808
R E C E N Z JE1 P am iętniki dek a b rystów tom I— III. Biblioteka P am iętników Polskich d O bcych pod redakcją W acław a Z a w a d z k i e g o . W stęp W iktorii Ś 1 i- w o w s k i e j . Przypisy do tom u I i II W iktorii Ś l i w o w s k i e j . W y b ó r tekstów i przypisy do tomu III W acław a Z a w a d z k i e g o , Państw . Instytut W y daw n iczy, W arszaw a 1960, s. 482, 663, 909.
W ym ien ion e w nagłów ku З-to m ow e w ydaw nictw o uzupełnia w ydaw an ą w języ ku polskim literaturę pam iętnikarską pierw szej połow y X I X w ieku. Historia ruchu dekabrystów, pasjonująca i sam a w sobie niezw yk le ciekawa, jest i dla badaczy dziejów polskich bardzo ważna, ze w zględu chociażby na stosunki członków pol skiego Tow arzystw a Patriotycznego z rosyjskim Z w iązk iem Południow ym .
D w a pierwsze tom y om aw ianego w ydaw nictw a zaw ierają pam iętniki Rosjan- -dekabrystów , tłum aczone p o raz pierw szy na język polski. T o m pierw szy zaw iera: W spom nienia braci Bestużew ów (M ikołaja, M ichała i Piotra) oraz Opowiadania M ichała i H eleny Bestużew ów w edług notatek M ichała Siem iew skiego. T o m drugi ob ejm u je Pam iętnik dekabrysty Iw ana Jakuszkina; Pam iętnik dekabrysty Iwana Horbaczewskiego; w yb ór listów i zapisek z notatnika M ichała Ł unina; W spom nienia M arii W ołkońskiej ; W spom nienia Pauliny A nniennkow ej i Z e w spom nień córki Olgi Iw anow ej. T o m III składa się z 59 pozycji. Są to uryw ki pam iętników i w spom nień Polaków współczesnych ruchowi dekabrystów, a m ających z ty m ruchem pośrednią lub bezpośrednią styczność.
Pam iętniki opublikow ane w dw óch pierwszych tom ach om aw ianej całości za w ierają bogaty m ateriał historyczny dla dziejów dekabrystów. D la polskiego bada cza są cennym źródłem do poznania stosunku postępowych Rosjan pierw szej ćwierci X I X wieku do spraw y polskiej i Polaków . Znajom ość tego zagadnienia wyjaśnia częściowa trudności w rozwiązaniu spraw y polskiej, n a jakie napotykał A leksan der I w opinii w łasnego społeczeństwa.
Zw łaszcza sporo światła n a tę spraw ę rzucają w spom nienia Jakuszkina oraiz listy i zapiski Łunina, O to np. opinia Łunina o N ow osilcow ie (list do siostry z 9 czerwca 1838): „ Z w ielk im ubolew aniem przyjąłem wiadom ość o śmierci jednego z m oich politycznych przeciw ników , przewodniczącego Rady Państw a hrabiego N o- w osilcow a. K ied y stał on n a czele adm inistracji w W arszaw ie, sprzeciw iałem się stosowanem u przezeń system owi, z którego w y n ik ły tak bolesne skutki dla K róle stw a i Cesarstwa. A le odm ienność poglądów politycznych n ie przeszkadza m i w od daniu m u sprawiedliwości. M iał on w iele rozumu, dużą w p raw ę w rządzeniu i p ło m ienną żarliwość dla szczególnych korzyści R osji“ (t. II, s. 360). R ów nie ciekaw e są wypow iedzi Łunina o Polakach i Polsce zaw arte w liście z 17 (5) listopada 1839 (t. II, s. 360— 5). W spom nienia żon dekabrystów, w ydrukow ane w tom ie II w y d a w nictw a, da ją sporo m ateriału charakteryzującego życie zesłańców, których tak wielu dostarczały polskie spiski i powstania.
T om III dla polskiego badacza, n ie m a ju ż tak istotnego znaczenia jak poprzed nie. Na 59 bow iem pozycji tylk o 5 jest ogłoszonych drukiem po raz pierw szy. Około 10 stanowią przedruki ze starych roczników czasopism, z pism zbiorow ych i trudniej dostępnych broszur. Resztę stanowią fragm enty pam iętników i w spom nień, wydane w X I X w ., w okresie m iędzyw ojen nym i pow ojennym , a n aw et w ostatnich latach. H istoryk n ie uniknie oczyw iście przejrzenia w całości wszystkich tych pamiętników, dostępnych zresztą w w iększych bibliotekach naukow ych. Za to dla miłośnika historii, chcącego się zaznajom ić pobieżnie z om aw ianym zagadnieniem , tom ten będzie ciekawą pozycją w ydaw niczą.
W stęp d o całości w ydaw nictw a napisany został z dużą znajom ością literatury rosyjskiej, a zw łaszcza radzieckiej. O m aw ia <m w ogólnym zarysie losy spuścizny piśm ienniczej pozostałej p o dekabrystach, ja k i dzieje sam ych dekabrystów i stosun ków ich z Polakam i.
R E C E N Z JE
809
W dw óch ■wypadkach autorka n ie uniknęła podania ja k o pew nych faktów zbyit m ało zbadanych; p o pierw sze: że Łukasiński chciał naw iązać kontakt z tajn ym i sto warzyszeniam i rosyjskim i, a przeszkodziło m u tylko jego aresztowanie (t. I, s. 14); po drugie: że Łunin, będąc w W arszaw ie obracał się w kołach spiskow ców polskich (t. I, s. 18). O ba ta k kategoryczne sform ułow ania n ie zn ajdu ją pokrycia w dostęp nych źródłach.Staranne na ogół przypisy, którym i zaopatrzono poszczególne teksty, zrobione zostały z dużą znajom ością przedm iotu. M ożna wskazać na kilka nieścisłości i bra ków , n ie psują one jednak ogólnego dobrego wrażenia. D la przykładu m ożna podać przypis 273 (t. II) — Łunin nie był w czasie sw ego pobytu w W arszaw ie adiutantem W . K s. Konstantego (to sam o dotyczy wstępu, t. I, s. 18). Przypis 252 (t. III) — Piofcr Bieliński um arł w 1829, a n ie w 1828 roku. Przypis 276 (t. III) — M ajew ski i K rzy żanowski zostali w yw iezieni do Rosji latem 1828 r., a n ie razem z Łukasińskim , w czasie 'powstania listopadowego. Przypis 499 (t. III) — stanow isko w ojew ody Feliksa Czarneckiego na sądzie sejm o w y m było zupełnie jasne, w ykazyw ał on m ia now icie daleko idącą gorliwość w uznawaniu w in y oskarżonych. Św iadczą o tym sprawozdania z posiedzeń Sądu Sejm ow ego. Rolę jego- w e w łaściw y m św ietle przed staw ia rów nież N iem cew icz w „P am iętnikach czasów m oich“ (t. II, s. 300).
Całość w ydana starannie, ja k w szystkie pu blikacje tej serii^ zaopatrzona jest w indeks oraz liczne i ciekaw e ilustracje — głów nie portrety. D o drobnych braków wydaw niczych zaliczyć m ożna nie podanie m iejsca i roku w ydan ia oryginałów ro syjskich, których polskie tłum aczenia zn ajdu ją się w tom ie II.
W sum ie tom I i II wzbogaca literaturę pam iętnikarską w ydaw aną w języku polskim, tom III służyć będzie zapew ne licznym m iłośn ikom historii, n ie m ającym czasu lub chęci na bardziej gruntow ne badania. W stęp zaś zw raca uwagę na kilka ważniejszych problem ów dotyczących stosunków polsko-rosyjskich, a w ym agających jeszcze dalszych badań i now ego naśw ietlenia.
Hanna D ylągow a
Helena R z a d k o w s k a , Polem iki ideologiczne J. N . Janow skiego, Książka i W iedza, W arszaw a 1960, s. 184, 3 nlb.
O kres pow ojenny w badaniach nad W ie lk ą Em igracją charakteryzuje się poło żeniem w iększego nacisku n a spraw y ideologiczne, szczególnie lew icy wychodźczej, co w pełni uzasadnione jest zarów no zapotrzebow aniem społecznym , ja k i zachow a niem oraz dostępnością źródeł (przeważnie drukowanych). N iem niej w tym zakresie, jak w pracach mad dziejam i poszczególnych ugrupowań ,i obozów em igracyjnych, jest jeszcze w ie le d o zrobienia. N iedaw no w ydana książka H. R z a d k o w s k i e j rozszerza w pew n ym stopniu naszą znajom ość ideologii Tow arzystw a D em okratycz nego Polskiego. C m aw ia ona system poglądów Jana Nepom ucena Janowskiego — założyciela, działacza i publicysty T D P . Studium to jest rozw inięciem wcześniej opublikow anego a rty k u łu x.
Podstaw ę źródłową książki Rzadkow skiej stanowią prace, broszury i artykuły Janowskiego drukowane na em igracji i w kraju, uzupełnione n ie publikow anym i w y powiedziam i i notatam i, znajdującym i się w bogatej jego spuściźnie, przechowywa n ej w B ibliotece Jagiellońskiej. A u torka wykorzystała rów nież znaczną część litera 1 H. R z a d k o w s k a , W alka Jana N epom ucena Janow skiego z reakcyjną ideo
logią feuda łów polskich, D ziesięciolecie W y ż s z e j S zkoły Pedagogicznej w K rak ow ie 1946— 1956. Z biór rozpraw i artykułów , K rak ów 1957, s. 387— 399.
