Wygaśnięcie pełnomocnictwa adwokata z urzędu w sprawie cywilnej

Zdzisław Krzemiński

Wygaśnięcie pełnomocnictwa

adwokata z urzędu w sprawie

cywilnej

Palestra 16/3(171), 3-10

W ygaśnięcie pełnom ocnictw a adw okata z urzędu

w spraw ie cyw ilnej

W s p r a w i e o b j ę t e j t e m a t e m m a j ą z a s t o s o w a n ie o g ó ln e z a s a d y z u w z g l ę d n i e n i e m s p e c y ­ f i k i o b r o n y z u rz ę d u . A u t o r d o c h o d z i d o w n i o s k u , że n a s t ę p u j ą c e p r z y c z y n y p o w o d u j ą w y g a ś n i ę c i e p e ł n o m o c n i c t w a z u rz ę d u : 1) s p e łn ie n ie ce lu , 2) w y p o w i e d z e n i e p e ł n o m o c n i ­ c t w a p r z e z m o c o d a w c ę , !) z w o l n i e n i e p r z e z j a d ę lub z e s p ó ł a d w o k a c k i . 4) c o f n i ę c i e z w o l ­ n ie n ia od k o s z t ó w s ą d o w y c h , 5) śm i e r ć s t r o n y o ra z u t r a t a z d o ln o ś c i s ą d o w e j , 6) ś m i e r ć p e ł n o m o c n i k a , u t r a t a z d o ln o ś c i p r o c e s o w e j i k w a l i f i k a c j i . 1

Nie muszę przekonywać czytelnika, że instytucja „adwokata z urzędu” ma szczególne znaczenie w praktyce adwokackiej. Zresztą nie tylko praktycy interesują się pełnomocnikiem z urzędu. W doktrynie i orzecznictwie znajdziemy dużo cieka­ wych rozważań poświęconych wykładni przepisów naszej procedury dotyczących tej właśnie instytucji. Wiemy także, ile wątpliwości natury teoretycznej i praktycznej powstaje w związku ze stosowaniem np. art. 117 lub art. 118 k.p.c.1

W niniejszym opracowaniu chcę się zająć zagadnieniem wygaśnięcia pełnomocni­ ctwa adwokata z urzędu. Kwestia ta nie doczekała się, jak dotychczas, obszerniej­ szego opracowania. A szkoda. Specyfika bowiem obrony z urzędu sprawia, że me­ chaniczne przenoszenie na to „podwórko” ogólnych zasad wygasania pełnomocni­ ctwa sądowego napotyka poważne trudności. Należy więc wypracować samodzielny schemat, który by uwzględniał elementy nietypowe, jakie występują w instytucji pełnomocnika z urzędu.

Przechodząc do omówienia odpowiednich przepisów kodeksu postępowania cy­ wilnego dotyczących poruszanej tu materii, należy zwrócić uwagę przedo wszyst­ kim na to, że procedura powoływania adwokata z urzędu składa się z dwóch e ta ­ pów. Pierwszy etap to u s t a n o w i e n i e , drugi to w y z n a c z e n i e adwokata (art. 117 k.p.c.). Sąd uwzględnia wniosek, jeżeli udział adwokata w sprawie uzna za potrzebny. O wyznaczenie adwokata sąd zwraca się do właściwej rady adwokackiej lub do zespołu adwokackiego mającego siedzibę w okręgu sądu orzekającego. Jeżeli adwokat ustanowiony w ten sposób ma podjąć czynność poza siedzibą sądu orze­ kającego, właściwa rada adwokacka lub zespół adwokacki — na wniosek ustano­ wionego adwokata — wyznaczy w razie potrzeby adwokata z innej miejscowości. i

i O b szern iej na ten tem at w y p o w ie d z ia łe m s ię w pracy: P e łn o m o c n ik w są d o w y m p o stę - pow an iu c y w iln y m , W y d a w n ictw o P ra w n icze, W arszaw a 1971, s. 47—53. P o d a ję ta m lite r a tu r ę p rzed m io tu (k ra jo w ą i zagran iczn ą) p o św ięc o n ą in sty tu c ji p ełn o m o c n ik a z u rzęd u w p o stę p o ­ w an iu c y w iln y m . P or. także: Z. K r z e m i ń s k i : G losa d o p o sta n o w ien ia SN z d n ia 15.XI. 1967 r. III P R N 73/67, N P 9/68, s. 1379 i nast.; Z. K r z e m i ń s k i : O d p ow ied ź p ra w n a , P al. 1/70, s. 83 i nast.

4 Z d z i s ł a w K r z e m i ń s k i N r 3 (171))

Przepis powyższy stosuje się również do strony korzystającej z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych, jeżeli załączonym do wniosku zaświadczeniem organu administracji państwowej wykaże, że nie może bez uszczerbku dla utrzym a­ nia swojego i rodziny ponieść kosztów opłaty w zespole. Sąd odmówi stronie usta­ nowienia adwokata w razie oczywistej bezzasadności jej powództwa lub obrony.

Ustanowienie adwokata dla strony i wyznaczenie konkretnej osoby przez rad ę adwokacką lub zespół jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa proceso­ wego.

Po tych ogólnych uwagach dotyczących okoliczności powstawania pełnomocni­ ctwa dla adwokata z urzędu, przechodzę do właściwego tematu, tzn. do omówienia przesłanek, które powodują wygaśnięcie tego stosunku.

Wygaśnięcie pełnomocnictwa ma znaczenie dla strony, sądu oraz zespołu adwo­ kackiego. Wygaśnięcie pełnomocnictwa powoduje przede wszystkim wygaśnięcie uprawnień procesowych pełnomocnika, a w dalszej konsekwencji uniemożliwia to wykonywanie czynności w procesie.

i i

1. S p e ł n i e n i e c e l u

Przyczyną najbardziej naturalną jest osiągnięcie celu, do którego pełnomocnik został powołany. Ta zasada nie może budzić wątpliwości. Nigdy zresztą nie budziła. Jednakże rzecz w tym, by prawidłowo odpowiedzieć na podstawowe pytanie: na czym polega „spełnienie celu” przez adwokata z urzędu?

Przede wszystkim należy określić zakres uprawnień adwokata z urzędu. To ułatwi nam udzielenie właściwej odpowiedzi na postawione pytanie.

Jeśli chodzi o tekst ustawy, to art. 118 k.p.c. wyjaśnia jedynie, że powołanie ad ­ wokata 2 dla strony zwolnionej od kosztów sądowych jest równoznaczne z udziele­ niem pełnomocnictwa. To wyjaśnia wiele. Z treści bowiem art. 91 k.p.c. wiemy, że pełnomocnictwo procesowe obejmuje umocowanie do:

a) dokonywania wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając powództwa wzajemnego, skargi o wznowienie postępowania, podania o złożenie rewizji nadzwyczajnej i postępowania wywołanego ich wnie­ sieniem, jako też wniesienia interwencji głównej przeciwko mocodawcy; b) dokonywania wszelkich czynności dotyczących zabezpieczenia i egzekucji; c) udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy praw ­

nemu;

d) zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czyn­ ności te nie zostały wyłączone w danym pełnomocnictwie;

e) odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej.

Zakres uprawnień pełnomocnika z urzędu jest więc bardzo szeroki. Chodzi tutaj o czynności wykraczające poza prawomocne zakończenie postępowania. W tych w a­ runkach mimo zakończenia postępowania sądowego prawomocnym wyrokiem nie będzie można mówić o wygaśnięciu pełnomocnictwa na skutek „spełnienia celu” 3.

2 U sta w a p o słu g u je się o k r e śle n ie m n ie p r e c y z y jn y m , g d y ż w art. 118 k .p .c. m ó w i się , że „ u sta n o w ie n ie ad w o k a ta (...) je s t ró w n o zn a czn e z u d zielen iem p ełn o m o c n ictw a p r o c e so w e g o ” . T ym czasem z te k stu art. 117 k .p .c. w y n ik a , że te n sk u tek m oże n a stą p ić d o p iero p o zak oń ­ c z e n iu d ru g ieg o eta p u , tzn. p o w y z n a c z e n iu k o n k retn eg o a d w o k a ta przez radę a d w ok ack ą lu li zesp ó ł ad w ok ack i.

W każdej konkretnej sprawie ^sytuac ja może się przedstawiać inaczej. Na pewno będzie można mówić o spełnieniu celu, jeżeli sprawa zakończyła się prawomocnie w dwóch instancjach, oddalona została rewizja nadzwyczajna, minęły terminy do wznowienia postępowania oraz zakończono postępowanie egzekucyjne. W takiej sytuacji pełnomocnictwo adwokata z urzędu wygasło wobec „spełnienia celu”.

2. W y p o w i e d z e n i e p e ł n o m o c n i c t w a p r z e z m o c o d a w c ę

Z przytoczonego wyżej tekstu art. 118 k.p.c. wynika, że określona decyzja sądo­ wa lub zespołu adwokackiego jest odpowiednikiem udzielenia pełnomocnictwa pro­ cesowego.

Identyczne konsekwencje wynikają z art. 21 u. o u.a. W tym wypadku decyzja kierownika zespołu stanowi upoważnienie dla adwokata do prowadzenia sprawy.

Jeżeli tak, to należy przyjąć, że mocodawca — jako podmiot tego stosunku praw­ nego — ma takie same uprawnienia jak w stosunku, który powstaje w wyniku ustanowienia adwokata z wyboru klienta. Mówiąc krócej: klient ma prawo wypo­ wiedzieć pełnomocnictwo adwokatowi z urzędu. Prawa tego nie można kwestiono­ wać, gdyż z treści odpowiednich przepisów wcale nie wynika, by klient miał w tym wypadku mniejsze uprawnienia niż wtedy, gdy sam dokonuje wyboru ad­ wokata.

Kodeks postępowania cywilnego mówi wyłącznie o w y p o w i e d z e n i u , gdy tymczasem dawniej obowiązujący k.p.c. znał odwołanie i wypowiedzenie4.

Swego czasu szeroko dyskutowana była kwestia dotycząca odpowiedzi na py­ tanie, czy strona może się zrzec prawa do wypowiedzenia pełnomocnictwa5. Otóż śmiało można stwierdzić, że z istoty pełnomocnictwa wynika możność jego odwoła­ nia. Skoro bowiem pełnomocnictwo opiera się na wzajemnym zaufaniu to moco­ dawca musi mieć prawo do zerwania tego stosunku, jeżeli stracił zaufanie do swego pełnomocnika.

Należy jednak pamiętać, że art. 101 § 1 k.c., mówiąc o odwołalności pełnomoc­ nictwa, stanowi, iż mocodawca może się zrzec prawa do odwołania pełnomocnictwa z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomoc­ nictwa. Tak stanowią przepisy prawa materialnego. Jeśli zaś chodzi o przepisy pra­ wa prosesowego, to trzeba powiedzieć, że nie znają one uregulowania odpowiada­ jącego treści art. 101 § 1 k.c. Przeciwnie, art. 94 k.p.c., dotyczący wypowiedzenia, ma tak kategoryczny charakter, że można na jego podstawie przypuszczać, iż usta­ wodawca wyłącza dopuszczalność stosowania w postępowaniu cywilnym art. 101 § 1 k.c.c * *

* W N ie m c z e c h zn a n a Jest p o n a d to in sty tu c ja p o zb a w ien ia m o cy p ełn o m o c n ictw a p rzez p u b lic zn e o b w ie sz c z e n ie (§ 176 B G B ). N a sze u sta w o d a w stw o n ie r e c y p o w a lo tej in sty tu c ji. Por. K. L a r e n z : B ü r g e r lic h e s G esetzb u ch , M onachium 1967, s. 25.

s P or. J. F a b i a n : P e łn o m o c n ic tw o , W arszaw a 1963, s. 108—112 (autor p o d a je też lite r a ­ tu r ę p rzed m iotu ). T e g o ż autora: P e łn o m o c n ic tw o n ie o d w o ła ln e i n ie g a sn ą ce w sk u te k śm ie r c i m o co d a w cy , N P 1958, nr 1, s. 40 i nast.

* J. S o b k o w s k i (P e łn o m o c n ic tw o p ro ceso w e, je g o isto ta , p o w sta n ie i w y g a ś n ię c ie , P ozn ań 1967, s. 234) p rzy jm u je, że w p o stęp o w a n iu c y w iln y m n ie m a n ie o d w o ła ln y c h p ełn o ­ m o c n ic tw p ro ceso w y ch . W n a u c e n ie m ie c k ie j p rzy jęto zasadę, że w p o stęp o w a n iu c y w iln y m m o co d a w ca n ie m oże s ię zrzec praw a d o w y p o w ie d z e n ia p ełn o m o c n ictw a . Por. też: K. H e 11 w i g: S y stem d es d eu tsch en Z iv ilp ro zessre ch ts, Lipsk 1912, t. I, s. 215; R o s e n ­ b e r g : L eh rb u ch d es d eu tsc h e n Z iv ilp ro zessre ch ts, M onachium —B e r lin 1956, s. 228; B. W i e ­ c z o r e k : Z iv ilp ro zesso rd n u n g und N e b e n g e s e tz e , B e r lin 1957, t. I, s, 652.

6 Z d z i s ł a w K r z e m i ń s k i N r 3 (171)

Wypowiedzenie pełnomocnictwa może nastąpić w formie pisemnej lub ustnej do protokołu rozprawy (art. 89 k.p.c.). Jednakże musi ono mieć charakter kategoryczny.

Jeżeli klient ustanowi w tej samej sprawie adwokata z wyboru, to należy to ro­ zumieć jako kategoryczne wypowiedzenie pełnomocnictwa adwokatowi z urzędu. Co się tyczy tej ostatniej kwestii, to nie od rzeczy będzie przypomnieć, że zajmuje się tym także Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu. Mianowicie § 39 tego Zbioru głosi, że adwokat obejmujący sprawę z wyboru powinien zawiadomić o tym właściwy organ procesowy, a w wypadku uprzedniego wyznaczenia w tej sprawie pełnomocnika z urzędu ma obowiązek bezwłocznego zawiadomienia go o przejęciu sprawy. Chodzi tu o zaoszczędzenie czasu adwokatowi z urzędu, który — nie wiedząc nic o ustanowieniu adwokata z wyboru — zacząłby przy gotowywać się do wystąpienia 7.

Należy jednak mieć na uwadze, że art. 94 k.p.c. odróżnia samo wypowiedzenie od faktu zawiadomienia o tym sądu. Ta druga czynność ma to znaczenie, że z chwilą jej dokonania wypowiedzenie odnosi skutek w stosunku do sądu. Wypowiedzenie od­ nosi skutek w stosunku do stron dopiero od momentu doręczenia im odpisu wypo­ wiedzenia 8.

3. Z w o l n i e n i e p r z e z r a d ę a d w o k a c k ą l u b z e s p ó ł a d w o k a c k i

Klient może wypowiedzieć pełnomocnictwo adwokatowi z urzędu. Nie ma tego prawa sam pełnomocnik z urzędu. Nie znaczy to jednak, że nie może się on zwol­ nić od obowiązku zastępowania strony w procesie. Zgodnie bowiem z art. 119 § 2 k.p.c. adwokat z urzędu może z ważnych przyczyn wnosić o zwolnienie go od tego obowiązku. Rada adwokacka lub zespół adwokacki (w zależności od tego, kto wyznaczył adwokata) może zwolnić tego adwokata od obowiązku występowania z urzędu w imieniu konkretnej osoby. Zwolnienie nie może mieć charakteru gene­ ralnego, lecz musi dotyczyć konkretnego klienta.

Zwalniając adwokata, rada adwokacka lub zespół adwokacki wyznaczą jedno­ cześnie innego adwokata. Wynika to z art. 119 k.p.c. Paragraf drugi tego przepisu, dając radzie adwokackiej lub zespołowi adwokackiemu prawo zwolnienia adwokata od obowiązku zastępowania strony z urzędu, nie wyjaśnia jednak, czy w tym mo­ mencie następuje wygaśnięcie pełnomocnictwa. Odnoszę wrażenie, że chodzi tutaj o pewien skrót typu redakcyjnego. Ustawodawcy chodziło zapewne o stwierdzenie, że pełnomocnictwo wygasło. Trudno bowiem wyobrazić sobie, aby mogła istnieć taka sytuacja, że adwokat z urzędu zwolniony zostaje od wykonania obowiązków peł­ nomocnika, a jednocześnie trwa nadal stosunek pełnomocnictwa między tym adwo­ katem a stroną, której adwokata przydzielono.

Ustawa nie określa bliżej, na czym polegają owe „przyczyny”, które uzasad­ niają zwolnienie. Nietrudno jednak wskazać stany faktyczne, które muszą być traktowane jako „ważne przyczyny” w rozumieniu art. 119 § 2 k.p.c. Na pewno za

7 P or. z. C z e s z e j k o , Z. K r z e m i ń s k i : O d p o w ied zia ln o ść d y scy p lin a rn a a d w o k a ­ tó w , W y d a w n ictw o P ra w n icze, W arszaw a 1971, s. 134—135.

8 J. S o b k o w s k i (P e łn o m o c n ic tw o p ro ceso w e, op. c it., s. 265) p rzy jm u je, że za w ia d o ­ m ie n ie sądu i str o n y p rzeciw n ej o w y p o w ie d z e n iu p e łn o m o c n ic tw a m oże b yć d ok on an e u stn ie do p ro to k o łu . A utor p o le m iz u je z p ogląd em J. K orzonka, k tó r y n ie tr a fn ie p rzy jm u je, że za w ia d o m ie n ie to p o w in n o b y ć d o k o n a n e w fo rm ie p isem n ej. P or. orz. SN z d n ia 27.VIII. 1954 r. I CZ 128/54 (nie p u b lik o w a n e).

takie będą uważane sytuacje wymienione w § 19 Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu. Zgodnie więc z tym zwolnienie nastąpi wtedy, gdy:

a) adwokat z urzędu udzielił już przedtem pomocy stronie przeciwnej w tej sa­ mej sprawie lub w sprawie z nią związanej;

b) brał udział w tej sprawie z ramienia władzy publicznej;

c) osoba, przeciwko której ma prowadzić sprawę, jest jego klientem, choćby w zupełnie innej i nie związanej z nią sprawie;

d) adwokat będący jego współmałżonkiem prowadzi sprawę lub udzielił pomocy prawnej stronie przeciwnej w tej samej sprawie lub w sprawie z nią zwią­ zanej;

e) sprawa ma być prowadzona przeciwko jednostce gospodarki uspołecznionej, w której współmałżonek adwokata z urzędu zajmuje stanowisko radcy praw­ nego 9 10.

Na tym lista przykładów się nie kończy. Z praktyki wiadomo, że między klien­ tem a adwokatem z urzędu może powstać także z innych jeszcze przyczyn tego ro­ dzaju sytuacja, iż wyłącza ona prawidłowe wykonanie czynności zawodowych przez adw okata9a.

4. C o f n i ę c i e z w o l n i e n i a o d k o s z t ó w s ą d o w y c h

Zacznijmy od obowiązującego w tej kwestii tekstu prawa. Artykuł 120 k.p.c. sta­ nowi, że sąd cofnie zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie adwokata, je­ żeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie prze­ pisane opłaty oraz wynagrodzenie adwokata dla niej ustanowionego. To obciążenie może mieć charakter obciążenia częściowego, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach.

Rygory pieniężne nie są stosowane, gdy przyczyną cofnięcia zwolnienia i ustano­ wienia adwokata jest oczywista bezzasadność powództwa lub obrony.

Jak więc widać, w przytoczonym wyżej artykule nie ma ani słowa na temat wygaśnięcia pełnomocnictwa. Jednakże charakterystyczne jest łączenie cofnięcia zwolnienia od kosztów z ustanowieniem adwokata. Bo te dwie instytucje w wypad­ ku adwokata z urzędu są ze sobą ściśle powiązane. Gdy upada podstawowa prze­ słanka, czyli zwolnienie od kosztów, to nie można dawać stronie przywilejów zwią­ zanych ze zwolnieniem. Należy zatem przyjąć, że cofnięcie zwolnienia od kosztów sądowych powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa *°.

Identycznie przedstawia się sprawa, gdy strona korzystała z ustawowego

zwoi-9 P or. z . C z e s z e j k o — Z. K r z e m i ń s k i : O d p o w ied zia ln o ść d y scy p lin a rn a a d w o k a ­

tó w , W arszaw a 1971, s. 1197-122.

»a Sam u sta w o d a w ca w sk a z u je na je sz c z e jed n ą sy tu a c ję , w k tó rej m oże n a stą p ić w y ­ z n a c z e n ie in n e g o a d w o k a ta z urzęd u . Chodzi m ia n o w ic ie o art. 117 § 1 k .p .c., w k tó r y m m ów i s ię o ty m , że je ż e li a d w o k a t u sta n o w io n y z u rzęd u m a p od jąć czy n n o ść poza sie d z ib ą sądu o r z e k a ją c e g o , to w ła śc iw a rada a d w o k a ck a lu b zesp ół a d w o k a ck i na w n io se k u sta n o w io n e g o a d w o k a ta w y z n a c z y w razie p o tr z e b y ad w o k a ta z in n ej m ie jsc o w o śc i. W n iosek ta k i p o w in ien w p ły n ą ć ja k n a jw c z e śn ie j, a b y to d o d a tk o w e p o stęp o w a n ie n ie p o w o d o w a ło p rzed łu ża n ia sie p o stę p o w a n ia są d o w e g o .

10 J. S o b k o w s k i (P e łn o m o c n ic tw o p ro ceso w e, op. c it., s. 214—215) u zn a je tę k w e s tię za d y sk u s y jn ą . J e ś li chodzi o d o k tr y n ę n ie m ie c k ą , to B. W i e c z o r e k (op. c it., s. 934) i L. R o s e n b e r g (op. c it., s. 228) głoszą p o g lą d , że c o fn ię c ie zw o ln ie n ia od k o sz tó w n ie p o w o d u je a u to m a ty c z n ie w y g a ś n ię c ia p ełn o m o c n ictw a .

8 Z d z i s ł a w K r z e m i ń s k i N r 3 (171)

nienia od kosztów i ustanowienie adwokata nastąpiło na podstawie art. 117 § 2 k.p.c. Cofnięcie tego ustanowienia powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa.

Cofnięcie zwolnienia od kosztów, jak również odwołanie ustanowienia adwokata może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Sąd działa w tym wypadku w związ­ ku z wnioskiem złożonym przez stronę przeciwną lub z własnej inicjatywy, czyli z urzędu. Ze względu na przesłanki natury etycznej wyznaczony adwokat z urzędu nie powinien składać takiego wniosku przeciwko stronie, którą reprezentuje. By­ łoby to bowiem działanie przeciwko interesom mocodawcy. Jednakże k.p.c. nie za­ wiera w tym względzie żadnego zakazu.

Na postanowienie sądu o cofnięciu zwolnienia od kosztów lub o odwołaniu usta­ nowienia adwokata z urzędu przysługuje zażalenie (art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.) “ . 5. Ś m i e r ć s t r o n y o r a z u t r a t a z d o l n o ś c i s ą d o w e j

Oczywiście interesuje nas tutaj śmierć strony, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych, a w wyniku tego — przydzielenie adwokata z urzędu. Sytuacją tą zajmuje się art. 119 § 1 k.p.c., który stanowi, że zwolnienie cd kosztów sądo­ wych oraz ustanowienie adwokata w y g a s a ze śmiercią strony, która je uzyskała. I znowu mamy tu do czynienia z tekstem niezbyt precyzyjnym. Bo mówi się o u s t a n o w i e n i u adwokata, gdy tymczasem — jak to już wyżej wskazano — jest to. tylko pierwszy etap, za którym idzie dopiero następny, czyli w y z n a c z e ­ n i e (art. 117 k.p.c.). Ale ta niedoskonałość tekstowa nie zmienia intencji ustawo­ dawcy, który chciał po prostu powiedzieć, że pełnomocnictwo adwokata z urzędu wygasa ze śmiercią strony.

W tymże art. 119 § 1 zdanie drugie k.p.c. czytamy, że pełnomocnik z urzędu mimo śmierci strony „podejmuje czynności procesowe nie cierpiące zwłoki”. Nie od rzeczy będzie wobec tego przypomnieć, że jest to unormowanie nieco inne od generalnej regulacji zawartej w art. 96 k.p.c. W tym ostatnim bowiem przepisie mowa jest o tym, że pełnomocnictwo wygasa w razie śmierci strony albo utraty przez nią zdolności sądowej. Jednakże pełnomocnik procesowy działa aż do czasu zawieszenia postępowania. Różnica w obu tekstach polega na tym, że art. 96 k.p.c. wymienia — poza śmiercią — utratę zdolności sądowej oraz bardziej precyzyjnie określa okres, w którym pełnomocnik może działać („do czasu zawieszenia postę­ powania”). W tych warunkach należałoby rozważyć, w jakim wzajemnym stosunku znajdują się do siebie te dwa teksty i czy nie wyłączają się nawzajem. Odpowiedź jest tu o tyle łatwa, że z treści artykułu 119 k.p.c. wynika, iż stanowi on jedynie uzupełnienie ogólnych reguł dotyczących wygasania stosunku pełnomocnictwa. Na­ leży wobec tego przyjąć, że pełnomocnictwo adwokata z urzędu wygasa w razie śmierci strony albo utraty przez nią zdolności sądowej. Pełnomocnik może w tym wypadku podejmować czynności procesowe nie cierpiące zwłoki. Może je wykonywać nawet po zawieszeniu postępowania.

Powstaje jednak dalsze pytanie, w czyim imieniu działa pełnomocnik w okresie po śmierci strony. Na pewno nie w imieniu strony, gdyż pełnomocnictwo w sto­ sunku do strony wygasło w chwili śmierci. Nasuwa się przeto sugestia, że w grę mogą wchodzić spadkobiercy zmarłego, którzy jeśli przyjmą spadek, wejdą do procesu na miejsce zmarłej strony. Jednakże może się zdarzyć, że wobec braku ro- ii

ii W sp r a w ie c o fn ię c ia zw o ln ie n ia od k o sz tó w por. K. A p o 1 1 o w : P ra w o u b ogich w ś w ie tle d o k tr y n y i p ra k ty k i, W arszaw a-K raków , 1938, s. 96—103.

dżiny spadkobiercą zostanie Skarb Państwa. Czy i w tym wypadku można uważać pełnomocnika z urzędu za działającego w imieniu następcy prawnego strony? Na pewno nie n .

W ten sposób dochodzimy do zaskakującego wniosku: pełnomocnik z urzędu nie reprezentuje w tym okresie nikogo. Należy przyjąć, że ustawodawca, kierując się względami praktycznymi, upoważnia z mocy ustawy pełnomocnika z urzędu do wykonywania czynności procesowych, bez których proces utknąłby na martwym punkcie u.

Mówiąc o śmierci miałem na uwadze osobę fizyczną. Tymczasem jak wynika z art. 113 § 2 k.p.c., także osoba prawna (jak również organizacja nie mająca oso­ bowości prawnej) może uzyskać zwolnienie od kosztów, a wobec tego i adwokata z urzędu. Użyte w tekście art. 119 § 1 k.p.c. wyrazy „wygasa ze śmiercią strony (...)” muszą mieć odpowiednie zastosowanie do osoby prawnej. Mówiąc ściślej, będą się one odnosiły do sytuacji, w której następuje u s t a n i e osoby prawnej (ewentu­ alnie ustanie organizacji).

Za moment końca bytu osoby prawnej należy uważać całkowite zakończenie jej likw idacji12 13 14.

6. Ś m i e r ć p e ł n o m o c n i k a , u t r a t a z d o l n o ś c i p r o c e s o w e j i k w a l i f i k a c j i

W k.p.c. nie znajdujemy wyraźnego przepisu, który by stwierdzał w sposób ka­ tegoryczny, że pełnomocnictwo wygasa na skutek śmierci pełnomocnika. Natomiast w przepisach prawa materialnego, a mówiąc konkretniej w art. 101 § 2 k.c., mówi się o tym, że umocowanie wygasa między innymi ze śmiercią pełnomocnika.

Trudno zresztą wyobrazić sobie, by w grę mogła wchodzić inna regulacja. Po prostu dlatego, że w stosunku pełnomocnictwa osoba pełnomocnika odgrywa pierwszoplanową rolę. Nie do pomyślenia byłaby tego rodzaju koncepcja, która by dopuszczała możliwość przechodzenia uprawnień pełnomocnika z urzędu na jego spadkobierców, nie będących zresztą z reguły adwokatami.

Oczywiście z wygaśnięciem pełnomocnictwa wygasa automatycznie udzielona przedtem substytucja. Jej byt prawny jest związany z istnieniem pełnomocnictwa 15

Przechodząc z kolei do kwestii utraty przez pełnomocnika zdolności procesowej, trzeba stwierdzić, że jest to zagadnienie wywołujące od dawna wiele dyskusjiI6. Jedno jest pewne, a mianowicie to, że pełnomocnik może należycie wykonać swoje

12 M ożna n a to m ia st p rzyzn ać ra c ję M. P i e k a r s k i e m u (O d p ow ied ź p ra w n a , P a l. 1958, n r 9, s. 67—68), że w ty m w y p a d k u p ełn o m o c n ik d zia ła ze sk u te c z n o ś c ią w o b e c sp a d k o ­ b iercó w . N ie z n a czy to jed n a k , b y p ro p o n o w a n e p rzeze m n ie n iżej r o z w ią z a n ie b y ło z b ie ż n e z k o n c e p c ją M. P ie k a r sk ieg o .

13 O bszerniej za jm u ję s ię ty m w p racy: P e łn o m o c n ik w są d o w y m p o stę p o w a n iu c y w il­ n y m , op. c it., s. 144—147 (pod aję tam lite r a tu r ę d oty c zą cą tej k w e stii).

14 Por. J. F a b i a n : P e łn o m o c n ic tw o , op. c it., s. 116; J. S o b k o w s k i : P e łn o m o c n ic tw o p r o c e so w e , o>p. c it., s. 223.

15 W d o k tr y n ie n ie m ie c k ie j M. Jon as, F. L en t i L. R osen berg tw ie r d z ą , ż e p e łn o m o c ­ n ic tw o p r o c e so w e w y g a s a p rzez śm ierć p ełn o m o c n ik a . J e ś li jed n a k c h o d zi o p o stę p o w a n ie , w k tó r y m n ie m a p rzy m u su a d w o k a ck ieg o , to tutaj n ie k tó r z y te o r e ty c y (L. R o sen b e rg ) d o ­ pu szczają te zę, iż sp a d k o b iercy p ełn o m o c n ik a m ają p ra w o do w y k o n y w a n ia n ie z b ę d n y c h czy n n o śc i.

16 W m ojej p racy: P e łn o m o c n ik w są d o w y m p o stę p o w a n iu c y w iln y m (op. c it., s. 154— 157) p rzed staw iam p o g lą d y p rz e d sta w ic ie li n a u k i p o lsk iej i zagran iczn ej n a p o w y ż s z y tem a t.

10 Z d z i s ł a w K r z e m i ń s k i N r 3 (171)

obowiązki procesowe, jeżeli posiada pełną swobodę przy wykonywaniu czynności procesowych. Z istoty pełnomocnictwa procesowego wynika, że pełnomocnik musi mieć zdolność procesową. Utrata zdolności procesowej powoduje niemożność wyko­ nania czynności przez pełnomocnika i prowadzi do wygaśnięcia pełnomocnictwa w procesie.

W praktyce sądowej spotykamy się także z takimi sytuacjami, które nie mogą być podciągnięte pod utratę zdolności procesowej, a jednak ograniczają swobodę wykonywania czynności zawodowych. Tak będzie np. wówczas, gdy pełnomocnik z urzędu ulegnie wypadkowi drogowemu i przez długi czas nie będzie mógł wyjść ze szpitala. W tej sytuacji jednak nie wchodzi w grę utrata zdolności procesowej, gdyż tylko z przyczyn fizycznych adwokat nie może wykonywać swych obowiązków i dlatego kierownik zespołu adwokackiego może na podstawie art. 21 u. o u.a. wy­ znaczyć zastępcę z urzędu.

Wreszcie kwestia utraty k w a l i f i k a c j i niezbędnych do wykonania czynności pełnomocnika z urzędu.

Otóż, jak już wyżej powiedziałem, pełnomocnikiem z urzędu może być tylko ad­ wokat wykonujący zawód. Żaden inny podmiot tej funkcji nie może wykonywać. Dlatego też skreślenie adwokata z listy powoduje prawną niemożność wykonywania czynności adwokata z urzędu. Sytuacja taka nie zachodzi jednak, gdy adwokat prze­ nosi się do innego zespołu adwokackiego. W tym wypadku bowiem pozostaje on na­ dal adwokatem i nie ma przeszkód, by nadal wykonywał czynności adwokata z urzędu. Jeśli adwokat przeniósł się do innej miejscowości, wówczas może wystą­ pić do rady adwokackiej lub zespołu adwokackiego (w zależności od tego, kto go wyznaczył) o zwolnienie go od wykonywania czynności pełnomocnika z urzędu 17.

W związku z instytucją utraty kwalifikacji w razie skreślenia z listy adwokatów powstaje w praktyce ciekawa kwestia dotycząca stosowania art. 21 u. o u.a Przepis ten dopuszcza mianowicie wyznaczenie przez kierownika zespołu adwokackiego zastępcy z urzędu dla adwokata, który czasowo lub trwale nie ma możności pro­ wadzenia sprawy. Otóż nie może ujść naszej uwagi to, że w przepisie tym mowa jest o adwokacie, czyli o osobie, która wpisana jest na listę adwokacką. Tymcza­ sem w wypadku prawomocnego skreślenia z listy ma się do czynienia z osobą, która adwokatem już nie jest. Wyznaczenie więc adwokata z urzędu w trybie art. 21 u. o u.a. nie będzie możliwe. Klient natomiast może udzielić pełnomocnictwa in­ nemu adwokatawi z tegoż zespołu. Jeżeli tego nie uczyni, to kierownik musi wy­ znaczyć zamiast skreślonego pełnomocnika z urzędu innego adwokata na podstawie art. 117 k.p.c.

17 W ra z ie p rzen iesien ia się a d w o k a ta do in n ej izb y a d w o k a ck iej n a stę p u je ta k ż e sk r e ś­ le n ie z lis t y w d a w n ej izb ie, le c z sk r e śle n ie to m a ch a ra k ter sk re ślen ia ty p u te c h n ic z n e g o (ch y b a ż e a d w o k a t ten n ie u zysk a w p isu na lis tę w n o w ej izbie).