Tomasz CHABERKO
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
WSPÓŁCZESNE
PRZEMIANY
W
PRZESTRZENI
ZABYTKÓW TECHNIKI,
PRZEMYSŁU
I SZTUKI
INŻYNIERSKIEJ
NA
PRZYKŁADZIE
KRAKOWA
CONTEMPORARYTRANSITIONS CONCERNING TECHNICAL,
INDUSTRIALAND ENGINEERING HERITAGE
- AN EXAMPLE OF CRACOW
ABSTRACT: Industrial-era heritage ofpolishcities is aspace of comprehensivechanges thatoccurafter1989. Among these transitions we canindicate degradation and abandonment,butalsoconservation,adaptations of buildings to new functions and increasing touristroleof technical heritage. Valuable and differentiated heritage of this kind in Cracow wasalso significantly affected in last 20 years. Numerous examples of adap tations and renewalsnot only contributedtopreservationof industriallandscapeelements, butalso raised attractiveness of urban space. 1 wasachieved by creating new commercial,tourist, cultural and museum offer utilizingtechnical heritage.
KEYWORDS:urban space, industrial monuments, industrial landscape, comprehensive changes
Wprowadzenie
Jednymzwielu wyzwań,przed którymi stojąobecniepolskie miasta, jestefektywna ochrona dziedzictwa kulturowego iwykorzystaniejego unikalnego potencjału (Sepioł 1997; Purchla 1997). Szczególną kategorięmaterialnego dziedzictwa miast stanowią tzw. zabytki techniki,czyli obiekty związanezdawną działalnościąprzemysłowąisze roko rozumianą inżynierią.
Polskajest krajem ostosunkowo bogatym izróżnicowanym dziedzictwie eryprzemy słowej. Obejmuje ono nietylko historyczne zakłady przemysłowe, ale również zabytki transportu i inżynieriimiejskiejiwojskowej. Wśród zabytków przemysłu, którestano wią najbardziej charakterystyczną grupę zabytków techniki, reprezentowana jest więk szość funkcjonującychna terenach Polskibranż produkcyjnych. Jest toteż grupa najbar dziej zróżnicowana,obejmująca zarówno wielkie kompleksyprzemysłowe,jaki mniej
znaczącezakłady o charakterze częściowo rzemieślniczym. Dziedzictwo transportu to przede wszystkim budownictwo kolejowe (dworce, parowozownie, wieże wodne iinne obiekty zaplecza) oraz infrastruktura transportu miejskiego (zajezdnie tramwajowe). Wśródbudowli inżynierskich odnaleźć można wieleunikalnych rozwiązań budownic twa mostowego, tunele kolejowe, wiadukty, estakady, obiekty hydrotechniczne. Wresz cie, w miastach powstawałygazownie,elektrowniei zakładywodociągowe, któremogą być sklasyfikowane jako osobna grupa inwestycjio charakterze komunalnym.
Historyczne i poznawczewartości tego rodzajudziedzictwasąobecnie corazczę ściej doceniane.Dotyczy to przede wszystkimnajcenniejszych obiektów, w przypadku których możemy mówić o zachowaniu w pierwotnej formie historycznych ciągów technologicznych lub przynajmniej kompletnych układów przestrzennych czy cech architektury. Alezabytki technikiprzejawiają nie tylkowartość naukową.Wieleobiek tów, szczególniezakłady przemysłowe odużej skali założenia,dają możliwości zago-spodarowania/adaptacji do nowych funkcji, z czego przykładami coraz częściej mamy doczynienia na terenie Polski. Coraz liczniejsze są również przypadki rewaloryzacji nieprzerwanie pełniących pierwotne funkcje historycznych elementów infrastruktury, a nawet niekubaturowych obiektów inżynierskich.
Celem opracowania jest przedstawienie najważniejszychosiągnięćwzakresiezago spodarowaniairewaloryzacji zabytkówtechniki w Krakowie na tle ogólnopolskich ten dencji w tej problematyce. Zaznaczyć tunależy,że autorainteresują obiekty powstałe od połowyXIX w.do 1918 r. Na te lata przypada bowiemnajważniejszyetap kształtowania sięKrakowa (i większości dużych polskich miast) jako względnie nowoczesnego ośrod ka miejskiego w Europie Środkowej (Purchla 1979). Jest torównież względnie spójna pod względem stosowanych form architektonicznych irozwiązań konstrukcyjnych wbudownictwie przemysłowym całość.
Mówiąc o tytułowych „współczesnych przemianach” autor ma na myśli zjawiska występujące po przełomie 1989 r, któryproblematykę ochrony i zagospodarowania zabytków, nie tylko techniki,postawił w nowym świetle.
Kierunki przemian w przestrzeni historycznych obiektów
przemysłu i techniki w Polsce po 1989 roku
Trudno w tym miejscu przedstawić wyczerpującą charakterystykę zachodzących zmian, zwłaszcza że dotyczą one niezwykle licznej grupy obiektów. Warto jednak wskazaćogólnetendencje, dotyczące większości ośrodków miejskich.
Po 1989 r., jako pokłosie transformacji, ujawniło się wiele negatywnych zjawisk, które miały wpływna szeroko rozumiane dziedzictwo ery przemysłowej w Polsce.Do najważniejszychz nich należą:
— związana zupadkiem wielu gałęzitradycyjnego przemysłu oraz tendencją do prze noszeniadziałalności produkcyjnejzcentrów miast do strefy podmiejskiej degradacja terenów poprodukcyjnych;
— regres transportu kolejowego, powodujący zaniedbania w sferze utrzymania infrastruktury kolejowej, w tym budynków dworcowych izaplecza, atakże budowli inżynierskich;
— rezygnacja przez Wojsko Polskie iinne podmioty(najczęściej upadające spółdziel nie)z użytkowania terenów dawnych fortyfikacji;
— występowanie dużej presji inwestycyjnej na opuszczone tereny przemysłowe (zwłaszcza w dużych miastach), któraniejednokrotniewymagała wprowadzenia no wychfunkcjikosztemfizycznej likwidacjihistorycznychobiektów;
— nieuregulowany status własnościowy wielu obiektów (zwłaszcza fortyfikacji), blokujący pracerewaloryzacyjne i adaptacyjne.
Ochronie dziedzictwa postindustrialnego nie sprzyjają także inne negatywne zja wiska: niskistan społecznej świadomości opotrzebieochrony, wciąż słabe jegoroz poznanie oraz braki wewidencjonowaniu irejestrowaniu, brak narzędzi prawnych i finansowych do realizacji szerokiegoprogramuochrony.
Z drugiejstronydostrzegamy w Polsce wielepozytywnych procesów,które sprzyjają właściwemuwykorzystaniupotencjału zawartego wobiektachtej kategorii dziedzictwa kulturowego.Główne z nichto:
— początekrozwoju rynku loftów;
— realizowanie dużych inwestycji handlowo-usługowych na terenach poprzemy-słowych;
— rozwój turystyki przemysłowej ipowstawanie pierwszych nowoczesnych pro duktów turystycznych opartych nadziedzictwie postindustrialnym (muzea techniki, tematyczne szlaki miejskie i regionalne);
- pojawienie siępierwszych przykładów adaptacji zabytków fortyfikacji do rozma itychfunkcji(obiekty bazy noclegowej, placówki kulturalne imuzealne);
— rewaloryzacja wybranych obiektów inżynierskich (głównie w centrach miast, gdziedziałaniatestanowiąelementszerszych programów rewitalizcji);
— próby poprawy wizerunkukoleipoprzezrewaloryzację budynków dworcowych; (dotyczy głównie dużych miast lub ważnychstacji węzłowych);
— wzrostzainteresowaniaochroną dziedzictwa techniki ze strony przedsiębiorstw państwowych i prywatnych,jakodziałaniem z zakresu public relations (budowa wi zerunku);
— wzrost zainteresowaniainstytucjikultury przestrzenią postindustrialnąjakomiej scem organizowania ekspozycjiczasowychi stałych oraz wydarzeńkulturalnych.
Wybrane zpowyższych pozytywnych tendencji zasługują na krótkie omówienie. Rynek loftów, czyli indywidualnie projektowanych mieszkań w obiektach postindu-strialnych, jest w Polsce wciąż na etapie, kiedy nie ukończono żadnej z najbardziej „spektakularnych” inwestycji. Jednak w fazie realizacjibądź projektowania znajduje się wiele przedsięwzięć. Należądo nich (między innymi) projekty łódzkie (Fabryka Scheiblera na Księżym Młynie), warszawskie (FabrykaWódek „Koneser” naPradze, Elektrownia Powiśle), wrocławskie (Browar Piastowski), żyrardowskie (tzw. Nowa i Stara Przędzalnia).
Nowością nie jest natomiast wznoszenie wielkich kompleksów handlowo-usługowo--rozrywkowych naterenachpoprzemysłowych (Domański 2001). W wielu przypadkach historyczna wartość położonychna nich obiektówbyła ignorowana, co dla dziedzictwa techniki przyniosło wiele niepowetowanych strat (przykładem tereny byłej Rzeźni Miejskiejwe Wrocławiu). Jednakże spojrzenie na zachowane elementy historyczne zmieniłosię. Możliwość ichewentualnegowkomponowania w nowe struktury iuczy nienia z nich elementu nadającego indywidualny charakter zreguły bezosobowym obiektom handlowym sprzyjała ich zachowywaniu. Choć w wielu przypadkachprze prowadzoneinwestycje nosiły znamiona „fasadyzmu” (obiektów przemysłowych nie rewitalizowano, lecz przebudowywano wznaczącym stopniu czy wręcz pozostawiano jedynie elewacje frontowe),udało się osiągnąć interesująceefekty. Przykładami mogą tu być galerie handlowe w Łodzi (Manufakturana terenie zakładów bawełnianych Poznańskiego),Bydgoszczy (centrum handlowena tereniedawnej Rzeźni Miejskiej), Katowicach (dawna kopalnia węgla kamiennego Gottwald) czy Białymstoku (dawne zakłady włókiennicze Beckera).
Turystyka na obszarachpostindustrialnychdotyczy głównie najcenniejszych i uni katowych obiektów. Największą rolę odgrywają tutaj muzea o profilutechnicznym, których szczególny rozwój przypada na ostatnie lata. Przed 1989 r. istniały przede wszystkim tzw. centralne muzea o znaczeniu ogólnokrajowym (np. Włókiennictwa w Łodzi czy Morskiew Gdańsku). Obecnie powstająlokalne muzea,obardziej wyspe cjalizowanymcharakterze. Niech zaprzykład posłużą tu placówkipowstałe na bazie dobrzezachowanych, małych gazownimiejskich na terenie dawnegozaboru pruskiego, w Górowie Iławeckim iPaczkowie. Wśród szlaków turystycznych pierwszym projektem na duża skalęjest samochodowy regionalnySzlak Zabytków Techniki województwa śląskiego.
Na uwagę zasługuje też problematyka historycznej infrastruktury kolejowej. Kie runek jej rewaloryzacjiwskazująprzeprowadzone po 2000 r. remonty dworców ko lejowych.Działania te prawie wyłącznie dotyczą średnich idużych miast (Białystok, Bielsko-Biała, Lublin,Sosnowiec,Skierniewice,Tarnowskie Góry, Tarnów) lubstacji w małych miastach, położonych przy pierwszorzędnychmagistralachkolejowych(np. na odcinku drogi kolejowej Legnica-Opole, będącym fragmentemdrogi kolejowej E-30). Kierunkiemdla wykorzystania dworców kolejowych przy liniachregionalnych będzieprawdopodobnie sprzedaż nowym użytkownikom, co jest wyrazemupadku kolei regionalnej w Polsce.
Na koniec warto zwrócić uwagę na jeden z prawdopodobnie najmłodszych„tren dów”. Rewaloryzacji, połączonejczęsto ze stałym lub okazjonalnym udostępnieniem dozwiedzania, dokonują dysponujące historycznym „majątkiem”stale funkcjonujące przedsiębiorstwa.Dotyczyto szczególniebranży gazowniczej, energetycznej izakładów wodociągowych,ale nie tylko. Działania temają po części charakter promocyjny dla przedsiębiorstwa, które może być postrzegane jakoopiekun architekturyprzemysło wej. Dobrym przykładem jest tutaj spółka gazownicza, która jestsponsorem Muzeum Gazownictwa w Warszawie, czy tyski browar, twórca Muzeum Piwowarstwa.
Dziedzictwo przemysłu i inżynierii w Krakowie
- uwarunkowania rozwoju i zasób zabytkowy
Kraków, który w swojej historii nie ma etapu wielkoprzemysłowego rozwoju, nie jest postrzegany jakomiasto szczególniebogate w przykłady dziedzictwaery industrialnej. W historii miasta wystąpił jednak szereg czynników decydujących o istnieniu sto sunkowo bogategoi zróżnicowanego zespołu tzw. zabytków techniki. Z perspektywy historycznej największeznaczenie wjego kształtowaniu miały:
— rozwój krakowskiegowęzła kolejowego itowarzyszącejmu infrastruktury (w tym budownictwadworcowego) od 1847 r.;
— budowaimodernizacje Twierdzy Kraków (fortyfikacje stałe ipołowę) i jej zaple cza (zespoły koszarowe, drogi forteczne wraz zbudowlami inżynierskimi i inne) od 1849 r.;
— rozwój sieci infrastruktury miejskiej:gazowej (od 1856 r.),elektrycznej(od 1900 r.) iwodociągowej (od 1901 r.) oraz innych obiektów komunalnych;
— funkcjonowaniekomunikacji miejskiejod początku lat 70. XIXw.;
- obecnośćinwestycji przemysłowych, głównie z przełomu XIXiXX w., i działal ność wybitnych rodzin fabrykanckich (Gótzów, Peterseimów, Zieleniewskich);
— istnieniena obecnym obszarze Krakowa dwóch samodzielnie rozwijających się miast (Kraków i Podgórze) oraz dawnychprzedmieść i wsi o zróżnicowanych trady cjach produkcyjnych;
— udział wybitnych krakowskich architektów w tworzeniu obiektów przemysło wych iinżynierskich, który zadecydował owysokich walorach artystycznych wielu obiektów.
O wysokiej współczesnej wartościtegozasobuzabytkowegodecyduje:
— względniedobry stan zachowania obiektów,dziękimniejszej niż w innychmia stachPolski skali zniszczeńwojennychi powojennych przekształceń;
- zróżnicowany zasób dziedzictwa, obejmujący różnegorodzajubudowle inżynier skiei budynki przemysłowe;
— zachowaniesię większości przełomowychdlarozwoju miasta inwestycji; — zachowanie się obiektówprzypominającycho minionych tradycjach przemysło wych lub zlikwidowanych/przeniesionych zakładachprodukcyjnych;
— walory użytkowe wybranych obiektów, sprzyjająceadaptacji do nowychfunkcji; — wysokie walory poznawcze, szczególniezabytków Twierdzy Kraków.
Powyższe czynnikisprawiły, że dziś znajduje się na terenie Krakowa kilkadziesiąt obiektów, które określić możemy szeroko rozumianym pojęciem zabytków techniki iinżynierii. Grupa ta jest bardzo zróżnicowana, obejmuje budowle o różnej skali założenia, pierwotnym przeznaczeniu,stopniu zachowania czy wartościach reprezen towanych współcześnie.
Autor, posługując się kryterium metrykalnym oraz kryterium stopnia zachowania substancji oryginalnej w zabytkach techniki,wyróżnił napodstawie badań terenowych 84historyczne obiekty przemysłu iinżynieriinaterenie Krakowa. Przyjęte kryterium
metrykalne (wieku obiektów)uwzględniało obiekty powstałe wlatach 1850-1918 {Daw ne... 2000).Kryteriumstopnia zachowania obiektówmiało natomiast wyróżnić wśród nichobiektyo wyraźnie zachowanych podstawowych cechach budownictwaprzemy słowego i inżynierskiego epoki. Drugie kryterium miało więc dośćłagodny charakter, nie zastosowano bowiem warunku obecności pierwotnego wyposażenia technicznego. Zgodnie z tymikryteriami na terenie Krakowaznajduje się 13historycznych zakładów przemysłowych,9budynków dworcowych, zespół zabytków energetyki, wodociągów i gazownictwa (obejmującym.in.2elektrownie miejskie, zakład wodociągowy, pozo stałościgazowni),29 fortów dawnej TwierdzyKraków, 12 mostówiwiaduktów i inne (zajezdnia tramwajowa,strażnicapożarnicza,lodownia miejska w Podgórzu).
Nie sposób omówićtutaj wszystkich obiektów. Są wśród nich zabytki obardzowy sokichwalorachpoznawczychi unikatowychrozwiązaniach konstrukcyjnych (Zespół Zajezdni Tramwajowej przy ulicy św. Wawrzyńca), jak i mniej znaczące (np. młyny wodnei parowe w dawnych podkrakowskich wsiach czytypowedla kolei galicyjskich dworce). Sąobiektyprzypominające o minionychtradycjachbranżowych, np. jużnie istniejącym w Krakowie browarnictwie (browar Gótzów zwany Browarem Lubicz),czy ostatnie zachowaneobiekty dowodzące zatartego przemysłowego charakteru niektó rych dzielnic, np. Grzegórzek (Fabryka Maszyn iUrządzeńRolniczych M.Peterseima, Rzeźnia Miejska).Nie brakuje obiektów będących pomnikami przełomowych w dzie jach miasta inwestycji, np. elektryfikacji (elektrowniemiejskie Krakowa iPodgórza oraz elektrownie zakładowe, np. Teatru Miejskiego). Zachowałysię też inżynierskie unikaty, takiejak zbiornikwodociągowypod Wzgórzem bł.Bronisławy czy lodownia miejska w Podgórzu. Wielką wartość poznawczą posiadakompleks fortyfikacji TwierdzyKra ków, jeden zlepiej zachowanych w Polsce i w Europie(Brzoskwinia,Janczykowski 1998; Janczykowski 2002).
Przykłady działań rewaloryzacyjnych i adaptacyjnych podjętych względem krakowskich zabytków techniki
Zgodniezpostawionym celem autor skoncentruje sięna przemianach dotyczących stanuzagospodarowania i rewaloryzacji zabytków techniki w Krakowie.
Wszystkie zakładyprzemysłowe dysponujące historycznymi budynkami zaprze stały już działalności, ewentualnie produkcjajest obecnie likwidowana/przenoszona. Ostatnie zakłady w Krakowie, które korzystały z historycznej infrastruktury,to fabryka chemiigospodarczej dysponująca do niedawna budynkamidawnej Fabryki Peterseima oraz cegielnia w dzielnicyBonarka.
Regres kolei również miał swoje skutki dla budynków dworcowych w Krakowie. Obecnie w mieście znajduje się tylkojeden czynny dworzeckolejowysprzed 1918 r. (stacja Kraków Główny).Pozostałe pełnią inne funkcje (mieszkaniowe, usługowe).Je den dworzec (nastacji Kraków Bieżanów) nie jest użytkowany w ogólei ulega szybkiej degradacji. NieczynnyjestrównieżDworzec Towarowy. Z pozostałej infrastruktury
kolejowej uległy ruinie dwie niewielkie kolejowe wieże wodne (w rejonie lokomoty- wowni Płaszów i stacji zestawczej Łobzów).
W ciągu ostatnich 20 lat dramatycznie pogorszył się stan zabytków Twierdzy Kraków, dotyczy to zwłaszcza obiektów niezagospodarowanych, które stanowią obecnie w ze spole ok. 50%. Degradacja wynikała zarówno z czynników naturalnych (oddziaływanie warunków atmosferycznych), jak i dewastacji i kradzieży wyposażenia. Problem kom pleksowego zagospodarowania fortyfikacji jest obecnie najtrudniejszym zadaniem dla władz miasta, a trudności wynikają m.in. ze wspomnianego nieuregulowanego stanu własnościowego obiektów.
W Krakowie po 1989 r. w większości uniknięto likwidacji cennych zabytków w tej kategorii. Największa stratą w zasobie zabytków techniki w Krakowie po 1989 r. było prawie całkowite zburzenie budynków po Zakładach Sodowych Solvay, które „padły ofiarą” budowanego kompleksu handlowego.
W mieście mamy jednak do czynienia z przykładami prawie wszystkich zasygnalizowa nych wyżej pozytywnych przemian. Jedynym „trendem” niedotyczącym dotychczas Kra kowa jest rozwój rynku loftów, co związane jest z brakiem zabudowy wielkoprzemysło wej. Pierwsze krakowskie lofty znajdują się dopiero w fazie projektu (Browar Lubicz).
Podsumowanie
Występujące w Polsce po 1989 r. przemiany, jakie dotyczyły tzw. zabytków techniki, oddziaływały także na przestrzeń Krakowa. Jego bogate i zróżnicowane dziedzictwo przemysłu i inżynierii podlegało zarówno pozytywnym, jak i negatywnym procesom. Na terenie miasta nie uniknięto rozmaitych przykładów jego degradacji, jednak nie po winno to przesłaniać osiągnięć. Przeprowadzone remonty konserwatorskie i adaptacje przyczyniły się do ochrony i zachowania cennych składników krajobrazu kulturowego. Przykłady krakowskie pokazują, że zainteresowanie dziedzictwem przemysłu i inżynie rii może przynosić pozytywne efekty w postaci wzrostu atrakcyjności przestrzeni dla mieszkańców i innych klientów miasta.
Najważniejszymi wyzwaniami w najbliższych latach wydają się następujące proble my: braki w prawnej ochronie dziedzictwa, a szczególnie jej egzekwowaniu, niedosta teczne planowanie przestrzenne na terenach obejmujących historyczne obiekty oraz trudności w uzyskaniu kompromisu pomiędzy wymogami konserwatorskimi a zamie rzeniami inwestorów wobec historycznych obiektów.
Bibliografia
Brzoskwinia W., Janczykowski J„ 1998, Zabytki fortyfikacji TwierdzyKraków. Ochrona i konserwacja w latach 1991-1998, Urząd Miasta Krakowa. Wydział OchronyZabytków,Kraków.
Dawne zakłady rzemieślnicze i przemysłowe Krakowa, 2000, Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, Kraków.
Domański B., 2001, Przekształcenia terenów poprzemysłowych wwojewództwach śląskim i małopolskim - prawidłowości iuwarunkowania, [w:] Z. Zioło (red.), Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarkirynkowej, Komisja Geografii PrzemysłuPTG, Warszawa. JanczykowskiJ., 2002, Z probiematykiadaptacjikrakowskich fortów, Urząd Miasta Krakowa.Wydział
OchronyZabytków, Kraków.
Purchla J., 1979, Jakpowstałnowoczesny Kraków: studia nad rozwojembudowlanym miastaw okresie auto nomii galicyjskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Purchla J„1997, Dziedzictwo a rozwój, [w:] M.Reklewska(red.), Dziedzictwoarozwój:doświadczenie Krako wa, Międzynarodowe Centrum Kultury, SpołecznyKomitet Odnowy ZabytkówKrakowa, Kraków. Sepioł J.,1997, Rola dziedzictwakulturowego w rozwoju regionalnym,[w:]M. Reklewska (red.),Dziedzictwo
a rozwój: doświadczenie Krakowa, MiędzynarodoweCentrum Kultury, Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa,Kraków.
WSPÓŁCZESNE PRZEMIANY W PRZESTRZENI ZABYTKÓW TECHNIKI, PRZEMYSŁU I SZTUKI INŻYNIERSKIEJ NA PRZYKŁADZIE KRAKOWA
ABSTRAKT: Przemysłowe dziedzictwo ery polskichmiastjest miejscemwszechstronnych zmian po 1989 r. Wśród nichmożemy wskazywać degradację,ale także ochronę, adaptację budowli do nowych funkcji i powiększającą rolę turystycznątechnicznegodziedzictwa.PrzykładKrakowa pokazuje, że odpowiednie zagospodarowanie czy podjęcie działań konserwatorskichwzględem tego rodzaju zabytków może znacz nie podnieść atrakcyjność przestrzeni miejskiej.Atrakcyjność tarozumiana może być na wielesposobów, dziedzictwo to można bowiem wykorzystać nie tylkodo tworzenia nowej ofertyturystycznej i muzealnej, lecz takżenietypowejoferty usług,kultury, a nawet (w przyszłości) mieszkalnictwa. Nie ulega również wąt pliwości, że rewitalizacja zabytków techniki może znacznie wpływać na atrakcyjnośćwizualnej i estetycznej strony przestrzeni miejskiej.
Celem rozważań jest uchwycenie przemian w zagospodarowaniu krakowskich zabytków techniki i ich otoczenia oraz towarzyszących temu zmian krajobrazu miejskiego.Szczególnie ostatnie lata(po 1989 r„ azwłaszcza po 2000r.) przyniosły szereginicjatyw związanychnie tylkoz zagospodarowaniemobiektów i terenów poprzemysłowych, lecztakże konserwacją mniej znaczących obiektówinżynierskich. Równie interesującesądalsze perspektywy i wyzwaniazwiązane m.in. z budowąpierwszych w Krakowie „loftów” czy rozwojemMuzeum InżynieriiMiejskiej.
SŁOWA KLUCZOWE:przestrzeń miejska, zabytki przemysłu i techniki,krajobraz przemysłowy, wielo funkcyjne zmiany
