A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA IU R ID IC A 40, 1989
Natalia Gajl
UJĘCIE ZAGADNIEŃ PR AW NOFINANSOW YCH
W PODSTAW OW YC H I SPECJALISTYCZNYCH PODRĘCZNIKACH FIN ANSÓW I PRAW A FINANSOW EGO
Zakres przedm iotu fin anse i praw o fin an sow e jest obecn ie bardzo szeroki. Z n ajd uje to odbicie w większości po dręczników po d staw o -w ych i sp ecjalisty czn y ch uk azu jący ch się -w szczególności -w o kresie o statn ich p iętn a stu lat. Obecnie, p odręczn ikó w z dziedzin y fin ansów i p raw a finan sow eg o jest wiele. Praw ie każdy z ośro dkó w ak adem ic-kich po siada już w łasne po dręczniki i sk ry pty . Są one dobrze znane w środow iskach akadem ickich. Nie je st przedm iotem obecn eg o o p ra -co wania do ko nanie ich analizy, a tym bard ziej oceny. M ożna jed ynie, jak się w ydaje, w skazać na pew ną cechę ch a rak terystyczn ą, jak a w tym przedm iocie ma m iejsce. W wielu po dręcznikach prezen to w an e jest o ryg inalne, n iesch em atyczne ujęcie. W y d aje się, iż n ależy to uznać za zaletę obecnego sta n u teorii i d yd ak ty k i w dziedzinie w yk ład u z fi-nan sów i praw a fifi-nansow ego. N aw et n ajlepszy schem at po dręcznika nie po winien być wzorem powielanym . W y d aje się, iż będzie to w łaśnie sy tu acja ko rzy stna, o ile uk azu jące się po dręczniki będą p reze n -to w ały coraz bard ziej różne po dejście do sko m p liko w an ej i jakżeż szero kiej obecnie tem aty ki p raw a finansow ego. Ta pew na „k o n k u ren -cyjno ść" op racow ań u k azu jący ch się w po szczeg ólnych ośro dkach ak adem ickich, przyczy nić się może do głębszego poznania przedm iotu, ró żnie u jęteg o i p rzed staw ian eg o w poszczególny ch podręcznikach.
W zak resie m etod ujm ow ania w p odręczn ik ach zjaw isk fin an so wych i rozwiązań praw ny ch , m ożna jedn akże w skazać kilka p ro b le m ów d y sk u sy jn y ch o ch arak terze g en eralnym , w arty ch p rzed y sk u to -w ania i om ó-wienia -w- tym gronie. W śród -w ielu innych, -w a rte są rozw ażań, jak się w y daje, co najm n iej trzy duże g ru p y problem ow e, k tó re m ogą być różnie w arian to w o ujęte. Je st to, po pierw sze, za-k re s fin ansów i p raw a finansow ego; po drugie, sposób u jęcia zagad-nień finansow ych, k tó ry może p rzy bierać postać:
—u jęcia no rm atyw n eg o lub też b ard ziej teo retyczn eg o — ogól-nego,
— p rzed staw ienia zjaw isk staty sty c zn ie — w edług ak tu aln ego u s ta -w o da-w st-w a lub też e-w o lu cy jn e uk azanie roz-w o ju zja-w isk instytucji, — do ko nania analizy w św ietle norm p raw a finanso w eg o lub też szerzej, in terd y scy p lin arn ie w św ietle różn ych gałęzi p raw a z p o d k re-śleniem i w skazaniem na form y ekon om izacji zjaw isk i rozw iązań fi-nan sow ych itp.,
— w y k orzy stu jąc i o p iera ją c się na p rzy k ład ach em piryczn ych i staty sty k ach lub je pomijajcie oraz
— p rzy jm u jąc zasadę p rzedstaw ian ia zjaw isk i k on stru kcji fin an so -w ych -w ś-w ietle roz-w iązań -w y łączn ie polskich lub też -w szerszym aspek cie po rów naw czym w od niesieniu do rozwiązań różnych k rajów so cjalistyczn ych, lub też n adto k rajó w k apitalisty czny ch .
Po trzecie, w końcu, problem em , k tó ry się w y łan ia p rzy an alizie u jęcia zag adn ień w po dręcznikach, jest zasto sow ana forma d y d ak ty -czna i ed y to rsk a. W tym przedm iocie w y łan ia się k onieczność roz-w ażania różnych m ożliwości p rzedstaw ien ia zjaw isk finanso w ych w op arciu o tab ele graficzne, w zory itp., z w yk o rzy stan iem różny ch druków , w tym p e titu dla ob jaśn ień form p rzedstaw ien ia i p rezen ta cji lite ra tu ry w y k o rz y stan ej w p racy i w sk azy w an ej, ułożenia zestaw u za-gadn ień i p y tań pro blem ow ych itp.
W sk azan e tu trzy g ru p y zagadnień, n a tu ra ln ie nie w yczerpu ją w pełni p roblem u, ani go nie zam ykają. Ich w sk azan ie ma na celu jed y n ie zainsp iro w anie dysk usji n ad różnym i m ożliwym i w ariantam i u jęcia p rzed m iotu finan sów i p raw a finansowego w p odręczn ik ach p o d-stawow ych, jak rów nież w p odręcznikach sp ecjalistyczn ych. W y d aje się, iż d ysku sja nad tymi problem am i, w tym gronie jest zresztą szcze-gólnie n a czasie, ze w zględu na p rzep ro w adzane przed e w szystkim w Polsce, ale i w w ielu innych k rajac h so cjalistyczn ych, refo rm y g ospodarcze. O becnie, jak wiadom o, zak res zm ian u staw od aw stw a fin an -sowego jest, w brew oczekiw aniom , nad al bardzo często tliw y i szybki, co po w odu je pewn ą d ezaktu alizację szereg u o praco w ań d otych czaso -wych, tym bard ziej więc zachodzi ko nieczn ość szerszy ch d ysk usji w tym przedmiocie.
1. Zacznijm y rozw ażania, p rzede wszystkim , od u stalenia zakresu przedm iotu fin an sów i praw a finansowego, ma to bowiem pod staw o we znaczenie i rzu tuje na całok ształt treści w yk ładu , a w ięc i p od ręcz-n ików p odstaw owy ch, i sp ecjalistyczręcz-n ych.
Od lat toczy się akadem icki spór o to, gdzie p ow in na p rzebiegać gran ica pom iędzy zakresem obow iązyw ania poszczególnych gałęzi p r a-wa. M ożna go odnieść i do p raw a finansowego. R ozległy zasięg b
ez-p ośredn iego działania ez-pań stw a sez-powodow ał, iż we w sez-półczesn ej nauce p raw a finanso w eg o po jaw iły się znacznie większe, niż dawn iej, tru d ności w ścisłym u stalen iu zakresu i g ran icy d yscyp liny p raw a fin an -sowego. Przestały paso w ać do now ych form g ospo darow ania publicz-nego daw ne w yznacznik i o k reślające zakres finansów. Nie m ożna bo-wiem dziś po sługiw ać się k ry teriu m form ułow any m w o rto d o k sy jn ej n au ce finansów w w arunk ach n iew ielk iej go spod ark i publicznej, k o n -c en tru ją-c ej się w tym ok resie w budże-cie, iż reg u la-cje finansow e są zw iązane z grom adzeniem i podziałem zasobów publicznych. G dyby p rzyjąć tę definicję, to trzeba byłob y obecnie rozszerzyć ją na różne przedm iotow o system y, w tym k red yto w y , ubezp ieczen io w y itp. D ru-gie z trad y c y jn y c h k ry terió w , bazu jące na tym, iż finanse w y stępu ją zawsze wtedy, gdy p ań stw o działa w ch ara k te rz e org anu władzy, jest za wąskie. Przestało być p rzy d atn e w zd ecentralizo w an ym m odelu za-rządzania, opartym w wielu p rzy pad kach na zasadach w sp ółp artner- stwa. Trzecie natom iast kryterium , op arte na fun kcjach pieniądza, ma z kolei tę wadę, iż jest za szerokie; objąć nim bowiem można bez m ała w szystk ie p rzejaw y różnych działań. W sumie, żadn e z tych k ry te rió w nie stano w i p o dstaw y do p rzep ro w adzen ia w łaściw ej linii d em ark a- cy jn ej pom iędzy poszczególnym i gałęziam i praw a a praw em finan -sowym.
W gronie finansow ców nie trzeba p rzeko nyw ać, iż pogląd, k tó ry n ieste ty po dziś dzień po k u tuje w śró d dużego gron a p raw n ik ó w in -n ych dyscypli-n, że praw o fi-n a-nsow e do ty czy głów -nie d w u dziedzi-n k lasyczny ch, w k tó ry ch ma rolę d eterm in ującą — zagadnień b ud żeto w ych i po datkow ych, jest już od d aw n a n ieak tualny . O becnie p ra wo fin ansow e reg u luje w szystkie bez m ała dziedziny g osp odarki p u -blicznej. O bok tra d y c y jn y c h działów bu dżetu i podatków , wchodzą w sk ład nauki fin an sów i praw a finansow ego, takie działy, jak system pieniężno-rozliczenio w y, system kred yto w y , sy stem dew izowy, system ubezpieczeniow y, system finan sow y p rzed siębiorstw uspołecznionych oraz system m ięd zy narod ow y praw a finansow ego. Rozw iązania p rzy ję te w tych dziedzinach tw orzą zw arte sy stem y wchodzące w sk ład ogól-neg o system u praw no fin an sow ego państw a. Co w ięcej — rozw iązania finansow e, p rzy jęte w tych dziedzinach w zn acznej m ierze de term in u ją rozw iązainia iininy ch gałęzi praw a. W iększo ść tych zag adin ień sta -now i obecnie p rzedm iot w y kładu Finanse i praw o fin an sow e oraz u j-m owane je st w p oszczególny ch częściach w iększości u kazujących się podręczników.
W tym zakresie n asu w a się kilka reflek sji w arty ch rozważań. W w iększości p od ręczn ik ów w yo dręb n io na jest część w stęp na p raw a finansowego, W tej części um ieszczone są zw ykle różne rozw iązania
do ty czące p ojęcia i zakresu fin an sów i praw a finansowego, zagadnień term in olo gicznych oraz funkcji finansów. Na ogół tro ch ę rzadziej w tej części om awiane są zag ad nien ia do ty czące ch a ra k tery sty k i p r a -w a finanso -w eg o i techn ik i n o rm aty-w nej, m ającej m iejsce -w finansach. W y d aje się, iż w szczególności ze względu na w pro w ad zan ą obecnie reform ę, sto sow an e są nowe in stru m en ty i form y od działyw an ia n o r-m aty w n ego poprzez finanse. C h ara k tery sty k a części ustaw o daw czej oraz an aliza bu do w y norm praw n y ch i ich od działy w ania jest więc bardzo po trzeb na i pow inna znaleźć sw e m iejsce w pod ręcznik ach .
W dziedzinie ujęcia przed m iotow eg o nie w szystk ie w sk azane działy praw a finansow eg o są przedm iotem w ykład u. W niek tó ry ch pod -ręcznik ach po m ijane są n iekiedy np. ubezpieczenia. N ie w y d aje się to zasadn e, biorąc pod uw agę od rębn ą organizację jed n o stek u bezpie-czeniowy ch oraz sp ecjalne zadania i b udow ę sk ład ek ubezpiebezpie-czeniowych. W daw nym p rog ram ie stu diów zagad n ien ia u bezpieczeń zostały w y łą -czone z przedm iotu finansów i p raw a finansowego. W ych od zon o bow iem z założenia, nie m ająceg o zresztą p otw ierdzen ia ani w teorii, ani też w p rak ty c e, iż te zagadnienia no rm u je w y łączn ie p raw o p rac y i praw o ubezpieczeniowe. Je st to ty lko po części praw dziw e. Zagadnień bo -wiem, p ar exellen ce, finanso w ych je st ta k w iele i są one pom iędzy sobą tak pow iązane, iż niezależn ie od tego, iż w iele dziedzin reg ulo -w ane jest przez p ra-w o p rac y i p ra-w o ubezpieczenio-w e, t-w orzą one zw arty sy stem finansow y, k tó reg o nie można w nauce fin an sów i w p ra w ie finansow ym pom inąć. Dobrze w ięc się stało, iż w ostatnim p ro -gram ie ram ow ym przesłany m przez M in isterstw o Nauki, Techniki i Szkolnictw a W yższego, w skład p raw a finansowego zostały w łą-czone zasad y g osp odarki ubezpieczen iow ej.
Innym działem , k tó ry o statn io bardzo rzadko zn ajd u je swe m iejsce w praw ie finansowym jest praw o k arno-skarbo w e, w chodzące w skład tak zw any ch kom pleksow ych gałęzi praw a.
W p raw ie k arno -sk arb ow ym związki dwu gałęzi p raw a są bardzo ścisłe. Prawo k arn e sk arb o w e zdecydo w anie stano w i o ko m plekso-w ym poplekso-w iązaniu norm praplekso-w n y ch i k o nstru k cji dplekso-wu różnych gałęzi p raw a w jed n ą w spólną norm ę praw n ą.
Pow iązania z dwiem a gałęziam i p raw a są tak silne, iż od w ielu lat prow adzon y jest spór w nau ce i dy daktyce, k tó ry nie ma szans na zakończenie, czy w y kład z p raw a k arneg o sk arb ow ego ma n ale -żeć do praw a karn ego , czy też do praw a finansowego. W prak tyce, n iestety , p row adzon e jest to bardzo różnie. Za trak to w an iem tych zagadnień w ram ach praw a finansow ego przem aw iają względy, łą -czące się z rozw iązaniam i fin ansow ego praw a m aterialnego. Za łącze-niem z praw em k arn ym przem aw iają zasad y p ro ced u ry i powiązania,
Daw niej jed n ak że przedm iotem och ro ny p raw n e j by ły trad y c y jn e do -cho dy budżetow e, w tym podatki, cła i o płaty w szelk iego rodzaju.
A k tu aln ie tak że i inne zobow iązania i form y rozliczeń z budżetem p rzed sięb iorstw usp ołecznionych są o bjęte ustaw ą karno -sk arb ow ą, w tym m iędzy innym i na przy k ład świad czenia system o we, tj. w p łaty n adw yżek środ ków obro tow ych, am ortyzacji itp.
N astąpiło w ięc znaczne rozszerzenie m aterii karnej, k tó re j mogą być po dd an e p rzed siębiorstw a uspołecznione. Je st to, jak się w ydaje, proces p raw id łow y w obec rów noczesnego rozszerzenia się zakresu sam odzielności praw no fin an so w ej p rzed siębio rstw i op arciu ich go-spo dark i na zasad ach odpow iedzialności. Zacieśnia i poszerza to zw iąz-ki z praw em finansow ym . Nie można nie zwrócić uwagi, iż praw o k a rn e skarbo w e, choć w zn acznej części w zorow ane je st na części ogólnej praw a karneg o , musi uw zględn iać jed nocześnie jed n ak że w zn a-cznym stopniu od ręb no ści w y n ik ające z finansow ego ch arak te ru zda-rzeń i zjaw isk finansow ych, co przem aw ia, moim zdaniem, za o b ję-ciem obecnie tej dziedziny zak resem praw a finansowego.
M niej w y raźn e cech y ko m pleksow ej gałęzi p raw a p rez en tu je n a tom iast pow iązanie w y stę pu jące w odn iesieniu do zagadnień no rm o w anych p raw em m ięd zy narod ow ym i praw em finansowym. W y stęp u -jące p ow iązanie norm jest znacznie luźniejsze. N aw iązują one często o dręb nie do genezy przepisów dwu różnych gałęzi praw a.
Sfera w y stępo w an ia p raw a finan sow ego w zak resie rozw iązań o b-jętych praw em m ięd zy narodo w ym zaw sze była szeroka, b iorąc pod uw agę fakt, iż w w iększości w szelkie um owy m iędzynarodow e, p ow o-d ują sku tki finansow e. O becn ie isto tn e zn aczenie o o-dg ry w ają no rm y finan sowe do ty czące pożyczek m iędzynarodow ych, system ów p o d a t-kow ych oraz, m ające w tym zakresie m iejsce, liczne ak cje prow adzone w ram ach harm onizacji i dążenia do uniknięcia po dw ójn eg o o po datko -wania. W raz z rozw ijan iem się now ych w spó ln ot gospodarczych, a w tym RW PG i um ów go sp odarczych o w sp ółpracy pom iędzy róż-nym i państw am i, norm am i finansowym i ob jęte są znaczne części tych zaw ieran y ch porozum ień. M iędzy innym i w y raża się to w u stalen iu odpow iednich sy stem ów finanso wy ch dla m iędzy narodo w ych o rg an izacji finansowych, b an ków m iędzy narodo w ych i in w esty cy jn ych i in -n y ch i-n sty tu cji w spól-nych.
W ram ach reform y p rzedsiębio rstw a uspołecznion e są u praw n io ne na m ocy ko ncesji do wchodzenia w stosunki um ow ne z k o n trah e n tam i zagranicznym i, tw orzenia wspólnych p rzed sięb iorstw celem p od -jęcia działalności z zagranicą, k orzy stania z form komisu, ag encji itp., aż do tw orzen ia różneg o ro d zaju przed sięb iorstw m iędzynaro dow y ch tzw. m ieszanych o k ap itałach polskich i zagran icznych. W sumie n a
-stęp uje dom inacja przepisów fin ansow ych, co upow ażnia do stw ier-dzenia, iż są one częścią sk łado w ą gałęzi praw a finansow ego.
Te w zględy przem aw iają, moim zdaniem, za w łączen iem praw a m ięd zy narod ow ego finansow ego do w y k ład u i po dręczn ik ów z zak re -su fin an sów i p raw a finansow ego, jak o o drębn eg o działu.
W ko ńcu nie sposób pom inąć jeszcze jed n ej kw estii, zw iązanej z ujęciem w w y kładzie zagadnień d otyczących ad m in istracji fin a n so -wej oraz zasad i form kontroli. Z ag adn ienia te bardzo różnie i w róż-nym stop niu ujm ow ane są w po dręcznikach. N ajm niej m iejsca zaj-m uje zw ykle część zw iązana z adzaj-m in istracją finansową. W y d aje się, iż choć są to kw estie nie najw ażniejsze, w arto by im pośw ięcić w ię-cej m iejsca. Rola i stru k tu ra a p a ra tu finansowego, tak po dleg łego M in istro w i Fiinainsów, jak i u p raw in iein ia p rezesa NBP i iin inych d y rek to rów banków , są dziś rozległe, nie m ieszczą się one w o brębie u p ra w -nień i stru k tu ry inny ch o rg anó w i adm in istracji państw ow ej. Nie są zresztą szerzej zag ad nien ia te om aw ian e w p raw ie adm inistracyjny m . N iek tó re po dręczniki praw a adm in istracy jneg o w ręcz te k w e stie po m ijają. Z teg o choćby w zględu należało by je, jak się w yd aje, w łą -czyć do po dręczników z zakresu fin ansów i praw a finan sow ego, aby nie u m knęły one w ogóle z pola w y k ład u akadem ickiego.
W iąże się z tym zagadn ieniem zresztą bard zo ściśle, zagadnienie k on troli finansow ej. Są to zagadn ienia bard zo istotne, k tó ry c h wagi na ogół się nie n eguje. M ożna przypuszczać, iż to, że nie we w szy stkich po dręcznikach finansó w i p raw a finansow ego zn ajd u ją się od -ręb ne części p ośw ięcon e k ontroli, w yn ika po części z tego, iż zagad-nienia te są suk cesyw nie ro zw ażan e p rzy om aw ianiu ró żnych działów finansów. W ted y jedn akże zagadnienia te nie stan ow ią o kom p lek-sowym u jęc iu zasad k on tro li, co stano w i — ja k się w y d aje — p ew n ą w adę z p un ktu w idzenia po trzeb dy dakty czn ych. Z kolei, ja k m ożna przypuszczać, szereg au to rów uważa, iż są to kw estie ta k szczególne, iż po w in ny stano w ić osobny przed m iot od rębn ych op raco w ań p od -ręczn ikó w szczegółow ych, stano w iąc jed no cześn ie w yk ład sp ecjaliza-cyjny.
W tym aspekcie p ow staje zresztą problem szerszy, n a k tó ry chcia-łabym zw rócić uw agę i p oddać dy sku sji — na ile poszczególne zagad-nienia, k tó re stanow ią przedm io t specjalizacji finan sow ej — w ogóle po w inny i w jak iej szczegółowości znaleźć swe odbicie w przedm
io-cie po dstaw ow y m z finansó w i praw a finansowego.
Na ogół przedm iotem wyk ładów , a w ięc i podręczn ikó w sp e cjalistycznych, są tak ie zagad nienia jak: sy stem y p raw no finanso w e p rzed -siębio rstw uspołecznionych, po lity ka finansow a, system b udżetow y lub system y budżetow e różnych państw , go spo darka finansowa rad n a ro
-dowych, sy stem y praw no -kred ytow e, system y m ięd zy narod ow y ch o r-ganizacji finansow ych itp.
Specjalizacja, z w y jątkiem dwu pierw szy ch w ym ien ion ych w y k ładów, tj. system ów p raw n ofinansow ych p rzed sięb iorstw i polityki fin an -sowej, jest na ogół w poszczegó lnych u n iw e rsy te tach różna. W k aż-dym z ośrodków , w zależności od wielu różnych czynników, a w tym pro w ad zo nych na różny ch k ieru n k ach specjalizacji, p rop on o w ane są do w ybo ru różne w y k łady sp ecjalizacy jne. W tej dziedzinie p o w staje lub pow in no po w stać w przyszłości, w iele różnych now ych p od ręcz-n ików i sk ry p tów sp ecjalisty czręcz-ny ch.
Przy dużym i rozległym tem atyczn ie zak resie no rm o w anym ob ec-nie p raw em finansow ym , ec-nie ulega wątpliwości, iż będzie m usiała być u rucham iana coraz w iększa liczba w y kład ów sp ecjalizacyjny ch , a co za tym idzie, p ow staw anie o praco w ań specjalisty czn y ch jest procesem nieunikn ion ym i niezbędnym . W moim przeko nan iu jednakże, nie zwalnia to od kon ieczno ści w skazania i u jęcia tych różnych zag ad -n ień rów -nież w p odręcz-n ik u podstaw ow ym . N atom iast samo ujęcie ich i p rzedstaw ienie, z n a tu ry rzeczy musi m ieć ch ara k ter ogólny.
U trzym anie odpow iednich propo rcji w ujęciu tej prob lem aty ki za-p ew n e nie n ależy do łatw ych, tym niem niej zak ład ając, iż studenci są na różnych specjalizacjach , pom inąć ty ch p rob lem ów w p o dręcz-niku podstaw owym , ze w zględu na ich wagę, nie można.
2. Innym problem em , w arty m szerszej dy skusji, jest problem u ję -cia zagadn ień finan so wy ch w poszczególnych p odręczn ikach. Zależy to, n atu raln ie, od w ielu czynników, przy czym najw ażn iejszym , jak się w ydaje, w znacznej m ierze d eterm inu jący m ujęcie podręcznika, jest p rzy jęcie o kreślon eg o m odelu k ształcen ia u niw ersyteck ieg o. Ja k wiadom o, po glądy by ły i są nadal podzielone. N adto co p arę lat, w zależności od zm iennych czyn ników i zapotrzeb ow ania p rak tyk i oraz dom inacji poszczególnych grup poglądów, po w raca jako forma w io-dąca, bądź m odel kształcenia un iw ersyteck iego , k tó ry ma na celu od razu przyg otow anie do zawodu, bądź też m odel kształcen ia u n iw ersy teckiego ogólnego, d ająceg o po dstaw y w iedzy teo rety cznej, do p rzy -szłego sam ok ształcenia się i aplikacji p raw n ikó w i adm in istratyw istów . W zależności od p rzy jęcia jedn ej z dwu g en eralny ch ko ncepcji, inne z n a tu ry rzeczy ujęcie musi być p rezen to w ane na w y k ład ach i w p o d -ręcznikach.
P rzy jm ując jako jed en z w ariantów , za k tó ry m sam a się op ow ia-dam, m odel ogólnego, teo retyczn ego k ształcenia un iw ersyteckiego , m o-żna b y p rzy jąć założenie, iż u jęcie zagadn ień pow inno m ieć ch arak ter w większości u ogó lniający, a nie opisowo no rm aty w ny . Tym nie m niej sam opis k o nstruk cji no rm atyw n ych jest w p ew n ym zakresie n ieun ik
-niony. N ie p owinien on być jed n ak że za szczegółow y, a tylk o służyć jak o przy kład dla ogólnych ch a rak tery sty k . Za takim ujęciem p rze -m aw ia zresztą nie tylko w y bór od pow iedn iego -m odelu kształcenia un iw ersyteck iego . Przem awia za tym również i to, iż ustaw o daw stw o finansowe, p rezen tu jąc praw o czynnie od działujące w dziedzinie zarzą-dzania go spo d arką narod ow ą, p od dane jest liczniejszym niż w in nych gałęziach praw ny ch , uzasadniony m , a często i n ieu zasad nion ym zm ia-nom. Pociąga to za sobą częstą d ezaktu alizację podręczników . Je st to w ięc jeszcze jed ny m d od atkow ym arg um en tem za bard ziej ogólną, a nie szczegółową c h ara k tery sty k ą norm p raw nofin an sow y ch , d o ty czących po szczeg ólnych dziedzin. N atu ralnie, znalezienie o dpo w ied -nich w zorów przy tego ro dzaju u jęciu nie należy do łatw y ch , to też różne są w obecn ych po dręcznikach sto sow ane ro zw iązania w tym przedm iocie.
Z prob lem em tym wiąże się tak że i konieczność w y b o ru jednej z m etod p rzed staw ienia p rob lem aty ki — m etod y staty sty c zn ej — cha-rak te ry zu jące j ak tu aln y stan no rm aty w n y; lub też m eto d y h isto ry cznej, ew olu cyjcznej, w sk azu jącej na tw o rzenie się poszczeg ólnych in sty -tu cji i zjaw isk na p rzestrzeni ok reślon ego czasu. N a-tu raln ie w y bór jedn ego z w ariantó w zależy od autora. Tym niem niej w y d aje się, iż p rzedstaw ien ie zagadnienia w aspek cie ew olu cy jny m ma w ielkie w alo ry in terp retacy jn e. Pozwala na lepsze zrozum ienie gen ezy k o n stru k -cji i p rześledzen ie różnych m ożliwych w tym zakresie rozwiązań, tak u kazu jąc w ady i zalety k on stru k cji uchy lon ej, ja k i na tym tle k o n -struk cji now o w prow adzo nej. N a tej po dstaw ie można lep iej poznać genezę do ko nan y ch zmian, d ok o nu jąc głębszej in terp retac ji i ocen y poszczegó lnych k on struk cji.
Poza sam ą m ożliwością po głębienia in terp retac ji i w y kład ni rozw iązań uchylon ych i oborozwiązujących, erozw olu cy jne p rzed starozw ienie te -m atyki -m a tak że i tę zaletę, iż w -m niejszy -m stop niu po w od uje d ezak-tu alizac ję podręczników . E wolucyjne p rzed staw ienie bowiem w sk azu je na m ożliwość różn olitych rozw iązań oraz pozwala na zapoznanie stu d en tó w n ie z jedn ą, ale z w ielo m a m ożliwymi k onstruk cjam i, z k tó -rych n iek tóre się zdezaktualizo w ały, ale do inny ch może się n astęp nie po w rócić w przyszłości, do ko nu jąc m odyfikacji ich i d osto sow u jąc je do now ych w a ru n k ów go spo darow ania.
O so bnym zag adnieniem je st przed staw ien ie po szczegó lnych zag ad -nień i rozw iązań no rm aty w nych , finansow y ch na szerszym tle, niż ty lk o w św ietle rozw iązań praw a finansow ego.
Można stw ierdzić, iż od działy w an ie norm praw a finansow eg o na g o spo d arkę publiczną w szczególności w św ietle obecnych reform jest bardzo rozległe. W szereg u p rzy p adk ach k o n struk cje fin anso we p
rze-sądzają o k oncepcji p raw n ej d eterm in ując rozw iązania tych gałęzi praw a.
Szeroki zakres sp raw ob jętych p raw em finansow ym po w oduje, iż p raw o finanso we w wielu dziedzinach no rm uje zag ad nienia w sposób sam oistny, w yłącznie stan ow iący o danym rozwiązaniu. W szeregu innych zagad nień w y stęp u je łącznie i w sp ółdziała w realizacji ro zw ią-zań stosow an ych w inn ych gałęziach praw a. Ze w zględu na k o n k retność i szczegółow ość rozwiązań finanso w ych są to najczęściej k o n stru k cje u stalając e treść, a w szeregu p rzy p ad k ach także d eterm in u -jące treść ogólny ch zasad ustalon y ch w in nej gałęzi praw a.
Te w zględy przem aw iają za w skazaniem p rob lem u o ddziaływ ania i pow iązania praw a finansow ego z innym i gałęziam i praw a w po d -ręczn iku podstawow ym .
W po dręcznikach sp ecjalisty czny ch , o m aw iający ch i in ter p re tu ją -cych szczegółowo d an y przedm iot, pom ijanie rozw iązań inny ch g a-łęzi w ogóle nie w y d aje się m ożliwe. W św ietle obecnego, rozległego u staw o daw stw a, niem ożliw a jest bowiem w y ry w k ow a in te rp re ta cja d an ego zagadnienia bez sięg an ia i sp raw dzen ia rozw iązań w y n ik a jący ch z in nych d ysjącyp lin praw a. W tym zak resie jedn ak że p rezen to w ana jest na ogół w n au ce d alek o idąca, n iekied y za d alek o p o su -nięta, sp ecjalizacja. Związki i pow iązania różnego ro dzaju są bardzo rozległe. N iestety w różny ch w yk ład ach specjalisty czny ch nie często sięg a się i w skazu je na rozw iązania inny ch gałęzi praw a. Pow oduje to, iż stu d en t o un orm o w an iu praw n ym ty ch sam ych zagad nień infor-m ow any jest w y ry w k ow o w trak cie różnych k olejn y ch w yk ładó w sp e-cjalisty czny ch , bez w sk azania na ich całościow ą in terp retac ję. Z jaw i-sko to jest szczególnie rażące przy po m ijaniu zagad nień finansow ych przez sp ecjalistów inny ch gałęzi praw a. Z teg o też w zględu w arto na te zagadnienia w skazy w ać w p od ręcznikach sp ecjalisty czn y ch z z ak re-su finansów.
Szczególnym pro blem em d eterm inu jący m inn e rozw iązania i u ję -cie m ery to ry czn e jest p rzyję-cie zasad y om aw iania zagadn ień finan so-w ych so-w aspek cie p oróso-w naso-wczym — p ok azując rozso-w iązania stososo-w an e nie tylk o w Polsce, ale i w in nych krajach. W y d aje się, iż p rzy jm u jąc m odel k ształcen ia u niw ersyteck ieg o o ch ara k terz e ogólnym, n a leżało by dążyć w k ieru n k u m ożliw ie szerokiego p rzed staw ienia p o -równaw czego. Ma to tak zalety poznawcze, jak i przy rozszerzen iu się k on tak tó w zagranicznych, może by ć rów nież pom ocne praktyczn ie. N iestety w tym k ieru n ku nie poszedł o becny p ro je k t m inisterialn y, w k tó -rym w yraźnie p od kreślon y został w yłącznie polski m odel rozwiązań praw ny ch . N atu raln ie i w tym przedm iocie można zastoso w ać różne schem aty i rozwiązania, np. w sk azy w ać tylko na pewne, szczególnie
oryg in aln e, w y bran e w yryw ko w o rozw iązania innych krajów , n a to -m iast głów nie w p od ręcznikach sp ecjalisty czn y ch rozw ażać bardziej szczegółowo rozw iązania inny ch państw . Z alety tego rod zaju u jęcia są, w moim przekonaniu, bezsporne. Przyjęcie m eto dy poró w naw czej po szerza również wiedzę stu dentów , w sk azu jąc na w iele m ożliw ych rozwiązań k on stru k cy jn y ch , z który m i mogą sp otk ać się w przyszłości.
3. W zak ończen iu n ależało b y w skazać na o statn ią g ru p ę zagadnień, w iążący ch się z m ożliw ością zasto so w ania różnych m etod p rzed staw ien ia ed y to rsk iego om aw ianych problem ów. Szata g raficzn a i e d y -torska m oże być n a tu ra ln ie w zależności od inw encji au tora bardzo różnorodna. Pow staje jednakże, po pierw sze kw estia czy i w jakim zak resie w p raw ie fin ansow ym n ależy sięgać do staty sty k i empirii. Je st to na ogół dom ena ekonom istów. Tym niem niej, w szczególności w p od ręczn ikach om aw iających zagadnienia w św ietle rozw iązań p olskich, po sługiw anie się tabelam i, ukazującym i sta ty sty czn ie w agę sto sow anych rozwiązań, w y d aje się korzystnym . Dobrze o praco w an e ta -bele, w skazu jące na różne relacje, stano w ią z zasady dobrą ilu strację dla ro zw ażanych problem ów.
W po dręcznikach praw a finansow ego nie p rzy jęła się, jak dotąd, p ra k ty k a zdająca się dom inow ać w w ielu po dręczn ikach ek onom inych, m atem atyzo w ania tekstó w i przenoszenia wzorów m atem a ty cz-nych, do rozważań praw nych. W zakresie praw a, przy najm n iej jak to ma m iejsce dotychczas, m etod a ta nie o kazała się p rzyd atna. N atom iast w n au ka ch ekonom icznofinansow ych, stosu nkow o często w y -stęp u je n ad m ierne po sługiw anie się niezrozum iałą dla czytelnika m a-tem aty ką. Nie w p ły w a to n a po głębienie rozw ażań ani też na ich jasność.
W spółcześnie ro zw ijane różne form y inform atyki i ko m p utery zacji, na pew no obejm ą w przyszłości i nauki praw nicze. Tym niem niej na obecnym etap ie rozw oju ko m pu teryzacji nie m ają one jeszcze sz er-szej bazy p rak tyczn ej i zastosow ania w praw ie. Posługiw anie się nimi w p raw ie finansowym po zo staje do tąd raczej w sferze rozw ażań teo rety czny ch . Po drugie, trzeba stw ierdzić, iż na ogól, n ie ste ty sto sun -kowo m niej, niż w po dręcznikach inny ch gałęzi praw a, p ow oływ ane jest w p odręczn ik ach finansow ych orzecznictw o, g losy itp.; w a rto by je szerzej analizow ać, w szczególności w p odręczn ikach sp ecjaliza-cyjnych.
Istotny m zag adnieniem jest również sposób po sługiw ania się i w sk azyw ania na literatu rę przedm iotu. Pom ijam tu nie bud zące w ątp liw o -ści stosow an ie ogólnej form y odsyłaczy i odno śn ików naw iązującej do poglądów lite ra tu ry cytow an ej w tekście. W arto jed nakże w skazać na szereg tak że inn ych oryg in aln y ch form sp o ty k an y ch w naszy m p
iś-m iennictw ie po dręcznikow yiś-m . W tyiś-m przediś-m iocie d obrą foriś-m ą po sze-rzenia wiadom ości bibliograficzny ch je st p osługiw anie się m etodą przed m iotow ą litera tu ry w po szczeg ólnych działach. Umożliwia to szer-sze w sk azanie sp ecjalisty czn ej litera tu ry p rzedm iotu także i tej nie- cy to w an ej bezp ośrednio w pracy. Dobre rezu ltaty d yd ak ty czn e można osiągnąć także, uk ład ając zestaw y litera tu ry do po szczególnych za -gadnień. Może to służyć jak o dobra w skazó w ka bibliog raficzna dla p iszących p race dyplom ow e i inne o praco w an ia n au ko w e z zakresu finansów.
Z p un ktu w idzenia dy d ak tyk i, można by zapro pon ow ać jeszcze b a r -dzo w iele różnych rozw iązań o ch arak terze m ery tory czn ym i edy tor- sko-technicznym . Do nich n ależy m. in. m ożliw ość stoso w an ia różnych czcionek dla rozdzielenia tek stu zasadniczego od tek stu pom ocnicze-go, w k tó ry m u jęte są np. przyk łady , ew o lucja zagad nień em p iry cz-nych, po kazane rozw iązania n iek tó ry ch innych k ra jó w itp. Pozw ala to na zw rócen ie uwagi i po d kreślen ie pod staw ow ych zasad sy ste m o wych, d ając jed y n ie uzup ełniająco (małą czcionką) dane i ch arak te -ry sty k i pom ocnicze. Tego rod zaju przedstaw ien ie tru dn e dla auto ra, ma na pewno zalety d yd ak ty czne. M a jed nakże i w ad y, bowiem czę-sto studenci, k o rzy stając z po dręcznika, up raszczają n ad m iern ie naukę, w ogóle p om ijając tek st pom ocniczy, a k o n c en tru ją się w yłącznie lub p raw ie wyłącznie, na p od staw o w ych zasadach i regułach. Szereg zaś zagadn ień i ko nstruk cji, bez odpow iednich o bjaśn ień, może stać się w tym p rzy p ad k u niezrozum iały.
Do pro blem ów bud zących wątpliwości, należy w koń cu m etoda um ieszczania w po dręczn ik ach zestaw u zagad nień i p ytań . W y d a je się, iż w przy padk u, gdy są to zagad nienia u jęte problem owo, um ieszcze-nie tego ro dzaju m ery to ryczn ie w sk azanych zagadieszcze-nień, m ających zna-czenie teo rety czn e i p rakty czn e, jest pożądane. Z w raca bowiem uw agę na p ro b le m aty k ę d y sk usy jn ą, k tó ra w a rta jest p rzem y ślen ia lub też d ysk usji, na sem inariach i innych p osied zeniach n au kow ych. Tego ro -d zaju zestaw y p roblem ów zaga-d nien iow ych m ogą b yć n a-dto jeszcze pod bud ow ane w sk azaniem od pow iedniej lite ra tu ry , om aw iającej ten problem , co u łatw ia d y sk u sję i p isanie p rac dyplom ow ych.
N atom iast nie w y d aje się celow e um ieszczanie w po d ręcznikach p ytań szczegółow ych o ch arak terze egzam inacyjnym . Spłyca to w p ew -ny m stopniu m etodę uczenia się. Studenci, u łatw iając sobie proces nauczania, uczą się często w yłącznie odpow iedzi na zam ieszczone p y tania, k tóre przecież z n a tu r y rzeczy, nie są w stan ie objąć całości w y -k ład an ej pro blem aty-ki.
Finanse i praw o finan so we, należą bezsprzecznie do przedm iotów trudnych. Składa się na to w iele przyczyn, w tym p rzed e wszystkim
duży zakres tego przedm iotu, jego bliskość z ekonom ią, zm ienność m odeli gospodarczy ch, co w p ły w a n a częstotliw ość d ok on yw any ch zmian, jak również szero kie w yk o rzy sty w an ie instru m entó w fin anso -w y ch -w p rocesie zarządzania g ospo darką narodo-w ą. Zm usza to do szuk ania coraz to nowych, lepszych form i k on stru kcji p raw n o fin an -sowych, po zw alających na realizację różnorodnych zadań w sp ółczesne-go państw a. Zarów no szeroki zak res u staw o daw stw a finansoweółczesne-go, jak i w iele sko m plikow anych k o n struk cji finansow ych, p ow o du je znaczne trud ności d yd ak tyczne. M ożna sobie zadać py tanie, na ile i w jakim stopniu można te trud ności zmniejszyć. Nie można znaleźć na to p y -tan ie odpowiedzi jedno zn acznej. N atu ralnie zaró w no w y kład, jak i podręczniki, m ogą być po dan e i u jęte w sposób bard ziej lu b m niej jasn y , p ro sty i zrozum iały. Tym niem niej, nie może to się odbyw ać ko sztem sam ej p ro blem atyki finansow ej. P rzyjm u jąc założenie, iż p ra -wo finansow e należy do dziedzin tru d n ych i skom plikowanych, w i-działbym m ożliwości p o praw y w zakresie form d yd ak ty ki, nie poprzez n ad m iern e upraszczanie treści podręczników , ale p rzed e w szystkim dro gą w łaśnie polepszenia i m odernizacji techniki ed y to rsk iej w y k łdany ch m aterii; n astęp n ie zaś poprzez dobrze w yzn aczony podział m a-terii w y k ład any ch z finansów i p raw a finansow ego, pom ięd zy w y kład a ćw iczenia i sem inaria. Tego ro dzaju zajęcia po w inny stan ow ić fo r-mę uzu pełn iającą wykład. Tu można zastoso w ać m etodę selekcji, p rz e-nosząc n iektó re w y brane zag ad nien ia u jęte w po d ręcznikach do ćwiczeń. R ównocześnie ćw iczenia pow inn y spełniać także inn ą rolę d y d ak ty czną — by ć pom ocne w w y jaśn ien iu i in terp re tac ji szeregu tru d -n ych zagad-n ień w yk łada-n ych , u jęty ch w p odręcz-nikach. Szczegółowa analiza tem atu ćwiczeń i inn ych zajęć sem inary jny ch stano w i już je d -n akże p rzedm io t odręb-n eg o referatu.
K a t e d r a P ra w a F in a n s o w e g o i P ra w a Z a rz ą d z a n ia G o s p o d a rk ą N a ro d o w ą U n i w e r s y te t Ł ódzk i N a ta lia G ajl PR E S E N T A T IO N O F L E G A L -FIN A N C IA L PR OBL EM S IN E L E M E NT AR Y A N D S PE C IA L IS T IC H A N D B O O K S O F F IN A N C E A N D F IN A N C IA L L A W T h e s c o p e of f in a n c e a n d f in a n c ia l la w is n o w a d a y s veiry w id e ; it is r e fle c te d in m o s t o f th e n u m e ro u s e le m e n ta r y a n d s p e c ia lis tic h a n d b o o k s . A s r e g a r d s t h e m e th o d s of p re s e n ta ti o n of f in a n c ia l p h e n o m e n a a n d le g a l s o lu -tio n s in h a n d b o o k s , s om e g e n e ra l p ro b le m s fo r d is c u s s io n , c o lle c te d in t h re e g ro u p s ,
m a y b e s h o w n . T h e y a re , firs tly , th e s c o p e of fin a n c e a n d fin a n c ia l la w ; s e c o n d ly th e w a y o f p r e s e n ta tio n of fi n a n c ia l p r o b le m s ; th ir d ly , th e d id a c tic a n d e d ito ria l fo rm a p p lie d .
1) D e te rm in a tio n of th e s c o p e of fin a n c e a n d fin a n c ia l la w is of b a s ic im p o r-t a n c e a n d ir-t in flu e n c e s r-t h e w h o le c o n r-te n r-ts of d is c o u rs e , in c lu d in g e le m e n r-ta r y a n d s p e c ia li s tic h a n d b o o k s . N o w a d a y s f in a n c ia l la w r e g u la te s a lm o s t a ll s p h e r e s of p u b lic e c o n o m y . B e s id e th e tr a d i tio n a l s p h e re s o f th e b u d g e t a n d ta x e s , it in c lu d e s s u c h s p h e r e s a s th e s y s te m of s e t tle m e n t of m o n e t a ry a c c o u n ts , t h e c r e d it s y s te m , th e fo re ig n c u rre n c y s y s te m , t h e in s u ra n c e s y s te m , th e f in a n c ia l s y s te m of n a ti o n a li s e d e n te rp r is e s , a n d th e in te rn a t io n a l s y s te m of fin a n c ia l law . T h e s o lu tio n s a c c e p te d fo r th e s e s p h e re s form c o n s is te n t s y s te m s in c lu d e d in th e g e n e r a l le g a l-f in a n c ia l s y s te m of t h e s ta te . A s r e g a rd s p re s e n ta tio n , n o t a ll of th e a b o v e m e n tio n e d s p h e re s a re a s u b je c t of d is c o u rs e . S om e h a n d b o o k s o m it e .g . th e in s u ra n c e , w h ic h d o e s n o t s e e m j u s ti -fied . In s u r a n c e in c lu d e s s o m a n y p ro b le m s d e f in i te l y fin a n c ia l, w h ic h a re so in te r- - re la te d th a t ir r e s p e c t iv e of th e re g u la tio n s of la b o u r la w a n d in s u r a n c e la w , th e y fo rm a c o n s i s te n t fin a n c ia l s y s te m , w h ic h c a n n o t b e ig n o re d in th e d o c tr in e of fin a n c e a n d fi n a n c ia l law . A n o t h e r s p h e re , w h ic h is la te ly v e r y r a re l y in c lu d e d in fi n a n c ia l la w , is th e fis c a l p e n a l la w . In c lu s io n of th e s e m a t te rs in fin a n c ia l la w is s u p p o r te d b y th e r e a s o n s of fi n a n c ia l s o lu t io n s of s u b s ta n tiv e la w ; c o m b in in g th e m w ith p e n a l la w is ju s tifie d b y t h e r u le s of p ro c e d u re . It c a n n o t b e n e g le c te d , h o w e v e r, t h a t t h e fis c a l p e n a l la w , a lth o u g h la rg e ly m o d e lle d u p o n g e n e ra l p e n a l law , m u s t a ls o t a k e in to c o n s id e ra tio n t h e s p e c ific fin a n c ia l' f e a tu re s of o c c u r re n c e s a n d p h e n o m e n a , w h ic h s p e a k s in f a v o u r o f in c lu d in g n o w t h a t s p h e re i n f in a n c ia l law .
A ls o th e s p h e r e of o c c u rr e n c e of f in a n c ia l la w in t h e r a n g e of s o lu tio n s c o v e re d b y i n te r n a t io n a l la w is w id e , w h a t re s u lts fro m th e fa c t th a t m o s t i n te r n a tio n a l c o n tra c t s in v o lv e f in a n c ia l e ffe c ts . A lo n g w ith d e v e lo p m e n t of n e w e c o -n o m ic u -n io -n s , i-n c lu d i-n g th e C o u -n c il fo r M u tu a l E co -n o m ic A s s is ta -n c e (C om e co -n), a n d e c o n o m ic c o n tr a c ts of c o o p e ra tio n b e tw e e n d iff e re n t c o u n tr ie s , la r g e p a r ts o f th o s e c o n tr a c t s a re c o v e re d b y fin a n c ia l n o rm s . T h e a b o v e r e a s o n s f a v o u r th e id e a o f in c lu d in g t h e i n t e r n a ti o n a l f in a n c ia l l a w in d is c o u rs e a n d h a n d b o o k s o f fin a n c e a n d f in a n c ia l la w .
A ls o th e p ro b le m s o f fi n a n c ia l a d m in is tra tio n , p ri n c i p le s a n d fo rm s of contirol c a n n o t b e o m itte d in th e d is c o u rs e a n d h a n d b o o k s . T h e r o le a n d s tr u c tu r e of f in a n c ia l m c c h a n is m a re t o d a y s o e x te n s iv e t h a t th e y c a n n o t b e e m b ra c e d w ith in th e rig h t s a n d s tr u c tu re s of o t h e r o rg a n s a n d s ta t e a d m in is tra tio n . So m e h a n d b o o k s of a d m i n is tra ti v e la w s im p ly o v e rlo o k th e s e q u e s tio n s .
B e c a u s e o f th e w id e a n d to p ic a lly e x te n s i v e ra n g e re g u l a te d n o w a d a y s b y f in a n c ia l la w , i t is n e c e s s a r y to a r ra n g e fo r m o r e a n d m o re s p e c ia lis ti c le c tu re s , w h ic h d o e s n o t re li e v e , h o w e v e r, fro m th e n e c e s s it y of p o in tin g o u t th e s e v a r io u s p ro b le m s a ls o in th e d is c o u r s e a n d e le m e n ta r y h a n d b o o k s . 2) A n o t h e r p ro b le m is th e q u e s tio n of p r e s e n t a ti o n of fin a n c ia l m a t te r s in p a r ti -c u la r h a n d b o o k s . C o n s id e rin g t h e m o d e l o f t h e o r e ti-c a l a -c a d e m i-c -c o u r s e a s o n e of t h e v a r ia n ts , a n a p p ro a c h c o u ld b e a c c e p te d in w h ic h th e p r e s e n t a tio n s h o u ld h a v e m o s tly a s y n t h e t ic c h a r a c t e r, i r s t e a d of a n o rm a t iv e -d e s c r ip ti v e o n e . T h e v e ry d e s c rip tio n of c o n s tru c ti o n s s h o u ld s e rv e a s a n e x a m p le of g e n e r a l c h a -ra c te ris tic s .
T h e p ro b le m is a ls o c o n n e c te d w ith a n e c e s s a ry c h o ic e of th e m e th o d o f p re -s e n ta t io n : e it h e r th e -s ta ti c m e th o d o f c h a r a c te ri -s in g th e n o r m a tiv e -s t a te of th e d a y , o r th e h is to r ic a l m e th o d s h o w in g th e e s ta b li s h m e n t of p a rt ic u la r in s titu tio n s
an d p h e n o m e n a d u r in g a c e r ta in p e rio d of tim e . T h e s e c o n d m e th o d h a s im p o r ta n t i n te rp r e t a ti v e v a lu e s , s in c e it a llo w s a b e tte r u n d e r s ta n d i n g of t h e o rig in s of c o n -s tru c tio n -s a n d t h e i r m o d ific a tio n -s , t h u -s e n a b lin g a p e n e t ra t in g a n a ly -s i-s o f b o th c a n c e lle d a n d b in d in g s o lu tio n s . A p p li c a tio n of th is m e t h o d a ls o re d u c e s th e d s a d v a n ta g e of h a n d b o o k s g e ttin g o u td a t e d , s in c e it a llo w s a p r e s e n ta ti o n of p o s s i-b ilitie s of a p p lic a tio n of v a r io u s s o lu tio n s .
P u r p o s e fu l a n d e v e n n e c e s s a r y Is a p r e s e n t a tio n of p a rti c u la r p ro b le m s an d n o r m a t iv e fin a n c ia l s o lu tio n s a g a in s t a w id e b a c k g r o u n d of th e w h o le p u b lic e c o -n o m y , a -n d a ls o i-n a c o m p a r a ti v e a s p e c t, s h o w i-n g -n o t o -n ly s o lu tio -n s a p p lie d i-n P o la n d , b u t a ls o in o th e r c o u n trie s . A d a p ta ti o n of th e c o m p a r a tiv e m e th o d d e v e lo p s th e k n o w le d g e of s tu d e n ts , sh o w in g m a n y p o s s ib le s tr u c tu r a l s o lu tio n s , w h ic h th e y m a y e n c o u n t e r in t h e fu tu re . 3) T h e la s t g ro u p of s e le c te d p ro b le m s is c o n n e c te d w ith th e p o s s ib ility of a d a p ta tio n of v a r io u s m e th o d s of e d it o ri a l p r e s e n ta tio n of th e m a tt e r s . It se e m s a d v a n t a g e o u s to u s e ta b le s s h o w in g s t a ti s t ic a lly th e im p o rta n c e of s o lu tio n s a p p lie d . It is a ls o w o rth w h ile to a n a ly s e in a b r o a d e r w a y th e ju d ic ia l d e c is io n s , e s p e -c ia l ly in s p e -c i a li s t « h a n d b o o k s . A ls o th e u s e of d iffe re n t ty p e fo r p ri n tin g -c a n b e s u g g e s te d , to d is tin g u is h th e m a in te x t fro m th e a c c e s s o ry o n e . O n e of th e d o u b tfu l m a tte r s is a ls o th e m e th o d of in tr o d u c in g to h a n d b o o k s of s e ts of p ro b le m s a n d q u e s tio n s . T h e y a re d e s ir a b l e if t h e y h a v e a c h a r a c t e r of p ro b le m s , a n d n o t d e ta ile d q u e s t io n s of e x a m i n a tio n c h a ra c te r.
A s s u m in g th a t f in a n c ia l law b e lo n g s to d iffic u lt a n d c o m p lic a te d d is c ip lin e s , s o m e p o s s ib iliti e s of im p ro v e m e n t ol d id a c tic fo rm s c a n b e s e e n n o t in o v e r- -s im p lific a tio n o f h a n d b o o k s , b u t m o s tly in im p ro v e m e n t a n d m o d e rn iz a tio n of e d ito r ia l te c h n iq u e s . A n o th e r im p ro v e m e n t w o u ld b e a r e a s o n a b le d iv is io n of th e m a tte r s of fin a n c e a n d f in a n c ia l la w b e tw e e n le c tu r e s , p r a c tic a l c la s s e s a n d s e m in a rs .
