Andrzej Orczykowski
Problemy migracji w Kodeksie
Kanonów Kościołów Wschodnich
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 50/1-2, 143-166P ra w o K a n o n ic z n e 5 0 (2 0 0 7 ) n r 1-2
KS. A N D R Z E J O R C Z Y K O W S K I S C H R
PROBLEM Y M IGRACJI
W KO DEK SIE KANONÓW KO ŚCIO ŁÓW W SCHODNICH T reść: W stę p . 1. O b e c n o ś ć z jaw iska m ig racji w K o d e k sie K a n o n ó w K o ścio łó w W sc h o d n ic h . 2. S y tu a cja w iernych m ig ra n tó w . 3. S tru k tu ry d u sz p a s te rs tw a m i g ra n tó w . 4. Z a s a d y p o d le g a n ia m ig ra n tó w p o szczeg ó ln y m s to p n io m w ład zy k o ścieln ej. Z a k o ń c z e n ie .
W stęp
Ruchliwość ludzka jest jednym z istotnych zjawisk w ystępują cych we współczesnym świecie i m a znaczący wpływ na życie po szczególnych osób jak i całych społeczeństw . Kościół troszcząc się o przekaz orędzia zbaw ienia wszystkim ludziom zainteresow any jest również sytuacjam i wynikającymi ze zjawiska m igracji. Pasto
ralne ujęcie rzeczywistości m igracyjnej prowadzi do ustalenia tre ści praw a dotyczącego tego zjawiska oraz doboru najbardziej o d pow iedniej jego formy. W ten sposób kościelny Prawodawca wy chodzi naprzeciw p otrzebom ludzi żyjących w społeczności, które ujaw nia rozum , a jednocześnie realizuje dobro w spólne ro zp ozn a ne w świetle wiary.
K odeks K anonów Kościołów W schodnich1 podejm ując rozw ią zywanie problem ów m igracji kontynuuje tradycję kanoniczno- praw ną m ającą bogatą historię zarów no w działalności p asto ral nej jak i praw odawczej Kościołów W schodnich, bowiem te dwie dziedziny się przenikają i uzupełniają. K odeks K anonów K ościo łów W schodnich z chwilą wejścia w życie - zgodnie z kan. 6, 1° i 2° 1 Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritatae loannis Pauli I Ipromulgatus
(odtąd: C C E O ), „A cta A postolicae Sedis. C o m m e n tariu m officiale” (odtąd: A A S) 82 (1990), 1033-1363. Tekst polski: Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich promulgowa ny przez Papieża Jana Pawia II (o d tąd : KK KW ), Lublin 2002.
1 4 4 KS. ANDRZEJ ORCZYKOWSKI [2] - znosi wszystkie przepisy praw a w spólnego lub praw a p arty k u lar nego przeciw ne kanonom tego K odeksu albo k tóre odnoszą się do m aterii w K odeksie na nowo uregulow anej; oraz odwołuje wszystkie zwyczaje, które niniejszy K odeks odrzuca lub któ re są m u przeciw ne, chyba że są stuletnie lub n iepam iętne. K odeks K a nonów Kościołów przygotowany przez Papieską Kom isję Odnowy K anonicznego Prawa W schodniego realizuje p ostu lat Vatica- num II2, aby praw o kanoniczne było rozpatryw ane w oparciu o ta jem nicę Kościoła zgodnie z K onstytucją dogm atyczną o K ościele3. R edagując K odeks nie zastosow ano podziału na księgi, lecz za chow ano w zbiorze podział na X X X tytułów, obejm ujących n o r my isto tn e dla tożsam ości w spólnot K atolickich Kościołów W schodnich4. Skoro interesujące nas norm y nie zostały usystem a tyzowane i w yodrębnione własnym tytułem będziem y ich poszuki wać w całości zbioru.
1. Obecność zjawiska migracji
w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich
Soborowa eklezjologia ukazująca Kościół jako Lud Boży pielgrzy mujący na ziemi, przebywający na tułaczce i zdążający do ojczyzny
2 D o k u m en ty S oboru W atykańskiego II b ę d ą cytow ane za: Sobór Watykański II Kon stytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski nowe wydanie, P allottinum 2002.
■’ S o b ó r W a t y k a ń s k i l l , Dekret o formacji kapłańskiej „Optatam totius”, 16.
4 Poszczególne tytuły KKKW: I - C hrześcijanie, ich wszystkie praw a i obow iązki (kan. 7-26); II - K ościoły su i iuris i obrząd k i (27-41); III - Najwyższa w ładza K ościoła (42-54); IV - K ościoły p a triarc h a ln e (55-150); V - K ościoły arcybiskupie większe (151-154); V I - K ościoły m etro p o litaln e i p o zo stałe K ościoły««' iuris (155-176); V II - E p arc h ie i biskupi (177-310); V III - E g zarch aty i egzarchow ie (311-321); IX - Z g ro m ad zen ia hierarch ó w w ielu K ościołów su i iuris (322); X - D uchow ni (323-398); X I - Świeccy (399-409); X II - M nisi i inni zakonnicy o ra z członkow ie innych instytutów ży cia konsek ro w an eg o (410-572); X III - Stow arzyszenia chrześcijan (573-583); X IV - E w angelizacja n aro d ó w (584-594); X V - M ag isteriu m K ościoła (595-666); X V I - Kult Boży, zwłaszcza sak ram e n ty (667-985); X V II - O chrzczeni akatolicy przystępujący do pełnej w spólnoty z K ościołem katolickim (986-901); X V III - E kum enizm czyli w spie ran ie jedn o ści chrześcijan (902-908); X IX - O soby i akty p raw n e (909-935); X X - U rzędy (936-978); X X I - W ładza rząd zen ia (979-995); X X II - R ekursy przeciw ko d e k reto m adm inistracyjnym (996-1006); X X III - D o b ra doczesne K ościoła (1007-1054); X X IV - Sądow nictw o w ogólności (1055-1184); X X V - Proces sporny (1185-1356); X X V I - N iek tó re procesy specjalne (1357-1400); X X V II - Sankcje k arn e w K ościele (1401-1467); X X V III - P ro c e d u ra przy w ym ierzaniu k a r (1468-1487); X X IX - U s ta wa, zwyczaj, akty adm inistracyjne (1488-1539); X X X - Przedaw nienie i obliczanie cza su (1540-1546).
[3] PROBLEMY MIGRACJI W KODEKSIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW WSCHODNICH 145
niebieskiej5 przyczyniła się do wzrostu wrażliwości na problemy mi gracji. Skoro prawodawstwo Jana Pawia II jest inspirowane duchem Soboru Watykańskiego II6, zatem Kodeks Kanonów Kościołów W schodnich winien zawierać w sobie również szereg idei nauki tego Soboru uzasadniających specjalną opiekę Kościoła nad migrantami. Ustalmy, zatem w jaki sposób Kodeks definiuje zjawisko migracji.
1.1. Pojęcie migracji
Ustawodawstwo stanowi odbicie życia, wyrasta z życia i chce je kształtować7. Tak i K odeks K anonów Kościołów W schodnich o d zwierciedla aktualny stan i świadomość Kościołów W schodnich do tyczący migracji kiedy mówi o: podróżnych (kan. 911, kan. 986, kan. 1491§ 3, l°-3°), tułaczach (kan. 911, kan. 916 § 3, kan. 1075 § 1, kan. 1491 § 1), a także określa takie zjawisko jak: przebywanie na terenie
jakiejś parafii lub przynajmniej eparchii (kan. 912 § 2). Tak wyrażoną
w Kodeksie migrację wzbogacają dyspozycje Prawodawcy dotyczą ce pośrednio duszpasterstw a wiernych odrębnego języka (kan. 280 § 1) oraz regulujące przynależność do obrządku i wyrażające troskę o jego zachow anie (kan. 35, kan. 39, kan. 40 § 1-3).
Zauważamy, więc, że migranci i ich problem y są obecni w Kodek sie Kanonów Kościołów W schodnich, zaś na określenie ludzkiej eg zystencji bycia w drodze Kodeks używa różnych term inów i poza dwoma pojęciami: p o d r ó ż n y , t u ł a c z sprecyzowanymi w kan. 911, pozostałe użyte są w znaczeniu pastoralnym lub potocznym. W znaczeniu prawnym: p o d r ó ż n y m (peregrinus) nazywa się oso
bę będącą w eparchii innej niż ta, w której ma miejsce stałego lub tym czasowego zamieszkania, zaś t u ł a c z e m (vagus), osobę, jeżeli ni gdzie nie posiada stałego lub tymczasowego miejsca zamieszkania8.
Z atem punktem wyjścia do ustalenia w kodeksowym rozum ieniu -5 S o b ó r W a t y k a ń s k i l I , Konstytucja dogmatyczna o Kościele „ L um en gen tium ", 9.
6 G. G. T a s s e 11 o, Introduzione w : F o n d a z i o n e M i g r a n t e s d e l I a C o n f e r e n z a E p i s k o p a l e l t a l i a n a , Enchiridion della Chiesa per le Migrazio- ni. D ocum enti magisteriali ed ecum enici sulla pastorale della mobilita um ana (1887-2000), G. G. T a s s e 11 o, L. D e p o n t i, M. G u i d o 11 i (a cura), Bologna 2001, p. 35.
7 Por. R. S o b a ń s k i , Eklezjologia nowego Kodeksu Prawa K anonicznego, PK 28 (1985) n r 1-2, s. 30.
8 C C E O , c. 911: Persona dicitur peregrinus in eparchia diversa ab ilia, in qua dom ici- lium vel quasi-dom icilium habet; dicitur vero vagus, si nullibi dom icilium vel quasi-dom i- cilium habet.
146 KS. A N D R Z E J ORCZYKOW SKI [4]
czy osoba jest m igrantem jest ustalenie czy posiada ona stałe lub tymczasowe zamieszkanie w eparchii9 lub gdziekolwiek.
1.2. Stałe lub tymczasowe miejsce zam ieszkania
Kodeks K anonów Kościołów W schodnich precyzyjnie określa zasady nabywania, posiadania oraz utraty przez wiernych zarówno stałego, jak i tymczasowego miejsca zamieszkania. Stałe miejsce za m ieszkania nabywa się poprzez przebywanie na terytorium jakiejś parafii10 lub przynajmniej eparchii, które albo jest połączone z za m iarem pozostania tam na stałe, jeśli nic stam tąd nie odwoła, albo trw ało faktycznie przez pełnych pięć lat (kan. 912 § l ) 11. Tymczaso we zam ieszkanie - w rozum ieniu Kodeksu Kanonów Kościołów W schodnich - nabywa się przez takie przebywanie na terenie ja kiejś parafii lub przynajmniej eparchii, które albo jest połączone z zam iarem pozostania tam przynajmniej przez trzy m iesiące, jeśli nic stam tąd nie odwoła, albo trwało przez pełne trzy miesiące (kan. 912 § 2)'2. Członkowie instytutów zakonnych jak również stowarzy szeń życia w spólnego'3 na wzór zakonników nabywają stałe zamiesz
kanie w miejscu, gdzie jest położony dom, do którego należą; nato m iast tymczasowe zamieszkanie w miejscu, gdzie ich przebywanie trwało przynajmniej trzy miesiące (kan. 913)H.
9 C C E O , can. 177 § 1 : Eparchia est p opuli Dei portio, quae Episcopo cum cooperatio- ne presbyterii pascenda concreditur ita, u t Pastori suo adhaerens et ab eo per Evangelium et E ucharistiam in Spiritu Sancto congregata Ecclesiam particularem constituât, in qua vere inest et operatur una, sancta, catholica et apostolica Christi Ecclesia.
10 C C E O , can. 280 § 1: Paroecia regulariter sit territorialis, quae scilicet om nes com - plectatur christifideles certi territorii; si vero de iudicio E piscopi eparchialis consulto consi- lio presbyterali id expedit, erigantur paroeciae personates ratione nationis, linguae, ascrip- tionis christifîdelium alii Ecclesiae sui iuris im m o vel alia definita ratione determinatae.
" C C E O . c. 912 § 1: D om icilium acquiritur ea in territorio alicuius paroeciae aut sal tem eparchiae com m oratione, quae a ut coniuncta est cum a n im o ibi perpetuo m anendi, si nihil inde avocat, a ut a d quinquennium com pletum reapse est protracta.
12 C C E O , c. 912 § 2: Q uasi-dom icilium acquiritur ea in territorio alicuius paroeciae aut saltem eparchiae com m oratione, quae a ut coniuncta est cum anim o ibi m anendi saltem per très menses, si nihil inde avocat, a ut a d très m enses com pletos reapse est protracta.
13 W katolickich K ościołach W schodnich istnieje tylko je d n o stow arzyszenie życia apostolskiego (Congregatio Vicentiana) zależne od K ongregacji K ościołów W schod nich. Z o b . J. K a ł o w s k i, Prawo o Instytutach Życia Konsekrowanego według Kodeksu K anonów Kościołów W schodnich, W arszawa 1994, s. 288.
14 C C E O , c. 913: Sodales institutorum religiosorum necnon societatum vitae com m unis ad instar religiosorum dom icilium acquirunt in loco, ubi sita est dom us, cui ascribuntur; quasi- dom icilium in loco, ubi eorum com m oratio a d tres saltem menses est protracta.
M ałżonkowie powinni mieć wspólne stałe lub tymczasowe za m ieszkanie, jednak dla słusznej przyczyny, każdy z nich może mieć własne stałe lub tymczasowe zam ieszkanie (kan. 914)15.
M ałoletni natom iast z konieczności posiada zam ieszkanie stałe lub tymczasowe tego, którego władzy podlega, jed n ak po wyjściu z dzieciństwa, może nabyć również własne tymczasowe zam ieszka nie, a uzyskawszy usam odzielnienie zgodnie z przepisam i praw a cy wilnego, także własne stałe zam ieszkanie (kan. 915 § l ) 16.
Osoba oddana pod czyjaś opiekę lub kuratelę - zgodnie z p ra wem - z innego powodu niż m aloletniość posiada stałe lub tymcza sowe zam ieszkanie opiekuna lub k uratora (kan. 915 § 2)17.
Kodeks Kanonów Kościołów W schodnich ukazuje kanoniczne znaczenie posiadania przez w iernego stałego lub czasowego m iej sca zam ieszkania. W ierny zarów no przez zamieszkanie stałe, jak i tymczasowe uzyskuje własnego hierarchę miejsca i proboszcza Kościoła sui iuris, do którego należy, chyba że w prawie wspólnym inaczej zastrzeżono (kan. 916 § l ) 18.
Proboszczem własnym tego, kto posiada tylko stale lub tymcza sowe zam ieszkanie eparchialne, jest proboszcz miejsca aktualnego pobytu (kan. 916 § 2)19.
Własnym hierarchą miejsca lub proboszczem tułacza jest p ro boszcz tego Kościoła i hierarcha miejsca, w którym tułacz aktualnie przeb>wa (kan. 916 § 3)20.
Jeśli nie m a proboszcza dla chrześcijan jakiegoś Kościoła sui iu
ris, ich biskup eparchialny, wyznacza proboszcza innego Kościoła sui iuris, który podejm ie troskę o nich jak ich własny proboszcz, za
[ 5 ] PRO BLEM Y M IGRACJI W KODEKSIE KANONÓW K OŚCIOŁÓW W SC H O D N ICH 1 4 7
15 C C E O , c. 914: Coniuges co m m u n e habeant dom icilium vel quasi- dom icilium ; iusta d e causa vero uterque habere potest proprium dom icilium vel quasi-dom icilium .
16 C C E O , c. 915 § 1: M inor necessario retinet d o m iciliu m et q u asi-dom icilium illius, cuius potestati subditus est; infantia egressus p o test etiam q u asi-dom icilium proprium acquirere atque legitim e a d no rm a m iuris civilis em ancipatus etiam proprium d o m ic i liu m .
17 C C E O , c. 915 § 2: Q uicum que alia ratione q uam m inoritate in tutelam vel curatelam legitime traditus est, dom icilium et quasi-dom icilium habet tutoris vel curatoris.
18 C C E O , can. 916 § I : E t per dom icilium et p er quasi-dom icilium suum quisque p ro p rium Hierarcham loci et parochum Ecclesiae sui iuris, cui ascriptus est, sortitur, nisi aliter iure co m m u n i cavetur.
19 C C E O , can. 916 § 2: Parochus proprius illius, qui non habet nisi eparchiale dom ici lium vel quasi-dom icilium , est parochus loci, ubi actu com m oratur.
20 C C E O , can. 916 § 3: Proprius vagi Hierarcha loci et parochus est eius Ecclesiae p a rochus et Hierarcha loci, ubi vagus actu com m oratur.
148 KS. A N D R Z E J ORCZYKOW SKI [6]
zgodą jed nak biskupa eparchialnego wyznaczonego proboszcza (kan. 916 § 4)21.
W miejscach, w których nie został utworzony nawet egzarchat dla chrześcijan jakiegoś Kościoła sui iuris, za ich własnego h ierar chę należy uważać hierarchę m iejsca drugiego Kościoła sui iuris, także Kościoła łacińskiego, m ocą kan. 101; jeśli jest ich wielu, za własnego należy uważać hierarchę wyznaczonego przez Stolicę A postolską lub, jeżeli chodzi o chrześcijan jakiegoś Kościoła pa- triarchalnego, p atriarchę działającego za zgodą Stolicy A postol skiej (kan. 916 § 5)22.
Stałe lub tymczasowe miejsce zamieszkania traci się przez odej ście z miejsca połączone z zam iarem niepow racania, z zachowaniem kann. 913 i 915 (kan. 917)23. U trata i nieposiadanie stałego lub tym czasowego miejsca zamieszkania - w rozum ieniu Kodeksu K ano nów Kościołów W schodnich - oznacza ipso facto bycie tułaczem.
Podsum owując należy zauważyć, że w K odeksie K anonów Ko ściołów W schodnich przez użycie zarów no prawnych, jak i potocz nych określeń na zjawisko migracji podkreślona została różno ro d ność sytuacji ludzi wędrujących, wśród których główne miejsce zaj m ują migranci. Z dokum entów Kościoła wynika, że pojęcie migrant m a ch arak ter nadrzędny i obejm uje wszystkie wymienione w Ko deksie kategorie ludzi w drodze. Skoro w Kodeksie K anonów Ko ściołów W schodnich obecnym jest zjawisko migracji, dokonam y systematyzacji jego postanow ień podejm ujących problem y wynika jące z faktu migrowania.
2. Sytuacja wiernych migrantów
We współczesnym świecie jed en Kościół grom adzący wiernych z każdego ludu i narodu - także tych, którzy opuścili swoją ojczyznę
21 C C E O , can. 916 § 4: Si deestparochus pro christifidelibus alicuius Ecclesiae sui iu ris, eorundem Episcopus eparchialis designet parochutn alterius Ecclesiae sui iuris, qui eorum curam tam quam parochus proprius suscipiat, de consensu vero Episcopi eparchia lis parochi designandi.
22 C C E O , can. 916 § 5 .In locis, ubi ne exarchia quidem pro christifidelibus alicuius Eccle siae sui iuris erecta est, tam quam proprius eorundem christifidelium Hierarcha habendus est Hierarcha loci alterius Ecclesiae sui iuris, etiam Ecclesiae latinae, firm o can. 101; si vero plu- res sunt, ille habendus est tam quam proprius, quem designavit Sedes A po sto łka vel, si de chri stifidelibus alicuius Ecclesiae patriarchalis agitur, Patriarcha de assensu Sedis Apostolicae.
23 C C E O , can. 917: D om icilium et quasi-dom icilium am ittitur discessu a loco cum ani- m o non revertendi salvis cann. 913 et 915.
[7 ] PR O B LEM Y M IG RA CJI W KOD EK SIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW W SC H OD N ICH 1 4 9
i żyją wśród obcych - stanowi wymowny przykład życia w pokoju, zgodzie i jedności ludzi różnych ras, plem ion i języków24. K odekso we wzmianki o m igrantach świadczą, że Prawodawca świadomie wskazuje na ich obecność w Kościołach W schodnich wynikającą z faktu przyjęcia chrztu i przynależności do Kościoła sui iuris. M i granci - Chrześcijanie przez chrzest wszczepieni w Chrystusa, zo stali ukonstytuowani jako Lud Boży i stawszy się z tej racji na swój sposób uczestnikam i kapłańskiego, prorockiego i królewskiego p o słannictwa Chrystusa, zgodnie z własną pozycją, są powołani do wy pełniania misji, jaką Bóg powierzył pełnić Kościołowi w świecie (kan. 7 § l ) 25. W pierwszym rzędzie do świeckich-migrantów - co wynika z ich pow ołania - należy prowadzić sprawy doczesne i po rządkując je po Bożemu, szukać Królestwa Bożego i w ten sposób w życiu prywatnym, rodzinnym i polityczno-społecznym być świad kami Chrystusa i Jego samego objawiać innym, walczyć o spraw ie dliwe praw a w społeczeństwie oraz jaśniejąc wiarą, nadzieją i m iło ścią stawać się zaczynem dla uświęcenia świata (kan. 401)26. M i granci pozostając w pełnej wspólnocie Kościoła są całkowicie zrów nani, co do godności i działania z wszystkimi innymi wiernymi, gdyż w Kościele nie m a nierówności ze względu na rasę, przynależność narodow ą czy stan społeczny27. Przez fakt przynależności do K o ścioła nie są nigdzie obcymi, ale wszędzie gdzie aktualnie przeby wają, są jak u siebie, należąc do własnego Kościoła sui iuris.
2.1. Przynależność do Kościoła sui iuris
W K odeksie Kanonów Kościołów W schodnich Prawodawca p re cyzyjnie określa zasady przynależności do Kościoła sui iuris, czyli wspólnoty chrześcijan powiązanej hierarchią według prawa, którą jak o sui iuris wyraźnie lub milcząco uznała najwyższa władza Ko
" A . O r c z y k o w s k i, O s problem as da emigraęa nas resoluęóes do I I Sinodo Plenario Polones, „Projeęoes. Revista d e estu d o s polo n o -b rasileiro s”, 4 (2004) nn. 1-2, pp. 34-35
23 Por. S o b ó r W a t y k a ń s k i l l , Konstytucja dogmatyczna o Kościele „ L um en gentium ", 3 1 ; S o b ó r W a t y k a ń s k i I I , Dekret o apostolstwie świeckich „ Apostoli-cam actuositatem ”, 2.
26 Por. S o b ó r W a t y k a ń s k i l l , Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „G audium et spes", 43; S o b ó r W a t y k a ń s k i l l , Konstytucja dogm a tyczna o Kościele „ L um en gentium ”,3 1 .
27 J. B a k a 1 a r z, L 'universalismo e la particolaritä etnico-culturale nella Chiesa, M i lan o 1989, p. 599.
ścioła (kan. 27)28. W Kodeksie nie wym ieniono z nazwy Kościołów
sui iuris, których on dotyczy, lecz podano pięć tradycji liturgicz
nych, od których wywodzą się obrządki kultywowane w poszczegól nych Kościołach sui iuris. O brządek jest dziedzictwem liturgicznym, teologicznym, duchowym i dyscyplinarnym wyodrębnionym przez kulturę i okoliczności historyczne narodów , wyrażającym sposób przeżywania wiary, właściwy dla każdego Kościoła sui iuris (kan. 28 § l ) 29. O brządkam i tymi o ile nie stwierdzi się czego innego, są te, które pochodzą z tradycji aleksandryjskiej, antiocheńskiej, arm eń skiej (orm iańskiej), chaldejskiej i konstantynopolitańskiej (bizan tyńskiej) (kan. 28 § 2)30. W Annuario Pontificio wymieniono dwa dzieścia dwa wschodnie Kościoły sui iurisM.
1 5 0 KS. A N D R Z E J ORCZYKOW SKI [8 ]
C C E O , can. 27: Coetus christifidelium hierarchia a d n orm am iuris iunctus, quem u t sui iuris expresse vel tacite agnoscit suprem a Ecclesiae auctoritas, vocatur in hoc Codice Ecclesia sui iuris.
25 C C E O , can. 28 § 1: Ritus est p a trim onium liturgicum, theologicum, spirituale et di- sciplinare cultura ac rerum adiunctis historiae populorum distinctum, quod m o d o fid ei vi- vendae uniuscuiusque Ecclesiae sui iuris proprio exprimitur.
30 C C E O . can. 28 § 2: Ritus, de q u itu s in Codice agitur, sunt, nisi aliud constat. Uli, qui oriunturex traditionibus Alexandrina, Antiochena, Armena, Chaldaea et Constantinopolitana.
31 A n n u a rio Pontificio p er Panno 2001, C ittà del V aticano 2001, pp. 979-983: I. Tradycja aleksandryjska:
Koptyjski Kościół katolicki (p a triarc h a t),
E tiopski Kościół katolicki (m etro p o lia z eparchiam i rów nież w E rytrei) II. Tradycja antiocheńska:
Syryjski K ościół katolicki (p a triarc h at), Kościół m aronicki (p a triarc h a t), Kościół syro-m alankarski (m etro p o lia) III. Tradycja orm iańska
O rm iański K ościół katolicki (p a triarc h a t) IV. Tradycja chaldejska:
Kościół chaldejski (p atriarch a t),
Kościół syro-m alabarski (arcybiskupstw o w iększe) V. Tradycja bizantyjska:
Kościół grecko-m elchicki (p a triarc h a t),
Kościół bizantyjsko-ukraiński (arcybiskupstw o w iększe), Kościół bizantyjsko-rum uński (m etro p o lia),
Kościół rusiński (m etro p o lia w USA, e p arch ia M ukaczew -U żhorod na U krainie Z ak arp ack iej o raz egzarchat apostolski w R epublice Czeskiej),
Kościół italo-albański (2 ep arch ie i m o n aste r egzarchalny), Kościół bizantyjsko-słow acki (ep arch ia i e g zarch at apostolski), Kościół bizantyjsko-w ęgierski (ep arch ia i egzarchat apostolski), Bizantyjska ep arch ia Kriżewcy (w byłej Jugosław ii),
Kościół bizantyjsko-bułgarski (eg zarch at apostolski), Kościół grecki rytu bizantyjskiego (egzarchat apostolski),
2.1.1. Nabywanie przynależności do Kościoła sui iuris Kodeks Kanonów Kościołów W schodnich precyzyjnie określa za sady nabywania przynależności do Kościoła sui iuris zarówno dzieci jak i dorosłych. Dziecko, które nie ukończyło czternastu lat życia, przez chrzest nabywa przynależność do Kościoła sui iuris, do którego należy jego ojciec katolik; jeśli zaś tylko m atka jest katoliczką lub je śli oboje rodzice zgodnie dobrowolnie o to proszą, dziecko nabywa przynależność do tego Kościoła sui iuris, do którego należy jego m at ka, z zachowaniem prawa partykularnego zatwierdzonego przez Sto licę Apostolską (kan. 29 § l ) 32. Natom iast dziecko, które nie ukoń czyło czternastu lat życia: 1°) jeśli jest dzieckiem matki niezamężnej, nabywa przynależność do Kościoła sui iuris, do którego należy m at ka; 2°) jeśli jest dzieckiem nieznanych rodziców, nabywa przynależ ność do Kościoła sui iuris, do którego należą ci, którzy prawnie nad nim sprawują opiekę; jeśli są nimi rodzice adoptujący, stosuje się § 1; 3°) jeśli jest dzieckiem rodziców nieochrzczonych, nabywa przynależ ność do Kościoła sui iuris, do którego należą ci, którzy przyjęli na sie bie obowiązek wychowania go w wierze katolickiej (kan. 29 § 2)33.
Każdy m ający przyjąć chrzest, który ukończył czternasty rok ży cia, m oże w sposób wolny wybrać każdy Kościół sui iuris, do k tó rego nabywa przynależność przez przyjęcie w nim chrztu, z zacho w aniem praw a partykularnego zatw ierdzonego przez Stolicę A p o stolską (kan. 30)34. Chrześcijanie Kościołów W schodnich, także ci,
[9 ] PR O B LEM Y M IG RA CJI W KODEKSIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW W SC H OD N ICH 1 5 1
K ościół bizantyjsko-m acedoński (eg zarch at apostolski), Kościół bizantyjsko-ałbański (a d m in istratu ra apostolska). K ościół bizantyjsko-białoruski.
Kościół bizantyjsko-rosyjski.
32 C C E O , can. 29 § 1: Filius, qui decim u m quartum aetatis a n n u m n o n d u m explevit, p er baptism um ascribitur Ecclesiae sui iuris, cui pater catholicus ascriptus est; si vero sola m ater est catholica a u t si am b o parentes concordi voluntate petunt, ascribitur Ecclesiae sui iuris, a d quam m aterpertinet, salvo iure particulari a Sede Apostolica statuto.
33 C C E O , can. 29 § 2: Si autem filius, q ui decim um quartum aetatis a n n u m nondum explevit, est:
l s a m atre non nupta natus, ascribitur Ecclesiae sui iuris, ad quam m ater pertinet; 2s ignotorum parentum , ascribitur Ecclesiae sui iuris, cui ascripti sunt ii, quorum curae legiti m e com m issus est; si vero d e pâtre et m atre adoptantibus agitur, applicetur § 1; 3s p aren tum non baptizatorum, ascribitur Ecclesiae sui iuris, a d quam pertinet ille, qui eius educa- tionem in fid e catholica suscepit.
34 C C E O , can. 30: Q uilibet baptizandus, q ui d ecim um quartum aetatis a n n u m explevit, libéré potest seligere q uam cum que Ecclesiam sui iuris, cui per baptism um in eadem su- sceptum ascribitur, salvo iure particulari a Sede Apostolica statuto.
152 KS. ANDRZEJ ORCZYKOWSKI [10] którzy zostali pow ierzeni opiece hierarchy lub proboszcza innego Kościoła sui iuris, na stałe należą do w łasnego K ościoła sui iuris (kan. 38)35.
2.1.2. Zasady przejścia do innego Kościoła sui iuris
Kodeks K anonów Kościołów W schodnich precyzując zasady przejścia do innego Kościoła sui iuris przede wszystkim stoi na stra ży wolności sum ienia każdego człowieka, szczególnie m igranta, rozstrzygając, że nikt w żaden sposób nie może przymuszać żadne go chrześcijanina do przejścia do innego Kościoła sui iuris (kan. 31)“ . Co więcej nikt nie może bez zgody Stolicy Apostolskiej waż nie przejść do innego Kościoła sui iuris (kan. 32 § l ) 37. N atom iast jeśli chodzi o chrześcijanina eparchii jakiegoś Kościoła sui iuris proszącego o przejście do innego Kościoła sui iuris, który na tym samym terytorium posiada własną eparchię, dom niem uje się zgodę Stolicy Apostolskiej, jeśli biskupi eparchialni obu eparchii wyrażą na piśm ie zgodę na przejście (kan. 32 § 2)38.
K obieta m a praw o przejść do Kościoła sui iuris męża w m om en cie zaw ierania m ałżeństwa lub podczas jego trwania; po rozwiąza niu zaś m ałżeństwa w sposób wolny może powrócić do poprzednie go Kościoła sui iuris (kan. 33)39.
Jeśli do innego Kościoła sui iuris przecho d zą rodzice lub w m ałżeństw ie m ieszanym m ałżonek katolicki, dzieci poniżej cztern asteg o roku życia z mocy sam ego praw a nabywają przyna leżność do tego sam ego K ościoła sui iuris; jeśli zaś w m ałżeństw ie m iędzy katolikam i jed n o tylko z rodziców przechodzi do innego Kościoła sui iuris, dzieci przech o dzą jedynie w tym w ypadku, jeśli
35 C C E O , can. 38: Christifideles Ecclesiarum orientalium, etsi curae Hierarchae velpa- rochi alterius Ecclesiae sui iuris com m issi, tarnen propriae Ecclesiae sui iuris perm anent ascripti.
36 C C E O , can. 31: N em o quem vis christifidelem a d transitum a d aliam Ecclesiam sui iuris ullo m o d o inducere praesum at.
37 C C E O , can. 32 § 1 : N e m o potest sine consensu Sedis Apostolicae ad aliam Eccle siam sui iuris valide transire.
38 C C E O , can. 32 § 2: Si vero agitur de christifideli eparchiae alicuius Ecclesiae sui iu ris, qui transire petit a d aliam Ecclesiam sui iuris, quae in eodem territorio propriam epar- chiam habet, hic consensus Sedis A postolicae praesumitur, d u m m o d o Episcopi eparchia- les utriusque eparchiae ad transitum scripto consentient.
3g C C E O , can. 33: Integrum est m ulieri a d Ecclesiam sui iuris viri transire in m atrim o- nio celebrando vel eo durante; m atrim onio autem soluto libere potest a d pristinam E ccle siam sui iuris redire.
wyrazili na to zgodę oboje rodzice; po ukończeniu zaś c z te rn a ste go roku życia dzieci m ogą pow rócić do p o p rzedn iego Kościoła
sui iuris (kan. 34)4U.
Ochrzczeni akatolicy przystępujący do pełnej wspólnoty z K o ściołem katolickim zatrzym ują na całym świecie swój obrządek, pielęgnują go i w m iarę możliwości zachowują, nabywając przyna leżność do Kościoła sui iuris tego obrządku, z zachowaniem prawa zwrócenia się do Stolicy Apostolskiej w szczególnych przypadkach osób, w spólnot lub regionów (kan. 35)41.
Każde przejście do innego Kościoła sui iuris osiąga skutek od m om entu zdeklarow ania tego faktu wobec hierarchy miejsca tego Kościoła albo wobec własnego proboszcza lub kapłana przez je d n e go z nich delegow anego i dwóch świadków, chyba że reskrypt Stoli cy Apostolskiej inaczej stanowi (kan. 36)42.
Każde nabycie przynależności do jakiegoś Kościoła sui iuris lub przejście do innego Kościoła sui iuris powinno zostać odnotow ane w księdze ochrzczonych parafii, gdzie chrzest został udzielony, tak że, jeśli zachodzi potrzeba, parafii Kościoła łacińskiego; jeśli nie m ożna tego uczynić, w innym dokum encie przechowywanym w a r chiwum parafialnym właściwego proboszcza Kościoła sui iuris, do którego osoba ta nabyła przynależność (kan. 37)43.
Przepisy Kodeksu świadczą, że instytucje Kościołów W schod nich, ich tradycje liturgiczne i kościelne oraz dyscyplina życia
[1 1 ] PROBLEMY MIGRACJI W KODEKSIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW WSCHODNICH 153
40 C C E O , can. 34: Si a d aliam Ecclesiam sui iuris transeunt parentes vel in m atrim o- nio m ixto coniux catholicus, filii infra decim u m quartum aetatis a n n u m expletum ipso iu re eidem Ecclesiae ascribuntur; si vero in m atrim onio inter catholicos unus tantum pa- rentum ad aliam Ecclesiam sui iuris transit, filii transeunt solum m odo, si am b o parentes consenserunt; expleto vero decim o quarto aetatis an n o filii a d pristinam Ecclesiam sui iu ris redire possunt.
41 C C E O , can. 35: Baptizati acatholici a d p len a m com m u n io n em cum Ecclesia catho- lica convenientes proprium ubique terrarum retineant ritum eum que colant et pro viribus observent, proinde ascribantur Ecclesiae sui iuris eiusdem ritus salvo iure adeundi Sedem Apostolicam in casibus specialibus personarum, com m u n ita tu m vel regionum.
42 C C E O , can. 36: O m nis transitus ad aliam Ecclesiam sui iuris vim habet a m o m en - to declarationis fa cta e coram eiusdem Ecclesiae Hierarcha loci vel parocho proprio aut sacerdote ab alterutro delegato et d u o b u s testibus, nisi rescriptum Sedis A postolicae a liu d fert.
43 C C E O , can. 37: O m nis ascriptio alicui Ecclesiae sui iuris vel transitus ad aliam E cc lesiam sui iuris in libro baptizatorum paroeciae, etiam, si casus fert, Ecclesiae latinae, ubi baptism us celebratus est, adnotetur; si vero fieri non potest, in alio docum ento in archivo paroeciali parochi proprii Ecclesiae sui iuris, cui ascriptio facta est, a ^crvando.
154 KS. ANDRZEJ ORCZYKOWSK1 [12] chrześcijańskiego są wysoko cenione44 i mają znaczący wpływ na duchowe życie wiernych.
2.2. Troska o zachow anie obrządku
O brządki Kościołów W schodnich powinny być w iernie zach o wywane i prom ow ane jak o dziedzictw o całego K ościoła C hrystu sowego, w którym jaśn ieje tradycja od A postołów przez Ojców, i który potw ierdza w ró żnorodności boską jed n o ść wiary k atolic kiej (kan. 39)45. K odeks K anonów Kościołów W schodnich o b o w iązek troski o zachow anie o b rząd k u n ak łada przede wszystkim na hierarchów poszczególnych Kościołów sui iuris, w spom agają cych ich duchownych oraz członków instytutów życia k o n sek ro w anego.
Hierarchow ie, którzy przew odniczą Kościołom sui iuris i wszyscy inni hierarchow ie powinni się najpilniej troszczyć o wierne strzeże nie i dokładne zachowywanie własnego obrządku i nie powinni w prowadzać do niego zmian, chyba, że z racji jego organicznego rozwoju, mając jednak przed oczyma dobrą wolę i jedność chrześci jan (kan. 40 § l ) 46.
Pozostali duchowni oraz członkowie instytutów życia konsekro w anego są zobowiązani do w iernego zachowywania własnego ob rządku oraz do codziennego w zrastania w większym zrozum ieniu go i doskonalszym praktykowaniu (kan. 40 § 2)47. Pozostali zaś chrześcijanie są także wzywani do poznaw ania własnego obrządku i szacunku dla niego oraz zachowywania go wszędzie, chyba że p ra wo ustanaw ia wyjątek (kan. 40 § 3)48.
44 Por. J . S . G a j e k , K. N i t k i e w i c z , Wprowadzenie do Dekretu o katolickich K o ściołach W schodnich w: Sobór W atykański U Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski now e wydanie, P allottinum 2002, s. 169.
45 C C E O , can. 39: Ritus Ecclesiarum orientalium ut universae Ecclesiae Christi patri- m onium , in quo elucet ea, quae ab A postolis p e r Patres est traditio, et qu o d fid e i catholicae divinam unitatem in varietate ajfirmat, religiose serventur et prom oveantur.
* C C E O , can. 40 § 1: Hierarchae, qui Ecclesiis sui iuris praesunt, aliique Hierarchae o m n es studiosissim e curent fidelem custodiam et accuratam observantiam proprii ritus nec in eo m utationes adm ittant nisi ratione eius organici progressus, prae oculis tarnen haben- tes m u tu a m benevolentiam et unitatem christianorum.
47 C C E O , can. 40 § 2: Ceteri clerici et sodales institutorum vitae consecratae om nes proprium ritum fideliter observare necnon eius in dies m aiorem cognitionem perfectiore- m q u e usum acquirere tenentur.
“ C C E O , can. 40 § 3: Ceteri quoque christifideles proprii ritus cognitionem et aestima- tionem fo vea n t eum que ubique obsenare tenentur, nisi iure aliquid excipitur.
[1 3 ] PROBLEMY MIGRACJI W KODEKSIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW WSCHODNICH 155
Chrześcijanie każdego Kościoła sui iuris, także Kościoła łaciń skiego, którzy z racji urzędu, posługi lub zadania często spotykają się z chrześcijanam i innego Kościoła sui iuris, powinni być dokład nie pouczeni o tym Kościele w związku z powagą urzędu, posługi lub zadania, które wypełniają (kan. 41)49.
Podsum ow ując sytuację wiernych m igrantów - w ujęciu K odek su K anonów Kościołów W schodnich - należy stwierdzić, że o sta tecznie o tym czy ktoś jest m igrantem - z p unktu w idzenia ko ścielnego - decyduje p o trzeb a specjalnej opieki duszpasterskiej z racji etnicznego pochodzenia w zależności od różnych w arun ków i okoliczności.
3. Struktury duszpasterstwa migrantów
W ciągu wieków Kościół w m iarę rozwoju zjawiska ludzkiej ru chliwości zauważając jego blaski i cienie widzi wezwanie do realiza cji siebie i własnego pow ołania wśród ruchliwego świata50. Kodeks Kanonów Kościołów W schodnich m a ch arakter wybitnie duszpa sterski, a w jego postanow ieniach chodzi o to, aby rodził taki porzą dek społeczności kościelnej, który - przyznając główne miejsce m i łości, łasce i charyzm atom - jednocześnie ułatwiałby ich uporząd kowany postęp w życiu czy to społeczności kościelnej, czy to po szczególnych ludzi, którzy do niej należą51. Kościół obejm uje swą troską wiernych znajdujących się w szczególnych sytuacjach związa nych ze zjawiskiem migracji przez rozwijanie odpowiednich m etod i dostarczanie środków duszpasterskich dla rozwoju ich życia d u chowego. Przyjrzyjmy się, zatem , w jaki sposób Kodeks dostosował zasady duszpasterstw a m igrantów do obecnych warunków.
3.1. Patriarcha i ustanowiony przez niego wizytator
Prawodawca kościelny przewiduje sytuacje jakie m ogą się zda rzyć i ustala jak wtedy należy postępow ać w określonych sytuacjach
4’ C C E O , can 41: Christifideles cuiusvis Ecclesiae sui iuris, etiam Ecclesiae latinae, qui ratione officii, ministerii vel muneris frequentes cum christifidelibus alterius Ecclesiae sui iuris relationes habent, in cognitione et cultu ritus eiusdem Ecclesiae accurate pro gravitate officii, ministerii vel muneris, quod implent, instituantur.
50 J. B a k a l a r z , Kościół wobec ludzi wędrujących, „C o llectan ea T heo lo g ica” 50 (1980) fasc. I ,s . 178.
" I o a n n e s P a u l u s I I , Constitutio A p o sto łk a „Sacri Canones”, A A S 82 (1990), 1033-1044.
156 KS. A N D R Z E J ORCZYKOW SKI [14] osób tworzących jakiś układ społeczny, a wskazanych generalnie52. Szczegóły natom iast m a rozpoznawać stosujący prawo. W edług K o deksu K anonów Kościołów W schodnich punktem wyjścia w zaspo kajaniu duszpasterskich potrzeb m igrantów jest rozpoznanie p ro blem ów związanych z przem ieszczaniem się ludzi. Z a właściwe roz poznanie sytuacji migracyjnej odpowiedzialnym jest hierarcha, b o wiem wierni m igranci m ają praw o otrzymywać pom oce od swoich pasterzy z duchowych dóbr Kościoła, zwłaszcza zaś Słowa Bożego i sakram entów 53. Prawem i obowiązkiem patriarchy jest zbieranie przydatnych informacji o chrześcijanach, znajdujących się poza te rytorium Kościoła, którym kieruje, także przez wizytatora p osłane go przez siebie za przyzwoleniem Stolicy Apostolskiej (kan. 148 § l ) 54. Z atem , patriarcha w celu aktualnego rozpoznania zjawiska migracji może skorzystać z instytucji wizytatora. W izytator, zanim zacznie pełnić swoje zadanie, powinien udać się do biskupa epar- chialnego tych chrześcijan i okazać mu pismo nom inacyjne (kan. 148 § 2)55. Po dokonaniu wizytacji wizytator winien posłać sprawoz danie do patriarchy, który po przedyskutow aniu sprawy na Syno dzie Biskupów Kościoła patriarchalnego może przedstawić od p o w iednie środki Stolicy Apostolskiej, aby wszędzie zatroszczono się o ochronę i pom nożenie dobra duchowego chrześcijan Kościoła, którym kieruje, także przez erygowanie parafii i egzarchatów lub własnych eparchii (kan. 148 § 3)56.
3.2. Biskupi i prezbiterzy
W śród działań na rzecz m igrantów K odeks K anonów K ościo łów W schodnich wym ienia powoływanie biskupów eparchialnych,
52 R. S o b a ń s k i, Teoria Prawa Kościelnego, W arszawa 1992, s. 103.
5J C C E O , can. 16: por. Codex Iuris C anonici auctoritatae Joannis Pauli P P IIp ro m u l- gatus, A A S 75 (1983), p ars II, 1-318, can. 213.
54 C C E O , can. 148 § 1: Patriarchae ius et obligatio est circa christifideles, qui extra fin es territorii Ecclesiae, cui praeest, commorantur, opportunas inform ationes exquirendi etiam p er Visitatorem a se de assensu Sedis A postolicae m issum .
55 C C E O , can. 148 § 2: Visitator, antequam su u m m u n u s init, Episcopum eparchialem horum christiftdelium adeat eique nom inationis litteras exhibeat.
“ C C E O , can. 148 § 3: Visitationeperacta Visitator ad Patriarchom relationem mittat, q ui re in Synodo Episcoporum Ecclesiae patriarchalis discussa Sedi Apostolicae opportu- na m edia proponere potest, ut ubique terrarum tuitioni atque increm ento boni spiritualis christiftdelium Ecclesiae, cui praeest, etiam p er erectionem paroeciarum ac exarchiarum vel eparchiarum propriarum provideatur.
biskupów koadiutorów lub biskupów pom ocniczych poza granica mi terytorium K ościoła patriarch aln eg o . K andydatów , przynaj mniej w liczbie trzech, na urząd biskupów eparchialnych, bisku pów koadiutorów lub biskupów pom ocniczych poza granicam i te rytorium Kościoła p atriarchaln eg o wybiera Synod Biskupów K o ścioła p atriarch alneg o w edług kanonów o wyborze biskupów i przez p atriarch ę przedstaw ia ich do nom inacji Biskupowi Rzym skiem u, z zachow aniem tajem nicy przez wszystkich, którzy w jak i kolwiek sposób dowiedzieli się o wyniku wyboru, także wobec kandydatów (kan. 149)57. Biskupi ustanow ieni poza terytorium Kościoła patriarch alneg o m ają wszystkie praw a i obowiązki syno dalne pozostałych biskupów tego Kościoła, z zachow aniem kan. 102 § 2 (kan. 150 § l ) 58.
W ypełniając swoją pasterską posługę, biskup eparchialny winien troszczyć się o wszystkich chrześcijan, powierzonych jego opiece bez względu na ich wiek, pozycję, narodow ość albo Kościół sui iu
ris, zarów no o stałych mieszkańców eparchii jak i o tych, którzy cza
sowo przebywają na jego terytorium , okazując troskę apostolską także o tych, którzy z racji warunków swego życia nie m ogą wystar czająco korzystać ze zwyczajnej formy pasterzow ania, a także o tych, którzy nie praktykują (kan. 192 § l ) 59. W sposób specjalny biskup eparchialny winien troszczyć się, aby wszyscy chrześcijanie wspierali wspólną troską jedność pom iędzy chrześcijanam i zgodnie z zasadam i aprobowanym i przez Kościół (kan. 192 § 2)60.
[1 5 ] PROBLEMY MIGRACJI W KODEKSIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW WSCHODNICH 157
57 C C E O , can. 149: Candidatos, saltem très, a d officium Episcopi eparchialis, Episcopi coadiutoris vel Episcopi awciliaris extra fines territorii Ecclesiae patriarchalis im plendum Synodus Episcoporum Ecclesiae patriarchalis a d norm am canonum de electionibus Epi- scoporum eligit et per Patriarcham R om a n o Pontifici ad nom inationem proponit secreto servato ab om nibus, qui quom odolibet electionis exitum noverunt, etiam erga candidatos.
58 C C E O , can. 150 § 1: E piscopi extra fin e s territorii Ecclesiae patriarchalis constituti habent om nia iura et obligationes synodalia ceterorum Episcoporum eiusdem Ecclesiae firm o can. 102 § 2.
59 C C E O , can. 192 § 1 : In exercendo suo m unere pastorali E piscopus eparchialis solli- citum se praebeat erga om nes christifideles, qui eius curae committuntur, cuiusvis sunt aetatis, condicionis, nationis vel Ecclesiae sui iuris tum in territorio eparchiae habitantes tum in eodem ad tem pus versantes, anim u m intendens apostolicum ad eos etiam, qui ob vitae suae condicionem ordinaria cura pastorali non satis fru i possunt, necnon ad eos, qui a religionis praxi defecerunt.
60 C C E O , can. 192 § 2: Speciali m o d o curet E piscopus eparchialis, u t om nes christifi deles suae curae com m issi unitatem inter christianos fo vea n t secundum principia ab E cc lesia approbata.
1 5 8 KS. ANDRZEJ ORCZYKOWSKI [1 6 ]
Biskup eparchialny winien uważać za powierzonych sobie w Pa nu również nie ochrzczonych i troszczyć się, aby i tym ze świadec twa chrześcijan we wspólnocie kościelnej zajaśniała ożywiająca m i łość Chrystusa (kan. 192 § 3)61. W ten sposób postanow ienia Ko deksu inspirowane nową wizją eklezjologii, nową wizją Kościoła afirm ują jego pasterską troskę i chrześcijańską miłość względem osób innych religii62
Biskup eparchialny, którem u została powierzona troska nad chrześcijanam i innego Kościoła sui iuris, ma poważny obowiązek zatroszczyć się o wszystko, aby chrześcijanie zachowywali ryt w ła snego Kościoła, pielęgnowali go w m iarę możliwości i pod władzą przełożonego tego Kościoła ożywiali (kan. 193 § 1)M. Co więcej, Bi skup eparchialny któregokolwiek Kościoła sui iuris, także Kościoła łacińskiego, powinien powiadom ić Stolicę A postolską przy okazji pięcioletniej relacji o stanie i potrzebach chrześcijan, którzy nawet jeśli należą do innego Kościoła sui iuris, zostali powierzeni jego tro sce (kan. 207)64. O dpow iednio dykasteriam i Kurii Rzymskiej, któ rym biskup eparchialny składa tego rodzaju spraw ozdanie są: K on gregacja Kościołów W schodnich i Papieska R ada ds. M igrantów i Podróżnych65.
Biskup eparchialny powinien troszczyć się o potrzeby duchowe tych chrześcijan, o ile to możliwe, z pom ocą prezbiterów lub p ro boszczów tego K o ś c io ła ^ / iuris oraz chrześcijan, a także przez syn- cella ustanow ionego do troski o tych chrześcijan (kan. 193 § 2)“ .
61 C C E O , can. 192 § 3: Episcopus eparchialis com m endatos sibi in D o m in o habeat non baptizatos et curet, u t et eis ex testim onio christifidelium in co m m u n io n e ecclesiastica viventium eluceat caritas Christi.
“ Por. P. T. M i c h e I. L a Chiesa eg li immigrati di altre religioni, w: Orizzonti pastora- li oggi. Studi interdisciplinari sulla Mobilitä U m ana, C ittä del V aticano 19872, p. 185.
“ C C E O , can. 193 § 1: Episcopus eparchialis, cuius curae christifideles alterius Eccle- siae sui iuris com m issi sunt, gravi obligatione tenetur om nia providendi, u t h i christifideles propriae Ecclesiae ritum retineant eum que colant ac p ro viribus observent et cum auctori- tate superiore eiusdem Ecclesiae relationes foveant.
64 C C E O , can. 207: Episcopus eparchialis cuiuscum que Ecclesiae sui iuris, etiam E cc lesiae latinae, Sedem A postolicam certiorem fa cia t occasione relationis quinquennalis de statu et necessitatibus christifidelium, qui, etsi alii Ecclesiae sui iuris ascripti, eius curae com m issi sunt.
65 G . H o l k e n b r i n k . Die rechtlichen Strukturen fü r eine Migran tenpastoral. Ein rechtshistorische u n d rechtssystematische Untersuchung, V atikan 1995, P. 333.
“ C C E O . can. 193 § 2: Spiritualibus necessitatibus horum christifidelium Episcopus eparchialis provideat, si fieri potest, p e r presbyteros vel parochos eiusdem Ecclesiae sui iu ris ac christifideles aut etiam per Syncellum ad curam horum christifidelium constitutum .
Biskupi eparchialni, którzy tych kapłanów, proboszczów albo syncellów ustanaw iają do troski nad chrześcijanam i Kościoła pa- triarchalnego, w porozum ieniu z zainteresowanym i patriarcham i, niech zawrą umowę i działają za ich zgodą zgodnie z władzą w ła sną, po jak najszybszym pow iadom ieniu Stolicy Apostolskiej; jeśli zaś patriarchow ie w jakiejś sprawie mieliby odm ienne zdanie, spra wę należy przedstawić Stolicy Apostolskiej (kan. 193 § 3)67.
Biskupów w w ypełnianiu posługi w spierają zależni od nich prezbiterzy. C hociaż nie p o siad ają oni pełni kapłaństw a i w wy konywaniu swej władzy są zależni od biskupów , związani są je d nak z nim i godnością kapłań sk ą i jak o pilni w spółpracow nicy urzęd u biskupiego, jego pom oc i narzędzie, są pow ołani do słu żenia Ludow i B ożem u68.
Egzarcha ustanowiony przez patriarchę poza granicą terytorium Kościoła patriarchalnego m oże dom agać się odpowiednich prezbi terów, którzy powinni przyjąć w egzarchacie troskę pasterską nad chrześcijanam i; patriarcha zaś, o ile to możliwe, powinien zadość uczynić prośbie egzarchy (kan. 315 § l ) 69. Prezbiterzy posłani przez patriarchę do egzarchatu na czas określony lub nieokreślony, uwa żani są za przydzielonych do egzarchatu i podlegają we wszystkim władzy egzarchy (kan. 315 § 2)70.
K odeks K anonów K ościołów W schodnich reguluje relacje p o m iędzy biskupem eparchialnym a p rezb iteram i i po śred n io p rze widuje sytuacje w ynikające z m igrow ania. Biskup eparchialny p o w inien otoczyć specjalną tro sk ą prezbiterów , których pow inien wysłuchać jako pom ocników i doradców , stać na straży przysłu gujących im upraw nień i troszczyć się o to, aby w ypełniali w łaści
[ 1 7 ] PR O B LEM Y M IGRACJI W KOD EK SIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW W SC H O D N ICH 1 5 9
67 C C E O , can. 193 § 3: Episcopi eparchiales, q ui huiusm odipresbyteros, parochos vel Syncellos ad curam christifidelium Ecclesiarum patriarchalium constituunt, rationes cum Patriarchis, quorum interest, ineant et illis consentientibus propria auctoritate agant certio- re quam prim u m facta Sede Apostolica; si vero Patriarchae quacum que de causa dissen- tiunt, res a d Sedem A postolicam deferatur.
“ A. O r c z y k o w s k i , Prezbiter w: Encyklopedia Religii PW N , W arszawa 2003, t. 8, s. 259.
“ C C E O , can. 315 § l .E xarchus extra fin es territorii Ecclesiae patriarchalis constitutus a Patriarcha presbyteros idoneos expetere potest, qui curam pastorałem christifidelium in exarchia suscipiant; Patriarcha autem, quatenus fieri potest, petitioni Exarchi satisfaciat.
70 C C E O , can. 315 § 2: Presbyteri a Patriarcha a d tem pus determ inatum a u t indeter- m in a tu m in exarchiam m issi exarchiae addicti habentur et in o m n ib u s sub su n t potestati Exarchi.
wie obow iązki swego stanu i m ieli do dyspozycji środki i instytu cje p o trz e b n e do rozwoju życia duchow ego i in telek tu aln eg o (kan. 192 § 4 )71.
Biskup eparchialny winien się troszczyć, aby duchowni i ich ro dziny, jeżeli są żonaci, mieli, zgodnie z przepisam i prawa, od p o wiednie utrzym anie, opiekę i zabezpieczenie społeczne, jak rów nież opiekę lekarską (kan. 192 § 5)72. W Kodeksie K anonów K o ściołów W schodnich podkreślono znaczenie obecności prezbiterów w życiu m igrantów nawiązując do koncepcji m igranta z punktu wi dzenia duszpasterskiego, którym jest: wiemy, który znajdując za
mieszkanie poza własną ojczyzną albo poza własną wspólnotą etnicz ną i z tego powodu potrzebuje specyficznej opieki duszpasterskiej ze strony kapłana posługującego się tym samym językiem, bowiem nie jest w stanie korzystać ze zwykłej opieki duszpasterskiej73.
3.3. Parafia personalna oraz zrzeszenie katolickie
Z reguły parafia pow inna być terytorialna, a więc obejm ująca wszystkich chrześcijan pewnego terytorium ; gdzie jed n ak z racji n a rodowych, językowych, przypisania chrześcijan do jakiegoś Kościo ła sui iuris lub z jakiegoś innego określonego powodu, biskup ep a r chialny po konsultacji z radą kapłańską uzna to za właściwe, należy erygować parafie personalne (kan. 280 § l ) 74. Kodeks przewiduje zatem erygowanie parafii personalnej dla migrantów. Erygowanie, zm iana lub zniesienie parafii należy do biskupa eparchialnego, po konsultacji z radą kapłańską (kan. 280 § 2)75.
1 6 0 KS. A N D R Z E J ORCZYKOW SKI [18]
71 C C E O , can. 192 § 4: Episcopus eparchialis speciali sollicitudine proseąuaturpresby- teros, quos tam quam adiutores et consiliarios audiat, eo n im iura tueatur et curet, u t obli- gationes suo statui proprias im pleant eisdem que praesto sint m edia et institutiones, quibus a d vitam spiritualem et intellectualem fo ven d a m egent.
72 C C E O , can. 192 § 5: Curet E piscopus eparchialis, ut clericorum eorum que familiae, si coniugati sunt, congruae sustentationi atque congruenti praecaventiae et securitati socia- li necnon assistentiae sanitariae ad norm am iuris provideatur.
73 L. D e P a o 1 i s, Perspektywy duszpasterstwa wśród emigrantów u progu nowego ty siąclecia, „G los S em inarium Z ag ran iczn eg o ” 1/2002, s. 25.
74 C C E O , can. 280 § 1: Paroecia regulariter sit territorialis, quae scilicet o m n es com - p lecta tu r christifideles certi territorii; si vero de iudicio E piscopi eparchialis consulto consilio presbyterali id expedit, eriganturparoeciae personales ratione nationis, linguae, ascriptionis christifidelium alii Ecclesiae sui iuris im m o vel alia definita ratione deter- m inatae.
75 C C E O , can. 280 § 2: Paroecias erigere, im m utare et supprimere est Episcopi epar chialis consulto consilio presbyterali.
[ 19] PROBLEMY MIGRACJI W KODEKSIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW WSCHODNICH 161
Parafia erygowana zgodnie z praw em posiada z mocy samego praw a osobowość praw ną (kan. 280 § 3)76. Podejm ując rozwiązanie problem u przynależności parafialnej m igrantów Kodeks dow arto ściował zasadę personalną organizacji wspólnot kościelnych. Choć parafia personalna została uznana za drugorzędną w stosunku do parafii terytorialnej, to jedn ak m ożna ją erygować o ile gwarantuje to bardziej skuteczne duszpasterstwo wiernych.
Kodeks K anonów Kościołów W schodnich swoimi przepisam i dotyczącymi różnych dziedzin życia Kościoła tworzy klim at sprzyja jący duszpasterstw u migrantów. Świadczą o tym między innymi za sady zakładania stowarzyszeń katolickich. Chrześcijanie nie tylko należą do parafii, ale m ają również praw o swobodnego zakładania stowarzyszeń i kierowania nimi dla celów miłości lub pobożności albo dla ożywienia chrześcijańskiego pow ołania w świecie, a także zbierania się dla wspólnego osiągnięcia tych celów (kan. 18)77. Jest to, zatem zapis Kodeksu potwierdzający jed no z fundam entalnych praw ludzkich i podstawowych praw chrześcijańskich78. Jednak p ra wo świeckich do zrzeszania się nie jest bezwzględne, bowiem mają
oni działać we wspólnocie Kościoła i dlatego stowarzyszenia mają się odznaczać pewnymi kryteriam i rozstrzygającymi o ich kościel nej autentyczności, rozum ianej w perspektywie dobra wspólnoty i misji Kościoła. Kodeks przyznając praw o świeckim do zrzeszania się, nie zajm uje się szczegółowo stowarzyszeniami wiernych świec kich, lecz podaje jedynie norm y dotyczące wszystkich stowarzyszeń (kann. 573-583)79. Katolickie stowarzyszenia m ogą odgrywać wielką rolę w życiu religijnym na emigracji.
O m ów ione zasady duszpasterstw a m igrantów będące odpow ie dzią na pojaw iające się problem y m igracji nad ają kształt o rg ani zacji duszpasterstw a ludzi w drodze. Troskę o kształtow anie dusz pasterstw a m igrantów bierze na siebie Pasterz Kościoła Po w szechnego, o czym świadczą między innymi poszczególne ro z
76 C C E O , can. 280 § 3: Paroecia legitime erecta ipso iurepersona iuridica est.
77 C C E O , can. 18: Integrum est christifidelibus, ut libere condant atąue m oderentur consociationes ad fines caritatis vel pietatis a ut ad vocationem christianam in m u n d o fo - vendam utąue conventus h abeant a d eosdem fin e s in com m uniperseąuendos.
78 Por. R. B a c c a r i , 1 diritto di associazione dei laici nelUordinamento canonico, „M o n ito r ecclesiasticus” 107 (1982), pp. 551-572.
” J. D y d u c h. Wierni świeccy w now ym prawodawstwie Kościołów W schodnich, PK 35 (1992) nr 3-4, s. 189.
1 6 2 KS. ANDRZEJ ORCZYKOWSKI [20]
strzygnięcia K odeksu K anonów Kościołów W schodnich, który o d pow iedzialnym i na m iarę własnych kom petencji czyni: Pasterzy poszczególnych Kościołów sui iuris oraz ich w spółpracowników. W spółpraca biskupów w dziedzinie rozwiązywania problem ów m igracji przejaw ia ich kolegialną jed n ość i spraw ia, że dobrze za rządzając własnym K ościołem sui iuris jako cząstką K ościoła p o w szechnego przyczyniają się skutecznie do dobra całego M istycz nego Ciała, k tó re jest także ciałem Kościołów80. Z atem podstaw a praw na specjalistycznej posługi duszpasterskiej wobec m igrantów - któ rą reguluje K odeks K anonów Kościołów W schodnich - o sta tecznie m a c h a ra k te r eklezjalny81.
4. Zasady podlegania migrantów poszczególnym stopniom władzy kościelnej
Kodeks Kanonów Kościołów W schodnich określa zakres władzy Pasterzy poszczególnych stopni hierarchii Kościołów sui iuris, jakiej podlegają m igranci w różnych sytuacjach swojego życia. Poszcze gólne kanony odnoszą się do tradycyjnego podziału władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
4.1. Z akres kościelnej władzy ustawodawczej w stosunku do m igrantów
Ustawom wydanym przez najwyższą władzę w Kościele podlegają na całym świecie wszyscy, dla których zostały wydane, chyba, że zo stały wydane dla określonego terytorium ; pozostałe ustawy obowią zują jedynie na terytorium , na którym władza, która promulgowała ustawy, wykonuje swoją władzę rządzenia, chyba, że inaczej zastrze ga prawo lub co innego wynika z natury rzeczy (kan. 1491 § l ) 82.
Ustawy wydane dla określonego terytorium obowiązują tych, dla których zostały wydane i którzy posiadają na nim stałe lub
tymcza-80 Por. E. C o r e c c o, L a presenza dei migranti nella Chiesa particolare: segno d e ll’im- m anenza reciproca fra Chiesa universale e particolare, w: Orizzonti pastorali oggi. Studi interdisciplinary sulla Mobilitä Umana, C ittä del V aticano 19872, pp. 44-45.
81 Por. J. B e y e r, F ondam ento ecclesiale della pastorale d ell’emigrazione, „O n the M ove” 9 (1979) n. 27, pp. 85-116.
82 C C E O , can. 1491 § 1: Legibus a suprem a Ecclesiae auctoritate latis tenentur omnes, p ro quibus datae sunt ubique terrarum, nisi pro determ inato territorio conditae sunt; cete- rae leges vim habent tan tu m m o d o in territorio, in quo auctoritas, quae leges promulgavit, potestatem regiminis exercet, nisi aliter iure cavetur vel ex natura rei constat.
[2 1 ] PR O BLEM Y M IG RA CJI W K O D EK SIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW W SC H OD N ICH 1 6 3
sowe zamieszkanie, a równocześnie aktualnie na nim przebywają, z zachow aniem przepisu § 3, n. 1 (kan. J491 § 2)83.
Podróżni nie są związani ustawam i praw a partykularnego swoje go terytorium , dopóki przebywają poza nim, chyba że ich p rzekro czenie powoduje szkodę na własnym terytorium albo ustawy mają charakter personalny; nie są związani ustawam i praw a partykular nego terytorium , na którym przebywają, z wyjątkiem tych, które za grażają porządkow i publicznem u albo określają form alności aktów, albo dotyczą rzeczy nieruchom ych, położonych na tym terytorium ; są związani jed nak ustawam i prawa wspólnego i ustawam i prawa partykularnego własnego Kościoła sui iuris, nawet jeśli odnośnie do ustaw tegoż praw a partykularnego nie obowiązują na ich teryto rium, nie są zaś związani tymi ustawami, jeśli nie obowiązują one w miejscu przebywania (kan. 1491 § 3, l°-3°)84.
Tułacze, zaś podlegają wszystkim ustawom, które obowiązują w miejscu przebywania (kan. 1491 § 4)85.
Troska o zachowanie dóbr duchowych migrantów wyrażona jest również w zapisie Kodeksu dotyczącym obowiązywalności ustaw uchwalonych przez Synod Biskupów Kościoła patriarchalnego i p ro mulgowanych przez patriarchę. Takie ustawy, jeśli są ustawami litur gicznymi obowiązują wszędzie; jeśli zaś są ustawami dyscyplinarny mi lub jeśli dotyczą pozostałych decyzji Synodu, mają moc prawną w granicach terytorium Kościoła patriarchalnego (kan. 150 § 2)86.
N atom iast biskupi eparchialni ustanow ieni poza granicam i tery torium Kościoła patriarchalnego mogą nadać m oc praw ną we w ła
83 C C E O , can. 1491 § 2: Legibus latis pro determ inate territorio ii subiciuntur, pro qu- ibus datae su n t quique ibidem dom icilium vel quasi-dom icilium habent et sim u l actu com - m orantur firm a § 3, n. 1.
84 C C E O , can. 1491 § 3: Peregrini: 1° non obligantur legibus iurisparticularis sui territo- rii, d u m ab eo absunt, nisi a ut earum transgressio in proprio territorio nocet a ut leges sunt personales; 2° neque obligantur legibus iuris particularis territorii, in quo versantur, eis exceptis, quae ordini publico consulunt a ut actuum sollem nia determ inant aut res im m o b i les in territorio sitas respiciunt; 3° sed obligantur legibus iuris co m m u n is et legibus iuris particularis propriae Ecclesiae sui iuris, etsi, ad leges eiusdem iuris particularis quod atti- net, in suo territorio non vigent, non vero, si in loco, ubi versantur, non obligant.
85 C C E O , can. 1491 § 4: Vagi obligantur o m nibus legibus, quae vigent in loco, ubi ver santur.
86 C C E O , can. 150 § 2: Leges a Synodo Episcoporum Ecclesiae patriarchalis latae et a Patriarcha promulgatae, si leges liturgicae sunt ubique terrarum vigent; si vero leges disci- plinares su n t vel si de ceteris decisionibus Synodi agitur, vim iuris habent intra fin es territo rii Ecclesiae patriarchalis.
164 KS. A N D R Z E J ORCZYKOW SKI [22] snych eparchiach przepisom dyscyplinarnym i pozostałym decy zjom synodalnym, które nie przekraczają ich kom petencji; jeśli zaś te ustawy lub decyzje są zaaprobow ane przez Stolicę Apostolską, wszędzie m ają moc praw ną (kan. 150 § 3)87.
4.2. Realizacja kościelnej władzy wykonawczej w migracyjnej rzeczywistości
W ładzę wykonawczą może ktoś wykonywać - jeśli coś innego nie wynika z natury rzeczy lub z przepisu prawa - nawet przebywając poza terytorium , w stosunku do swoich podwładnych, także nie obecnych na terytorium . O dnosi się to również do podróżnych, ak tualnie przebywających na terytorium , jeśli chodzi o udzielenie te go, co korzystne, albo wykonanie tego, co jest nakazane prawem wspólnym lub partykularnym , którym są związani na mocy kan.
1491 § 3 (kan. 986)88.
4.3. Kościelna władza sądownicza a zjawisko migracji Każdy m oże być pozwany przed trybunał stałego lub tym czaso wego m iejsca zam ieszkania (kan. 1074)89. Tułacz posiada trybunał w m iejscu, w którym aktualnie przebywa (kan. 1075 § l ) 90. Ten, którego m iejsce stałego lub tym czasowego zam ieszkania czy p o bytu jest nieznane, m oże być pozwany przed trybunał pow oda, je żeli nie przysługuje mu inny trybunał, zgodny z przepisam i praw a (kan. 1075 § 2)91.
Wydaje się, że sprecyzowanie przez przepisy Kodeksu zasad do tyczących podlegania m igrantów poszczególnym stopniom władzy 87 C C E O . can. 150 § 3: Velint Episcopi eparchiales extra fin es territorii Ecclesiae pa- triarchalis constituti legibus disciplinaribus ceterisque decisionibus synodalibus, quae eorum com petentiam non excedunt, in propriis eparchiis vim iuris tribuere; si vero hae le ges vel decisiones a Sede Apostolica approbatae sunt, ubique terranim vim iuris habent.
“ C C E O , can. 986: Potestatem exsecutivam aliquis, etsi extra fines territorii exsistens, exercere potest in subditos, etiam a territorio absentes, nisi aliter iure co m m u n i cavetur vel ex natura rei constat; in peregrinos in territorio actu degentes, si agitur de favoribus conce- dendis aut de exsecutioni m an d a n d o sive iure co m m u n i sive iure particulari, quo ipsi ad norm am can. 1491 § 3 tenentur.
m C C E O , can. 1074: Quilibet conveniri potest coram tribunali dom icilii vel quasi-do- micilii.
* C C E O , can. 1075 § 1: Vagus fo ru m habet in loco, ubi actu com m oratur.
” C C E O , can. 1075 § 2: Is, cuius neque dom icilium a ut quasi-dom icilium neque locus com m orationis nota sunt, conveniri potest in fo ro actons, d u m m o d o aliud fo ru m legiti- m u m non suppetat.
kościelnej nie tylko porządkuje życie wspólnot poszczególnych Ko ściołów sui iuris, ale wskazuje miedzy innymi na możliwości jakie niesie to zjawisko katolikom Kościołów W schodnich w pracy nad zjednoczeniem chrześcijan, szczególnie chrześcijan obrządku w schodniego92.
Zakończenie
Podsumowując należy stwierdzić, że Kodeks Kanonów Kościo łów W schodnich podjął problem y wynikające ze zjawiska współcze snej migracji. Jako podstawowy zbiór praw zawiera jedynie prawo powszechne, zaś szczegółowe dziedziny kościelnego życia pozosta wia regulacjom prawa poszczególnych Kościołów sui iuris.
W Kodeksie wyróżniamy cztery wielkie tem aty związane ze zja wiskiem migracji: 1) opisowe określenie pojęcia migracja, 2) troskę kościelnego Prawodawcy o ochronę praw migrantów, 3) zapew nie nie działalności - na rzecz m igrantów - wyspecjalizowanych insty tucji kościelnych oraz 4) określenie zasad podlegania m igrantów poszczególnym stopniom kościelnej hierarchii.
W K odeksie nie tylko op isano zjawisko m igracji oraz wynika jące z niego problem y, ale rów nież zabezpieczono m igrantom pełnopraw ny statu s w iernych w ich K ościołach sui iuris. W p o szczególnych k anonach m ożna odczytać dążenie Prawodawcy do zintegrow ania m igrantów w życiu w łasnego K ościoła sui iuris z poszanow aniem i zachow aniem w łasnego obrządku. K odeks K anonów Kościołów W schodnich dużą wagę przywiązuje do w ła ściwego ro zp o zn ania duszpasterskiej sytuacji m igrantów , u sta n a w iania dla nich biskupów i posyłania do nich prezbiterów oraz daje możliwość erygow ania dla nich parafii personalnych i z ak ła d an ia przez nich stow arzyszeń. K odeks dow artościow ał duszpa sterstw o m igrantów , k tóre uzyskało praw o obyw atelstw a w p o d stawowym zbiorze praw a Kościołów W schodnich. Precyzyjnie o kreśla zasady podleg an ia m igrantów władzy kościelnej. Z a k ła dając zaś recepcję praw a wydaje się, że K odeks K anonów K o ściołów W schodnich będzie kształtow ał praw o w łasne poszcze gólnych Kościołów sui iuris.
[2 3 ] PROBLEMY MIGRACJI W KODEKSIE KANONÓW KOŚCIOŁÓW WSCHODNICH 165
” Por. P. P a ł k a, W prowadzenie do Dekretu o Kościołach W schodnich katolickich w: Sobór W atykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst p o lski, P allo ttin u m 1968, s. 179.
