RECENZJE 641
F ältm arsk alken R u tger v o n A sch eb erg s Jou rnal och K orresp on d en s tili ar 1680. U tgivn a av K un gl. S a m fu n d et fö r U tgifv a n d e a f H a n d sk ri- fte r röra n d e S k and inaviens H istoria gen om A l f  b erg , S tock h olm 1951, s. V III, 267, H istoriska H an dliga r d. 34 : 1.
N ieliczn e źródła op u b lik o w a n e do d z ie jó w „P o to p u “ szw edzkiego p o m n o ży ł tom o b e jm u ją c y pam iętnik i w y b ó r k o re s p o n d e cji v o n A s c h e b e r g a, w o w y m czasie p od p u łk o w n ik a , następn ie p u łk ow n ik a za ciężn y ch r a jta r ó w n iem ieck ich . K u r - la n d czy k z u rodzen ia (1621), od dw un astego roku życia (1634) na w o jn ie trzy d zie stoletn iej, za ciągn ął się do w o jsk a szw edzkiego w r. 1655, w w o jn ie p olsk iej u czest n icz y ł od gru dn ia 1655 r. do lu tego 1657 r., p ok ą d nie pom a szerow a ł na w o jn ę du ń ską. Z czasem osiągnął szczy ty szw ed zk iej k a riery w o js k o w e j i c y w iln e j. P ró cz p a m iętn ik a (k tóry A s ch e b e rg zaczął sp isy w a ć w r. 1666) do w y d a w n ictw a w eszły m. in. 24 pism a i 4 regesty od n oszą ce się do P olsk i: 10 ro zk a zów króla, 1 — K . G. W rangla, 4 — ks. A d o lfa Jana oraz 9 r a p o rtó w A sch e b erg a do króla. W a rtość tego m ateriału p oleg a n a tym , że u k azu je on „n o r m a ln e “ fu n k c jo n o w a n ie szw ed zkiej m a szy n y w o je n n e j: ty p o w e epizody m a łej w o jn y ch a ra k tery styczn e d la ob u w a lczą cy ch stron oraz g o sp od a rk ę w ojen n ą . W arto przy ty m p od k reślić dw a m om en ty:
1. N adania d o w ó d co m szw edzkim d ó b r sk o n fis k o w a n y ch szlach cie p olsk ie j. P o cząw szy od 8/18 lip ca 1656 r. A s ch e b e rg o trzy m a ł trzy n adania na sześć w si w pow . człu ch ow sk im i ch ełm iń skim na sum ę 40 000 talarów , a także k a m ien icę w Toruniu. N adania te, stan ow iące sp ecim in a w ie lk ie j serii n adań — ja k w y n ik a z arch iw a ln ej k w ere n d y p rof. M a ł o w i s t a — odn oszą się do ty ch ziem , k tó re w m yśl u k ła d ó w ro z b io r o w y c h m ia ły p rzy p a ść S zw ecji.
2. P rzed b itw ą w arszaw sk ą, w czerw cu 1656 r. regim en t A sch e b erg a m iał p r z y d zielon y sob ie do ek sp lo a ta cji p ow ia t p łock i. Z a w a rte w w y d a w n ictw ie rozk azy ilu stru ją system szw edzkiej g osp od a rk i w o je n n e j.
P am iętn ik i ra p orty w zb og a ca ją obraz w y p a d k ó w w o je n n y ch . Z d e zo rg a n izow a n y p olsk i aparat p a ń stw o w y nie p ozosta w ił m a teriału arch iw a ln eg o, r e je stru ją ceg o w szystk ie w ażn iejsze epizody, dlatego nie w ied zieliśm y np. o za ciętej, całod n iow e j w a lc e stoczon ej przez regim en t A sch e b erg a 1 lu tego 1656 r. p o d Z a k rzo w em na d r o dze z R a w y p od R a dom iem z p u łk iem zapew n e kasztelana sand om ierskiego, S tan i sław a W itk ow sk ieg o, zasilon ym przez ch ło p ó w -k o s y n ie r ó w . Jed en a ście atak ów p o l sk ich na zabu dow ania, w k tó ry ch b ro n ili się rajtarzy, zostało je d n a k odpa rtych . W czasie w a lk o p rze p ra w ę na Sanie A s ch e b e rg o w i p rzyp a d ło w u dziale op a n ow a n ie J a rosła w ia (za to otrzy m a ł ran gę p u łk ow n ik a ). 3 k w ietn ia od eg ra ł on w ażn ą ro lę w rozgrom ien iu o d d zia łów Jana S apieh y p o d B a ra n o w e m i w ich p ościg u aż do W isłoki. P o p rze b iciu się arm ii szw ed zk iej przez arm ię litew sk ą P aw ła S a p ie h y n a p ra w y m b rzegu Sanu, A sch eb e rg otrzy m ał rozk az u ch w y cen ia p rzep ra w y przez W ieprz. P rze p ra w y tej b r o n iły — o czym n ie w ied zieliśm y — p od B o b ro w n ikam i (czy D rzązgow em ) od d ziały k o m p u tow e oraz m ieszczanie, je d n a k A sch eb erg sfo r s o w a ł ją (zapew n e 6 kw ietn ia) i p rzy g o to w a ł m ost dla p rzep ra w y g łó w n y ch sił. N o w e in fo rm a c je d otyczą też w alk p o d C h ojn ica m i i C złu ch o w em na p rzełom ie roku 1656/57, gd zie A sch eb erg p on ow n ie się odzn aczył.
P r ó cz tych w a żn iejszy ch n o w y ch in fo rm a c ji p u b lik a cja p o d a je u b oczn ie w ia d o m ości o in n y ch w yp a d k ach , w k tó ry ch regim en t A sch öb e rg a u czestn iczył. T en ca ły fra g m e n ta ry czn y m ateriał d a je przedsm ak tego, co przyn iosła ostatnia k w eren da p rof. M ałow ista d o d z ie jó w „P o to p u “ i za pow iada m oż liw o ść w y c z e r p u ją c e g o o p ra cow a n ia d z ie jó w P olsk i u p rogu d ru g iej p o ło w y X V I I w.
P o d w zględ em edytorsk im tom m a ch a ra k ter k on serw a ty w n y. T ek sty (w yłą czn ie n iem ieck ie) są od d a n e literaln ie, w y d a w ca ty lk o u p orzą d k o w a ł in terpu n k cję. N ie
642 RECENZJE
u w zg lęd n ił w ię c in stru k cji w y d a w n icze j dla n ie m ie ck ich tek stów n ow oży tn y ch . W k o re s p o n d e cji przed ru k ty tu la cji i fo r m u ł ste re oty p ow y ch św ia d cz y o p ew n e j rozrzu tn ości m iejsca . N a zw y i n azw iska polsk ie, z zasad y b a rd zo zniekształcone, ty lk o w y ją tk o w o zostały rozw iązane w sk orow idzu . (W zakresie sp ra w du ńskich w y d a w c a sk orzy sta ł z p o m o cy o d p o w ie d n ich sp ecja listów ). Z ty ch w z g lę d ó w w ięc ba d acz p olsk i będ zie m iał znaczne tru dn ości w korzystan iu z tego cen n eg o w y d a w n ictw a.
S tan isław H erbst
Janusz G ó r s k i , P o g lą d y sp o łe cz n o -e k o n o m iczn e F abiana S eb astia n a K lon ow icza , Studia i m a teriały z d zie jó w n au k i p o ls k ie j t. XI, P olsk a A k a d em ia N auk. K om itet H istorii N auki. W arszaw a 1954, s. 267— 318. C oraz szersze g ro n o h istory k ów , w ty m ta k że h is to ry k ó w in n y ch d y scy p lin n a u k o w y ch , np. p ra w a , p o czy n a ostatn io k ie ro w a ć iswe za interesow an ia n a u k ow e k u
an alizie p o g lą d ó w i za patryw a ń sp ołe cz n y ch czy e k o n o m iczn y ch n ie tylko, pisarzy, tr a d y c y jn ie u w a ża n ych za „p o lity c z n y c h “ , lecz i lite ra tó w c z y filo z o fó w . D o z a ję cia. się tym i sp ra w a m i sk łon iła w ie lu p rzed sta w icieli m ło d e j k a d r y n au k ow ej ana liza d o ro b k u i b ra k ó w , d o k o n a n a n a se s ja ch n a u k o w y ch Odrodizenia c z y jeszcze, w cześn ie jsze j, O św iecenia. N a jlep szy m d o w o d e m o g ro m n y ch zainteresow ań , ja k ie w zb u d ziły zw łaszcza p ra ce S esji O drodzenia, m o g ą b y ć w ła śn ie arty k u ły i p rzyczy n k i rozsiane p o czasop ism ach n a u k ow y ch , a r o z w ija ją c e naszą w ied zę o d o r o b k u p o stęp o w y c h p isa rzy i u czon y ch przeszłości tak p olsk ich , ja k i zagran iczn ych , w szczeg ó ln o ści w w iek a ch X V — X V III. P ro b le m a ty k a id e olog ii sp ołeczn ej, w o k ó ł k tórej n a g ro m a d z ił isię w doda tk u szereg o g óln ik ow y ch , często n ie op a rty ch na ża d n y ch p o w a ż n ie j szy ch studiach, a w n a jlep szy m w y p a d k u form ailistyczn ych u w a g bu rżu a zy jn ych au torów , n a jczę ś cie j tylk o „m im o c h o d e m “ w zm ia n k u ją cy ch o teg o rod za ju za ga d n ieniach, je s t b a rd zo sk om p lik ow an a. Fakt, że w ię k szo ś ć sp ośró d a u torów , za jm u ją c y c h się ty m i spraw am i, n ależy d o n a jm ło d sze g o p ok olen ia h istory k ów ,- w y k szta łco n y c h ju ż n a u czeln ia ch P o lsk i L u d o w e j, w y d a je się z je d n e j stron y u ła tw ia ć św ie żość u jęcia, c zy k ry ty czn e p rzejrze n ie d a w n eg o d orobk u , z dru g iej je d n a k stro n y istn ieje groźba, że w o b e c b r a k u g ię b sze g o d ośw ia d czen ia a u to r ó w nastąpić m oże zb ytn ie sp łycen ie, u p roszczen ie ja k że sk om p lik ow a n ej p ro b le m a tyk i, zw łaszcza o d n ośn ie do ew en tu a ln y ch p ow iązań i zależn ości id eo log iczn y ch p o s zcze g ó ln y ch m y śli cieli. N a tego r o d za ju zjaw isk a w sk a zu je nip. recen zow an a .przez p rof. B a r d a c h a p ra ca Jana M a l a r c z y к a „D ok try n a sp o łe cz n o -p o lity cz n a B iern ata z L u b lin a “
1-N ie p o d e jm u ją c się p rzean alizow an ia c h o ć b y ty lk o n a jo g ó ln ie j p ow ią z a n y ch te m a ty czn ie i c h ro n o lo g iczn ie p ra c, o m a w ia ją c y c h k w estie n auk sp o łe cz n y ch w ok resie O drod zen ia, a za m ieszczon y ch w d ru g im tom ie w y d a w n ic tw a K om itetu H istorii N auk i P A N pt. „S tu d ia i m a teriały z d z ie jó w nauki p o ls k ie j“ , zatrzym ać się ch cę je d y n ie na artyk ule Janusza G ó r s k i e g o „P o g lą d y sp ołecz n o-ek on om iczn e F a b ia n a Sebastiana K lo n o w ic z a “ . W y b ó r zw iązan y je s t za rów n o z k ieru n k iem m y ch za in teresow a ń p o g lą d a m i w sp ółczesn eg o K lo n o w ic z o w i S ebastiana P etry ce g o, ja k i fa k tem szczeg óln ego n agrom adzen ia w om a w ian ym arty k u le w ie lu sp orn y ch i d y sk u sy jn y ch sform u łow a ń ogóln iejszych .
