R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
Monika KarwackaUniwersytet Śląski w Katowicach
ORCID https://orcid.org/0000�0002�6356�9953
O WSPÓŁCZESNYCH TENDENCJACH
KRYTYKI LITERACKIEJ. PRÓBA OPISU
ABOUT MODERN LITERARY CRITICISM TENDENCIES. DESCRIPTION ATTEMPT Modern contemporary criticism undertakes new methods to create attractive and widely readable texts. The author of the hereby article attempts to identify innovative trends in Russian literary criti� cism texts published in prestigious magazines. Russian literary magazines are commonly regarded as the highest intellectual indicator of Russian culture. Nevertheless, recent texts published in literary magazines imply aggression, invectives and various linguistic elements typical for unprofessional criti� cal discourse. Therefore, there appeared the need to analyse new ideas altering traditional literary criti� cism in literary magazines.
Keywords: modern literary criticism, literary magazines, Russian culture, virtual literary criticism. О СОВРЕМЕ��ЫХ ТЕ�ДЕ�ЦИЯХ ЛИТЕРАТУР�ОЙ КРИТИКИ. ПОПЫТКА ОПИСА�ИЯ С��р���нная кр�т�ка пр�дпр�н��а�т н��ы� ��т�ды для с�здан�я пр��л�кат�льных � ш�р�к� ч�та��ых т�кст��. А�т�р наст�ящ�й стать� пыта�тся �ыя��ть �нн��ац��нны� т�нд�нц�� � рус ск�язычных л�т�ратурн��кр�т�ч�ск�х т�кстах, публ�ку��ых � пр�ст�жных журналах. Русск�� л�т�ратурны� журналы �бычн� сч�таются �ысш�� �нт�лл�ктуальны� п�казат�л�� рус ск�й культуры. Т�� н� ��н��, п�сл�дн�� т�ксты, �публ�к��анны� � л�т�ратурных журналах, п�дразу���ают агр�сс�ю, �н��кт��ы � разл�чны� л�нг��ст�ч�ск�� эл���нты, характ�рны� для н�пр�ф�сс��нальн�г� кр�т�ч�ск�г� д�скурса. П�эт��у ��зн�кла н��бх�д���сть пр�ана л�з�р��ать н��ы� �д��, �з��няющ�� трад�ц��нную л�т�ратурную кр�т�ку � л�т�ратурных журналах. Ключевые слова: с��р���нная л�т�ратурная кр�т�ка, л�т�ратурны� �агаз�ны, русская культура, ��ртуальная л�т�ратурная кр�т�ка.
Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze nr 29 (2019) ISSN 2353-9674
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
W Rosji przestrzeń wirtualna jest obecnie głównym miejscem publikowania tekstów literackich i krytycznoliterackich, gwaran� tuje ich dostęp do szerokiego audytorium i promocję udostępnia� nych tekstów. Rosyjska krytyka w przeciągu ostatniej dekady wy� szła z „analogowej” przestrzeni czasopism literackich (толстые журналы) i sprawnie opanowuje wszelkie dostępne źródła przeka� zu informacji, z których korzysta wiele grup społecznych. Autor� skie strony krytyków1, portale literackie2, kanały na YouTubie, fora
krytycznoliterackie, programy telewizyjne dostępne online — to przykładowe miejsca zamieszczania i promowania tekstów kry� tycznoliterackich. Takie formy funkcjonowania krytyki tworzą nowe możliwości oddziaływania. Nadto, krytycy często występują w audycjach radiowych i telewizyjnych w roli ekspertów, prowa� dzą programy autorskie, które większość społeczeństwa rosyjskie� go ogląda w telewizji lub w sieci. Telewizja, radio i internet budują „piar” krytyków literackich, którzy stopniowo stają się celebry� tami. Reprezentanci klasycznej szkoły krytycznoliterackiej dążą do zachowania i potwierdzenia swojej bogatej erudycji i takiegoż warsztatu stylistycznego, jednak znaczna część czynnych kryty� ków, bez względu na przynależność pokoleniową, wykorzystuje różnorodne strategie retoryczne, socjolingwistyczne i psycholo� giczne, co zasadniczo zmienia obraz dyskursu krytycznoliterac� kiego w XXI wieku.
W artykule zostanie podjęta próba charakterystyki nowych zja� wisk w rosyjskiej krytyce literackiej, które świadczą o dążeniu do ugruntowania jej miejsca w czasopismach literackich, przy jedno�
1 Wielu pisarzy rosyjskich ma oficjalne strony internetowe, a nierzadko i strony
swoich książek, na przykład Zachar Prilepin (http://zaharprilepin.ru/, http:// sankya.ru/), Borys Akunin (http://www.akunin.ru/) czy Dmitrij Głuchowskij (http://www.glukhovsky.ru/, http://www.m�e�t�r�o.ru/, http://www.futu.re/, http://www.metro2035.ru/).
2
Interesującymi przykładami projektów literackich, które zyskują coraz większą popularność nie tylko wśród Rosjan, ale i czytelników zagranicznych, są LiveLib.ru (https://www.livelib.ru/) i Л�тКульт (http://litcult.ru/). Z kolei na stronie jednego z projektów Rosyjskiej Biblioteki Narodowej można znaleźć listę najpopularniejszych literackich portali internetowych. Zob. http://nlr.ru/ prof/reader/poleznlink/literaturnye�portaly (29.03.2019).
R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
czesnym skierowaniu uwagi czytelników, zafascynowanych techno� logicznymi innowacjami, w stronę tradycyjnego czasopisma, gdzie doświadczeni, ale również i początkujący krytycy literaccy „stare� go” i „młodego” pokolenia, prezentują nowatorskie rozwiązania in� terpretacyjne w coraz ciekawszy sposób.
Jak twierdzi Julia Goworuchina: „М�т�ды гу�ан�тарн�г� научн�г� п�знан�я �сп�льзуются кр�т�к�й н� � ‘ч�ст�� ��д�’, п�р��с�ысл��аются”3. Współczesna krytyka literacka,
jej zdaniem, obniża swój poziom i zadania, które przechylają się w stronę mniej wymagającego odbiorcy, stąd: „Р�дуц�ру�тся ж�стк�� тр�б��ан�� научн�й д�казат�льн�ст�, л�г�ч�ск�й аргу��нт�р��анн�ст�; н��бязат�льны� стан���тся тр�б��а� н�� ц�л�стн�ст� � п�дх�д� к пр��з��д�н�ю”4. Świadoma orien�
tacja krytyków na cel pragmatyczny doprowadziła do zwiększenia różnorodności chwytów, dzięki którym możliwa jest realizacja wspomnianych celów. Goworuchina zwraca uwagę na intensyfika� cję ekspresywności w tekstach krytycznoliterackich:
Выс�кая ст�п�нь экспр�сс��н�ст� ��ж�т служ�ть д�п�лн�т�льны� (н� н� �бязат�льны�) п�казат�л�� д���н�р��ан�я праг�ат�ч�ск�й с�ста� �ляющ�й ��т�да. И на�б�р�т, б�сстрастн�сть, э��ц��нальная „скуп�сть” сужд�н�й с��д�т�льст�у�т � нал�ч��, н� н� �ыраж�нн�ст� наз�анн�й к��п�н�нты5.
Zaproponowana klasyfikacja tekstów krytycznoliterackich, prze� prowadzona przez Goworuchinę, ze względu na ukierunkowa� nie interpretacji, daje podstawy do wyróżnienia trzech jej typów: „�нт�рпр�тац�я Я�ц�нтр�чная, т�кст�(а�т�р�)ц�нтр�чная � �нт�рпр�тац�я, напра�л�нная на ч�тат�ля”6. Jednocześnie
badaczka uważa, że interpretacja, która najwyraźniej odzwierciedla proces „samointerpretacji w rezultacie rozumienia zjawiska literac�
3 Ю.А. Г���рух�на, Метод современной литературной критики, „В�стн�к Т��ск�г� г�сударст��нн�г� ун���рс�т�та” 2010, nr 333, s. 10. 4 Tamże. 5 Tamże. 6 Tamże, s. 11.
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
kiego”7, to tzw. �нт�рпр�тац�я Я�ц�нтр�чная. Działania inter�
pretacyjne krytyka są inspirowane jego własnymi przekonaniami — analizując dzieło literackie, „wyczytuje” on sensy aktualne dla niego8.
Krytycy rosyjscy korzystają z retoryki masowych środków prze� kazu informacji, na przykład, języka potocznego, a także narzędzi socjolingwistycznych, dzięki którym łatwiej docierają do odbior� ców, w tym miłośników popkultury. Praktyki tego typu odnaj� dziemy w pracach Igora Diedkowa, Siergieja Czuprynina, Iriny Rodniańskiej, Lwa Annińskiego, Dmitrija Bawilskiego, Nikity Jeli� sejewa i wielu innych.
Zjawisko eksponowania pozycji eksperta, określane przez bada� czy rosyjskich jako ekspertokracja (экспертократия), można zaobserwować coraz częściej w wypowiedziach krytycznoliterac� kich nie tylko w przestrzeni wirtualnej, lecz również w tradycyj� nych czasopismach literackich. Według Stanisława Szakirowa ro� snąca liczba źródeł informacji, głównie w postaci olbrzymiej ilości stron internetowych na dowolny temat, paradoksalnie zmniejszyła możliwości pozyskania nowej wiedzy i obniżyła poziom innowa� cji w zakresie prezentowanych informacji. Współczesny człowiek, zdaniem badacza, ma potrzebę permanentnego wsparcia ze strony specjalistów, poszukuje profesjonalnej rady i wszelkiego rodzaju konsultacji. Szakirow zauważa, że wiedza staje się towarem, a rezul� tatem ekspertokracji jest „плюрал�з� �н�н�й, �н�ж�ст��нн�ст� п�з�ц�й � �ар�антн�ст� �ц�н�к”9.
Julia Szczerbina niebezpieczeństwo danego zjawiska upatruje w tym, że paralelnie z ekspertokracją coraz bardziej uaktywnia się inwektokracja (инвектократия), co prowadzi do stosowania przez krytykę literacką agresywnych form komunikacji literackiej. Z jednej strony inwektokracja przeczy idei języka literackiego, któ� rym posługują się krytycy, z drugiej zaś jest to jeden ze sposobów przyciągnięcia uwagi czytelników, dominujący u autorów, sięgają�
7 Tamże. 8 Tamże. 9 Ю. Щ�рб�на, Экспертократия: ремесло и промысел, „���а” 2011, nr 12, s. 177.
R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
cych po coraz nowsze strategie i chwyty, aby wywołać emocje u od� biorców i zainteresować ich nie tylko utworem literackim, ale rów� nież tekstem krytycznym, a także jego autorem10.
Emocjonalność (эмоционалность) w pracach krytycznoliterac� kich przyjmuje niepokojące formy, podczas gorących dyskusji poja� wia się coraz więcej agresywnych konstatacji. Szakirow w jednej ze swoich prac omawia spór pomiędzy dwoma krytykami w dwóch róż� nych mediach. Toczą go Wasilij Szyriajew w rubryce „Кр�т�ка �н� ф�р�ата” w tradycyjnym formacie czasopisma „Урал” oraz znana krytyczka literacka Waleria Pustowa w artykule Слушайте музыку инволюции, który został opublikowany na jej autorskiej stronie na portalu „Ж���й журнал”. Szakirow określa cechy warsztatu Szyria� jewa, który uprawia krytykę atrakcyjną dla czytelników. Jego teksty spełniają wymogi formalne klasycznej krytyki literackiej, opartej głównie na analizie, a jednocześnie pisze on językiem agresji, której celem jest permanentna deprecjacja twórczości innych krytyków, uznawanych obecnie za najlepszych w Rosji. Ironia, sarkazm, drwi� na, które tworzą plotkarską atmosferę, to często stosowane przez Szyriajewa środki językowe. Wypowiedź Szyriajewa na łamach czasopisma „Урал”, będąca przykładem prowokacji, atakuje Wa� lerię Pustową. Artykuł krytycznoliteracki, opublikowany w presti� żowym czasopiśmie, w sposób oczywisty powinien reprezentować profesjonalizm i kulturę języka, tymczasem Szyriajew demonstra� cyjnie wykorzystuje agresję językową, by „rozprawić się” z Pustową: Разб�р�� ж� г. Пуст��ую. Вал�р�я — �т В�л�с (В�л�с), пр��сп�дн�й б�гЪ, �т��чающ�й за н�фть � �с� д�ла, с�бст��нн� Б�г (б�гатст�а), к�т�� р��у с�пр�т���ст��т П�рун�Г�сп�дь. �� случайн� �дн���ённ�� ��я �з� брала с�б� �з��стная Вал. Г�й�Гар��н�ка. (�а с�г�дняшн�й ����нт В�л�с ��пл�щён � пр�за�ка Андр�я В�л�са.) Пуст��ая — �т б�г пустын� С�Т, Сатана. Впр�ч��, �тч�ст�� Еф����ны �п�лн� д�бр�душн��. К�р�ч� г���ря, Вал�р�я Пуст��ая — эт� Сауд��ская Ара��я наш�й л�т�ратурн�й кр�т�к�: ��р� п�ска, ��ды н�т, зат� „та� �н�зу” — �сп�лн�н�� ч�рн��а з�л�та11. 1� Tamże. 11 В. Ш�ря��, Валерия Пустовая как Саудовская Аравия нашей литератур-ной критики, „Урал” 2012, nr 9, http://uraljournal.ru/work�2012�9�421 (26.03.2019).
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
Krytycy rozumieją ograniczenia współczesnego odbiorcy i sta� rają się dostroić do jego oczekiwań. Należy zgodzić się z Szakiro� wem, który pisze: „Из л�т�ратурн�г� пр�ц�сса ух�д�т б�льшая к�нц�птуальная статья, р�ц�нз�я с�краща�тся д� анн�тац��, а а�т�рск�й п�ртр�т ‘сн��а�тся’ д� б��граф�ч�ск�й спра�к�”12. Agresja, zdaniem badacza, jest powszechna w kry�
tyce: „Ст�ль �бщ�н�я кр�т�к�� д�пуска�т �сп�льз��ан�� бран� � пря�ых �ск�рбл�н�й, к�т�ры� �стр�ча�� н� т�льк� � ‘с�т��ых’, н� � � ‘бу�ажных �здан�ях’”13. Krytyk wybiera stra�
tegie interpretacyjne, aby wykreować atrakcyjny i przykuwający uwagę czytelników obraz samego siebie, podnieść wartość swo� ich tekstów i ugruntować popularność krytyki w ogóle. Szakirow wymienia trzy strategie interpretacyjne odpowiadające kolejno trzem typom krytyków, tj. krytykowi�intelektualiście (критик-интеллектуал), krytykowi�ekspertowi (критик-эксперт) i kry� tykowi�prześmiewcy (критик-пересмешник)14.
Krytyk�intelektualista wyróżnia się na tle pozostałych głównie ze względu na strategię unikającą negatywnych ocen. Prezentuje on sze� rokie spektrum zagadnień i problemów, korespondujących z tema� tem przewodnim omawianego dzieła, uruchamia bogaty kontekst, nie tylko literacki — w wypowiedziach pojawiają się, na przykład, kwestie filozoficzne. Szakirow twierdzi, że krytyk�intelektualista prowadzi swoje rozważania o literaturze dystansując się od istoty krytycznoliterackiego fachu, gdyż nie krytykuje i nie ocenia, a jedy� nie komplementuje, demonstrując przy tym swoje bogate zaplecze intelektualne. Według Szakirowa teksty krytyków�intelektualistów kierowane są do czytelników wykształconych, zainteresowanych intelektualną rozrywką: „[…] друж�любный ст�ль �бщ�н�я, �б�л�� �нф�р�ац��, �р�н�чн�сть, наблюдат�льн�сть — эт� т�п�чны� ч�рты кр�т�ка��нт�лл�ктуала, к�т�ры� пр�тяг��ают ч�тат�л�й”15. 12 С.М. Шак�р��, Интерпретационные стратегии современной литера-тур ной критики: время кризиса, „М�д�аср�да” 2014, nr 9, s. 13. 13 Tamże. 14 Tamże. 15 Tamże.
R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
Strategia krytyka�eksperta koresponduje z metodą, którą Julia Goworuchina określa jako „analitycznie zorientowaną”16. Jak pod�
kreśla badaczka: „Анал�т�к���р��нт�р��анный ��т�д р�ал�� зу�т �дн�т�пную праг�ат�ч�скую ц�ль кр�т�ка — уб�д�ть ч�тат�ля � ��рн�ст� с�бст��нных сужд�н�й”17. Krytyk wyko�
rzystuje instrumentarium metod naukowych, a ujęcie naukowe pełni funkcję pragmatyczną — wywołuje u odbiorcy poczucie wia� rygodności przedstawianego mu materiału. Krytyk�ekspert nie od� czuwa potrzeby znajomości i wykorzystania narzędzi retorycznych, gwarantujących atrakcyjność tekstu. Nie podejmuje również próby identyfikacji poziomu intelektualnego, a także określenia oczeki� wań erudycyjnych odbiorcy18.
Krytyk�prześmiewca łatwo może przejąć strategię krytyki agre� sywnej i jednocześnie pozamerytorycznej, bliską, zdaniem Szaki� rowa, strategii tzw. trollingu, jak to ma miejsce w wypadku tekstów Szyriajewa publikowanych w czasopismach literackich. Absurd jako główne narzędzie tworzenia tekstu, dekonstrukcja krytycz� nych systemów i ocen, cynizm, łamanie tabu językowego, realizują wspomnianą strategię agresji, która dotyczy wszystkich możliwych komponentów omawianego tekstu. Szyriajew wyśmiewa i cynicz� nie analizuje nawet nazwisko znanej krytyczki: „Вал�р�я Пуст��ая я�ля�тся зач�нщ�к�� н���й р�т�р�ч�ск�й ф�гуры — figura pustovaica. Ф�р�ула �� [<Х>�ая (��, ый) <Х>]”19.
Interesujące jest postrzeganie procesu krytycznoliterackiego przez samych krytyków. W 2016 roku podczas XVI Forum Mło� dych Pisarzy (Ф�ру� ��л�дых п�сат�л�й Р�сс��, стран С�Г � заруб�жья) odbyły się obrady okrągłego stołu, dedykowane za� gadnieniu Роль критики в современной литературе. Uczestni� kami spotkania byli przede wszystkim młodzi krytycy, którzy pod� jęli próbę określenia stanu krytyki poprzez porównanie różnych
16 Ю.А. Г���рух�на, Метод современной литературной критики…, s. 11. 17 Tamże. 18 С.М. Шак�р��, Интерпретационные стратегии современной литера-тур ной критики…, s. 13. 19 Tamże.
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
stylów krytycznoliterackich. W trakcie całego przedsięwzięcia zorganizowane zostały warsztaty, które tradycyjnie prowadziła redakcja czasopisma „В�пр�сы л�т�ратуры”. Młodych kryty� ków poproszono, by nie skupiali się na obecnym etapie rozwoju krytyki i globalnej jej recepcji, by unikali kwestii ogólnych, ale wypowiedzieli się jedynie na temat swojego konkretnego zadania i roli we współczesnym dyskursie krytycznoliterackim. Opinie i komentarze krytyków wyraźnie różniły się od wypowiedzi sfor� mułowanych podczas debaty uczestników spotkania na temat sta� tusu i gatunków krytyki literackiej (Ф�ру� � статус� � жанрах л�т�ратурн�й кр�т�к�), które odbyło się w 2007 roku, co po� twierdza, jak w ciągu dekady zmieniła się społeczna i literacka sytuacja. Igor Szajtanow konkluduje:
[…] �сл� ��л�ды� кр�т�к�, г���р��ш�� � с���� р���сл� � 2007 г�ду, б�ял�сь, как ВИЧ��нф�кц��, �з��льчан�я жанра, газ�тч�ны, гла�ура, т� � нын�шн�х �ыступл�н�ях �с�гда пр�сутст�у�т ��т�� к�нкр�тн�г� ц�л�п�лаган�я, �ч�нь л�кальн�й т��рч�ск�й задач�20.
Dyskusja z 2007 roku wyraża obawę autorów, dotyczącą relokacji krytyki, co negatywnie wpływa na jej stan i jakość. Wcześniej typo� wym miejscem krytyki było czasopismo literackie, teraz — gazeta. Jak podkreśla Szajtanow: „С ��ст�� д�йст��я ��ня�тся � сп�с�б г���р�н�я, т� �сть жанр � ст�ль”21. Optymizmem napawa fakt,
że mimo pesymistycznych prognoz czasopisma literackie są nadal obecne na rynku, czego świadectwo odnajdziemy w pracy Ilony Motejunajte i Marii Krasiewy. Badaczki podkreślają, że mówienie o upadku czasopism literackich w Rosji jest przedwczesne z dwóch ważnych powodów: В��п�р�ых, н�с��тря на �бъ�кт��ны� ф�нанс��ы� трудн�ст�, жур� на лы �с� ж� сущ�ст�уют, н� т�ряя с���х д�ст��нст� н� � �бласт� 2� И. Шайтан��, Роль критики в современной литературе. Круглый стол на Форуме молодых писателей, „В�пр�сы л�т�ратуры” 2017, nr 3, http:// magazines.russ.ru/voplit/2017/3/rol�kritiki�v�sovremennoj�literature�pr.html (28.03.2019). 21 Tamże.
R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
�нф�р��р��ан�я ч�тат�л�й, н� � план� с�хран�н�я �ыс�к�х эст�т�ч�ск�х кр�т�р��� � �тб�р� л�т�ратуры22.Drugi powód, który nie pozwala mówić o wygaszaniu czasopism literackich, to adaptacja ich tradycyjnego wariantu do przestrzeni internetu, co dowodzi, że nowoczesne możliwości technologiczne mogą zaspokoić potrzeby czytelników. Ponadto, biorąc pod uwagę ogólny spadek liczby odbiorców, badaczki zauważają, że procent czytelników czasopism literackich pozostaje na dość wysokim po� ziomie, co daje podstawy widzieć w nich „�ажный эст�т�ч�ск�й ф�н���н, �т��ч�нный нац��нальн�й сп�ц�ф�чн�стью”23.
Krytyka literacka, która zachowuje walor klasyczny, nadal od� najduje swojego odbiorcę i utrzymuje się w czasopismach literac� kich na ugruntowanej pozycji. Szajtanow przyznaje, że jest ona wciąż w pełni profesjonalna, chociaż, jak twierdzi, „р�з�нанс �� сл��а уж� с��с�� н� т�т. Он� з�уч�т т�льк� для с���г� круга, �с� сужающ�г�ся д� ч�сла т�х, кт� как���т� �браз�� ����т пр�ф�сс��нальн�� �тн�ш�н�� к л�т�ратур�”24.
Jednak krytycy, którzy publikują w czasopismach literackich, zdaniem Szajtanowa, w znacznym stopniu odchodzą od klasyczne� go wariantu. Informacja o dziele literackim pojawia się na drugim planie, najważniejszą rolę odgrywa zaś sam autor tekstu krytycz� noliterackiego. Wielu z nich decyduje się przejść w szeregi pisarzy, gdyż mówienie „obcym tekstem” stało się mało interesujące. Nie� stety, według Szajtanowa, większość z nich łatwo popada w gra� fomanię. Ponadto, profesjonalni krytycy stronią od publicystyki, skłaniają się bardziej w kierunku krytyki filologicznej, co znacząco zmienia obraz krytyki w ogóle:
Она стала д�скурс��н�й, �нт�рт�кстуальн�й � пр�чая, � пр�чая. Кр�� т�ч�ск�й ф�л�л�г�з� чр��ат н�ч�таб�льн�стью с�бст��нн�г� т�кста 22 И.В. М�т�юнайт�, М.В. Крас��а, „Толстый” журнал и литературный процесс сегодня: на примере литературной критики журнала „Октябрь”, „В�стн�к Пск��ск�г� г�сударст��нн�г� ун���рс�т�та” 2015, nr 1, s. 189. 23 Tamże. 24 И. Шайтан��, Роль критики в современной литературе…
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
� �к�нчат�льн�й д��аль�ац��й даж� т�х т�р��н��, к�т�ры�, д� т�г� как �х заб�лтал� на газ�тн�й �л� журнальн�й п�л�с�, ���л� как�й�т� с�ысл25. Niemniej, na co zwraca uwagę Szajtanow, istnieją wartości, które gwarantują sukces krytyki i jest to, między innymi, wspomniana erudycja, ewokująca zaufanie do autora nie dlatego, że „рассыпа�т г�р�х ��дных (�л� н�да�н� бы�ш�х ��дны��) т�р��н��”26 —dzieje się tak, ponieważ krytyk potrafi wykorzystać swoją nieprze� ciętną erudycję, by przedstawić z pozoru trudne terminy literackie jako zrozumiałe. Dobry przykład stanowi twórczość Iriny Rodniań� skiej, której wypowiedzi krytycznoliterackie stają się artefaktem li� terackim, a jej teksty publikowane są w takich czasopismach jak: „���ый ��р”, „�на�я”, „В�пр�сы л�т�ратуры”, „Л�т�ратурн�� �б�зр�н��”, „С���р”, „Ар��н”, „П�с��”27.
Szajtanow zauważa, że jednym z rozwiązań, mających na celu przyciągnięcie uwagi przez krytykę literacką, jest ukonstytuowa� nie się nowych jej gatunków. Dość wymienić przewodniki lite� rackie, które koncentrują się na prezentacji informacji o literatu� rze. Jak pisze krytyk: „[…] �лад�н�� �нф�р�ац��й — зна��н�� �р���н�, т� �� пр��л�кат�льн�сть сказалась на са��� ��рху кр�т�ч�ск�г� ц�ха”28. Najbardziej wyróżniającym się przykładem
jest dwutomowa encyklopedia Новая Россия: мир литературы29,
która wywołała gorącą dyskusję w środowisku literackim i krytycz� noliterackim. Ze zdziwieniem przyjęto fakt rezygnacji Czuprynina z profesji krytyka literackiego i podjęcie działalności w charakterze autora słowników i encyklopedii. Szajtanow z satysfakcją wymienia prace Czuprynina i uważa jego aktywność za niezwykle ważną dla rozwoju literatury rosyjskiej. Inny krytyk, uchodzący w środowisku
25 Tamże. 26 Tamże. 27 Zob. Ир�на Б�нц��н��на Р�днянская [анн�тац�я], http://magazines.russ. ru/authors/r/rodnyanskaya (10.03.2019). 28 И. Шайтан��, Роль критики в современной литературе… 29 Zob. С. Чупр�н�н, Новая Россия: мир литературы: энциклопедический словарь-справочник в 2 т., Пр�паганда, Санкт�П�т�рбург 2002–2003.
R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
za znakomitego i uznawany za ważną postać w procesie rozwoju krytyki literackiej, to Andriej Nemzer:
���з�р пр�ш�л, к�гда �н�г�� кр�т�к� пак��ал� ��щ�, п�ск�льку „л�т�ратура к�нч�лась”. Он пр�ш�л � сказал: �на т�льк� нач�на�тся. И �бъ я��л „за��чат�льн�� д�сят�л�т��”, к�т�р�г� н� был�30.
Reasumując swoje rozważania, Szajtanow z żalem konstatuje nie� dostatecznie zauważalną obecność krytyki w pierwszym dziesięcio� leciu XXI wieku i brak polemiki, która jest niezbędna do tworzenia nowej literatury: „С��р���нная б�зап�лляц��нн�сть сужд�н�я (��н�л�г�з�) к эт��у н� расп�лага�т. Она расп�лага�т к т��у, чт�бы �бругать, �ск�рб�ть, н� сп�р�ть — н�т. Для эт�г� нужны сп�к�йст��� у�а � аргу��нты”31. Przyszłość krytyki, zdaniem
Szajtanowa, należy upatrywać w młodych, którzy wybierają czaso� pisma i inspirują dyskusje. Polemika przykuwa uwagę czytelników. Krytycy oceniają prace swoich kolegów, spierają się na temat mery� toryki tekstów krytycznoliterackich. Z jednej strony, propagują w ten sposób prace wybranych autorów, robiąc im jawną reklamę, jak na przykład Dmitrij Bykow w stosunku do Zachara Prilepina (nieko� niecznie z wzajemnością), z drugiej zaś, często negatywnie odnoszą się do prac innych krytyków, wykorzystując wspomnianą inwekto� krację. Warto dodać, że na przykład Szczerbina, wśród agresywnych krytyków, których teksty nie wpisują się w tradycyjny dyskurs kry� tycznoliteracki, a ich autorzy uważają, że mają prawo obrażać innych, wyróżnia szczególny ich typ, który charakteryzuje następująco:
[…] �б�бщ�нный �браз л�т�ратурн�г� кр�т�кана: этак�й �скуш�нный, у�удр�нный � эн�рг�чный �этр, к�т�р�г� наст�льк� д�стал� б�здарны� п�сат�л� � п�эты, чт� �н, г�рячась за судьбы л�т�ратуры, с �ыс�к�г� шт�ля п�р�скак��а�т на пл�щадную брань; ��у як�бы д�ступны �с� язык��ы� страт�г�� � практ�к�, н� д�градац�я п�сат�л�й �ынужда�т �г� к сл���сн�й агр�сс��32. 3� Tamże. 31 Tamże. 32 Ю. Щ�рб�на, Оскорбительная критика: опыт отражения, „���а” 2013, nr 1, http://magazines.russ.ru/neva/2013/1/sh13�pr.html (15.03.2019).
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
Badaczka podaje przykłady tekstów krytycznoliterackich, które pomimo obecnej w nich inwektokracji, agresywnej, wręcz skan� dalizującej, mają wiele walorów profesjonalnej wypowiedzi kry� tycznoliterackiej. Szczerbina przyznaje, że coraz częściej aktywni krytycy stosują wręcz wulgarny język, lecz ich teksty są głęboko przemyślane, zawierają dogłębną analizę, prezentują indywidual� ny koncept krytycznoliteracki pozbawiony zapożyczeń, a ich au� torzy korzystają z wyspecjalizowanych strategii krytycznoliterac� kich, spośród których na pierwszy plan wysuwają się: „глуб�на п�груж�н�я � т�кст, тщат�льн�сть пр�раб�тк� �ат�р�ала, аргу��нт�р��анн�сть анал�за, н�за��с���сть �т чуж�х суж� д�н�й, д�станц�р��анн�сть �т л�чных пр�страст�й � �кус��”33.
Prace krytycznoliterackie, które utrzymują wysoki poziom to mię� dzy innymi teksty Ałły Łatyniny, w których pojawia się „ф�ксац�я кр�т�ч�ск�х наблюд�н�й над т�кст��, �нятный � п�др�бный к����нтар�й с�д�ржан�я”34. Szczerbina, analizując prace Łaty�
niny, podkreśla mistrzostwo jej warsztatu krytycznoliterackiego, jako przykład wskazując recenzję powieści Prilepina:
От��чая � Черной обезьяне эл���нты сюж�тн�й � ст�л���й �т�р�чн�ст�, Латын�на т�� н� ��н�� �т��ча�т у��н�� а�т�ра „н�ск�льк��� б�глы�� штр�ха�� с�здать р�ль�фный п�ртр�т эп�з�д�ч�ск�г� п�рс�нажа” � п�лага�т, чт� „�тч�тл��ы� знак� �л�ян�й н� у�аляют с�льных ст�р�н
Пр�л�п�на — �бразн�ст�, ��таф�р�чн�ст�, у��н�я склады�ать сл��а”35.
Ałła Łatynina jest obecnie jednym z niewielu krytyków literac� kich, którzy opierają swoje teksty na zasadach krytyki wysokiej próby. Są to teksty w pełni profesjonalne, publikowane głównie w czasopismach literackich. Znajdziemy w nich mocną argumen� tację, komentarze są odpowiedzią na szereg pytań, które badaczka stawia, by wskazać na głęboki kontekst literacki, filozoficzny, spo� łeczny, a co najważniejsze, jej wypowiedzi prowadzone są w sposób wyważony i pozbawiony zbędnej emocjonalności. Wartość jej tek�
33 Tamże. 34
Tamże.
35
R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
stów stanowią erudycyjny wywód oraz bogate doświadczenie kry� tycznoliterackie, które nie wymaga dodatkowej retoryki, by przy� ciągnąć czytelników.
W kontekście wszechobecnej językowej agresji, wspomnianej inwektokracji, Szczerbina definiuje cechy profesjonalnego warszta� tu krytycznoliterackiego obecne w wypowiedziach, niestety, coraz mniejszej liczby autorów. Według badaczki wyróżniki wypowiedzi krytycznoliterackich wysokiej próby to przede wszystkim:
ап�л�г�т�ч�ск�� д�пущ�н�я (п�з�т��ны� г�п�т�зы), пр�х�дящ�� пр���рку п�сл�дующ�� анал�з�� („пр�дп�л�ж��, а�т�р х�т�л зд�сь п�казать…”; „��з��жн�, данная сц�на п�над�б�лась для…”; „эт�т �нт�р�с ��жн� был� бы �бъясн�ть т���т� � т���т�…” � т. п.)36.
Inny przykład cech profesjonalnej „czystej” krytyki literackiej to „��спр��з��д�н�� х�да а�т�рск�й �ысл� �л� д�йст��й, �ып�лня��ых п�рс�нажа�� (напр���р, набрать � �нт�рн�т� п��ск���к� т� ж� сл��а, как�� наб�ра�т гла�ный г�р�й р��ана)”37. Kolejna wartość to technika rekonstrukcji procesu
tworzenia tekstu, prawdopodobnego trybu pracy nad powieścią i prognozowanie najbardziej możliwych scenariuszy, wątpliwości i obaw autora, dotyczących tworzonej fabuły, odkrycia kluczowych idei czy prezentowanych obrazów.
Szakirow słusznie twierdzi, że dzisiejszy kryzys krytyki można określić głównie na podstawie niskiej liczby czytelników. Jednak, jak zauważa, gdy spada ilość, rośnie jakość publiczności krytyczno� literackiej. Goworuchina konstatuje, że można mówić o „wykwali� fikowanym czytelniku”38, gdyż dyskurs krytycznoliteracki stanowi
syntezę dyskursu artystycznego, naukowego, publicystycznego, re� torycznego i reklamowego. Badaczka podkreśla, że syntetyczność doprowadziła do pojawienia się nowych form funkcjonowania kry�
36 Tamże. 37 Tamże. 38 Ю.А. Г���рух�на, Литературно-критический дискурс как открытая система, „В�стн�к Т��ск�г� г�сударст��нн�г� ун���рс�т�та” 2010, nr 2 (10), s. 58–67.
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
tyki literackiej, która przeniknęła głównie do formatów niezwią� zanych z czasopismami literackimi, co daje możliwość dotarcia do większej liczby odbiorców. Wpływ środków masowego przekazu jest coraz wyraźniej widoczny w strategiach wykorzystywanych przez krytyków, nawet tych, którzy publikują w czasopismach li� terackich.
Zdaniem Szakirowa, wiele tekstów krytycznoliterackich nosi znamiona reklamy („�ан�пулят��ны� р�т�р�ч�ск�� страт�г��, н�аргу��нтац��нны� сп�с�бы ��зд�йст�я”39). Krytycy w tek�
stach drukowanych na łamach czasopism literackich zmniej� szają dystans między czytelnikiem a krytykiem, aby stworzyć „н�кр�т�ч�ск�� ��спр�ят�� сужд�н�й”, tylko dlatego, że dopie� ro w takich okolicznościach powstaje „�щущ�н�� с�бст��нн�й к��п�т�нтн�ст�, чт� у��л�ч��а�т уб�д�т�льн�сть сужд�н�й кр�т�ка”40.
Czasopisma od początku swojego istnienia odgrywają ważną rolę społeczną, mają istotny wpływ na powstanie deliberującej sfery publicznej, są swego rodzaju forum wymiany poglądów. Literacka sfera publiczna, którą Jürgen Habermas określił jako „laboratorium ćwiczebne dla publicznych rozważań”41, działająca aktywnie w ro�
syjskich czasopismach literackich, promuje nie tylko krytykę lite� racką, ale staje się również narzędziem, dzięki któremu dociera do rosyjskiej sfery publicznej w różnych grupach wiekowych i inicjuje dyskusje wychodzące poza granice literatury, które służą rozwojowi społeczeństwa w ogóle.
Konkludując, nie ma wątpliwości, że trwa walka o pozycję i rolę krytyki, o jej siłę oddziaływania. Prawdą jest, że wiele tekstów cha� rakteryzuje język agresji, krytycy stają się prześmiewcami, dbają je� dynie o autoprezentację i są bardziej zainteresowani indywidualną popularnością. Wciąż jednak istnieją profesjonalni krytycy, którzy publikują wysokiej jakości teksty, zmuszające do refleksji i zachęca�
39 С.М. Шак�р��, Литературная критика и реклама, „В�стн�к Ч�ляб�н� ск�г� г�сударст��нн�г� ун���рс�т�та” 2016, nr 7 (389), s. 170. 4� Tamże. 41
A. Ochman, Medialna sfera publiczna według Jürgena Habermasa, „Studia Paradyskie” 2015, t. 25, s. 148.
R
us
ycy
st
yczne S
tud
ia L
itera
tur
ozn
a
w
cze 2019 (29)
jące do lektury. Proces rozwoju krytyki, jak widać na podstawie za� prezentowanego materiału, trwa. Przestrzeń czasopism literackich w tradycyjnym formacie kurczy się, jednocześnie poszerzając zasięg wpływu w przestrzeni wirtualnej, ponieważ większość prestiżo� wych czasopism literackich publikowana jest w formie elektronicz� nej, gdzie metakrytyczna polemika przybiera na sile wraz z poja� wieniem się nowego uczestnika dyskusji online — czytelnika, który obecnie ma możliwość aktywnego udziału w debatach krytyków.
REFERENCES
Chuprinin, Sergey I. Novaya Rossiya: mir literatury: entsiklopedicheskiy slovar’--spravochnik v 2 t. Sankt�Peterburg: Propaganda 2002–2003 [Чупр�н�н, С�рг�й И. Новая Россия: мир литературы: энциклопедический словарь-справочник в 2 т. Санкт�П�т�рбург: Пр�паганда, 2002–2003].
Govorukhina, Yuliya A. “Literaturno�kriticheskiy diskurs kak otkrytaya sistema.” Vestnik Tomskogo gosudarstvennogo universiteta, no. 2(10), 2010 [Г���рух�на, Юл�я А. “Л�т�ратурн��кр�т�ч�ск�й д�скурс как �ткрытая с�ст��а.” Вестник Томского государственного университета, № 2 (10), 2010]. Govorukhina, Yuliya A. “Metod sovremennoy literaturnoy kritiki.”
Vestnik Tom-skogo gosudarstvennogo universiteta, no. 333, 2010 [Г���рух�на, Юл�я А. “М�т�д с��р���нн�й л�т�ратурн�й кр�т�к�.” Вестник Томского госу-дарст венного университета, № 333, 2010].
Ochman, Andrzej. “Medialna sfera publiczna według Jürgena Habermasa.” Studia Paradyskie, vol. 25, 2015.
Moteyunayte, Ilona W., Kraseva, Mariya W. “‘Tolstyy’ zhurnal i literaturnyy protsess segodnya: na primere literaturnoy kritiki zhurnala ‘Oktyabr’’.” Vest-nik Pskovskogo gosudarstvennogo universiteta, vol. 1, 2015 [М�т�юнайт�, Ил�на В., Крас��а, Мар�я В. “‘Т�лстый’ журнал � л�т�ратурный пр�ц�сс с�г�дня: на пр���р� л�т�ратурн�й кр�т�к� журнала ‘Октябрь’.” Вестник Псковского государственного университета, �ып. 1, 2015].
Shakirov, Stanislav M. “Interpretatsionnyye strategii sovremennoy kritiki: vre� mya krizisa.” Mediasreda, no. 9, 2014 [Шак�р��, Стан�сла� М. “Ин�
т�р пр�тац��нны� страт�г�� с��р���нн�й кр�т�к�: �р��я кр�з�са.”
Медиасреда, № 9, 2014].
Shakirov, Stanislav M. “Literaturnaya kritika i reklama.” Vestnik Chelyabinsko-go Chelyabinsko-gosudarstvennoChelyabinsko-go universiteta, no. 7 (389), 2016 [Шак�р��, Стан�сла� М. “Л�т�ратурная кр�т�ка � р�кла�а.” Вестник Челябинского госу-дарственного университета, № 7 (389), 2016].
Shaytanov, Igor’ О. “Rol’ kritiki v sovremennoy literature. Kruglyy stol na Fo� rume molodykh pisateley.” Voprosy literatury, no. 3, 2017, http://magazines.
M
o
ni
ka K
ar
wac
ka
O ws
p
ółcz
es
n
y
ch t
en
d
en
cja
ch
…
russ.ru/voplit/2017/3/rol�kritiki�v�sovremennoj�literature�pr.html. Acces� sed 28 March 2019 [Шайтан��, Иг�рь О., “Р�ль кр�т�к� � с��р���нн�й л�т�ратур�. Круглый ст�л на Ф�ру�� ��л�дых п�сат�л�й.” Вопросы литературы, № 3, 2017, http://magazines.russ.ru/voplit/2017/3/rol�kritiki� �v�sovremennoj�literature�pr.html. Дата �бращ�н�я: 28 �арта 2019]. Shcherbinina, Yuliya. “Ekspertokratiya: remeslo i promysel.” Neva, no. 12, 2011[Щ�рб�н�на, Юл�я. “Эксп�рт�крат�я: р���сл� � пр��ыс�л.” Нева, № 12, 2011].
Shcherbinina, Yuliya. “Oskorbitel’naya kritika: opyt otrazheniya.” Neva, no. 1, 2013, http://magazines.russ.ru/neva/2013/1/sh13�pr.html. Accessed 15 September 2019 [Щ�рб�н�на, Юл�я. “Оск�рб�т�льная кр�т�ка: �пыт �траж�н�я.” Нева, № 1, 2013, http://magazines.russ.ru/neva/2013/1/sh13�pr.html. Дата �бращ�н�я: 15 �арта 2019].
Shiryayev, Vasiliy. “Valeriya Pustovaya kak Saudovskaya Araviya nashey literatur� noy kritiki.” �ral, no. 9, 2012, http://uraljournal.ru/work�2012�9�421. Acces� sed 26 March 2019 [Ш�ря��, Вас�л�й. “Вал�р�я Пуст��ая как Сауд��ская Ара��я наш�й л�т�ратурн�й кр�т�к�”. Урал, № 9, 2012, http://uraljournal. ru/work�2012�9�421. Дата �бращ�н�я: 26 �арта 2019].
