ra k te r antropogeniczny. Znacz
n ie słabiej w ykształcone poziom y m ają gleby podobnie położone na
w ydm ach, gdzie ślady b y tow ania człow ieka prehistorycznego nie są — ja k w p rzy pad ku w ydm Piaski i Z ajki — liczne, zaś gleby n ie p rze kształcone antropog enicznie n a ty ch w ydm ach, zwłaszcza nieco w yżej usytuow ane, są w ykształcone podobnie ja k współczesne gleby rdzaw e bielico w ane. W p ro filu P iaski w yraźnie zaznaczają się przem ieszczenia w oln ych tlen k ów żelaza (tab. 3). W skaźnik przem ieszczeń tego sk ład
nika je s t n a w e t w yższy niż w p ro filu Ż uki położonym na w ierzchołku w ydm y. A ntro p ogen iczn y c h a ra k te r poziomu aku m u lacy jn eg o i dane
