EWA SIATKOWSKA
Warszawa
Kryteria periodyzacji rozwoju
literackiej polszczyzny i górnołużycczyzny
1. Przydatność polskich opracowań przy periodyzacji literackiej górnołużycczyzny
Punkt wyjścia moich rozważań stanowią, potraktowane wybiórczo, opraco- wania historii literackiej polszczyzny. Wszystkie omawiane prace uwzględniają periodyzację1 procesu rozwojowego języka polskiego.
W nauce polskiej za obowiązującą długo była uważana periodyzacja Z. Kle- mensiewicza (1961–1971). Po epoce przedpiśmiennej autor przystępuje do analizy epoki piśmiennej, podzielonej na trzy okresy. Pierwszy to doba staropolska (od czasów najdawniejszych do początków XVI wieku), należąca do średniowiecza.
Mamy tu bardzo dokładną analizę rozwoju wewnątrzjęzykowego ówczesnej pol- szczyzny, możliwą dzięki wcześniejszym opracowaniom J. Baudouina de Cour- tenay (1870), J. Rozwadowskiego (1915), J. Łosia (1922) i in. Dobę staropolską umownie otwiera rok 1136 — powstanie pierwszego polskiego zabytku języko- wego. Wydarzenie to koresponduje z nieco wcześniejszym nazwaniem Bolesława Chrobrego (997–1002) dux Palaniorum (w Żywocie św. Wojciecha, por. Klemen- siewicz 1961, t. 1: 33), czyli wyodrębnieniem się polskiej wspólnoty. Klemensie- wicz rozpatruje tu również dialektalny substrat ogólnej/literackiej polszczyzny oraz przeprowadza analizę staropolskiej grafii.
Ramy czasowe doby średniopolskiej (do ósmego dziesięciolecia XVIII wie- ku) wyznaczają takie fakty pozajęzykowe, jak wynalazek druku, rozwój miast, wzrost ambicji językowo-narodowej polskiego społeczeństwa, zróżnicowanie ga- tunków piśmiennictwa itp. Okres ten zamyka regresja polskiej kultury, najbardziej
1 Termin periodyzacja użyty jest w ogólnym znaczeniu ‘podział na okresy’.
widoczna w początkach XVIII wieku, przede wszystkim zagrożenia od strony ła- ciny i francuskiego. Pod koniec doby średniopolskiej widoczne są pierwsze oznaki przesilenia.
Dobę nowopolską otwierają reformy społeczne i polityczne oświecenia (zwłaszcza rozwój systemu nauczania), a kończy rok 1939, czyli wybuch II woj- ny światowej, ukierunkowanej na biologiczne i kulturalne unicestwienie narodu polskiego.
Z. Klemensiewicz zdaje sobie sprawę z umowności tych cezur periodyzacyj- nych i z istnienia między nimi okresów pośrednich. Kładzie nacisk na fakty histo- ryczne o charakterze kulturowym, socjalnym, politycznym, ale także lingwistycz- nym (interferencje językowe). Wszystkie te czynniki, jak się wyraża, stanowią
„słupy graniczne” przy podziale historii języka na okresy.
Inne kompendia polskie poświęcone historii języka stosowały nieco inny typ periodyzacji. Szczegółowy opis polskich studiów nad historią języka, włącznie z periodyzacją, przynosi praca S. Borawskiego (2000: 45–65). Zatrzymam się tylko nad podziałami nowszymi.
S. Urbańczyk (1963: 223–235) stosuje tę samą terminologię co Z. Klemensie- wicz, ale nadaje jej trochę inne ramy chronologiczne. Dobę staropolską dzieli na okres glos i okres tekstów ciągłych, przesuwając jej dolną granicę do roku 1520.
Wówczas wytworzyła się polszczyzna ponaddialektalna, zarysowały się style ję- zykowe, ale literatura była jeszcze nieoryginalna. W obrębie doby średniopolskiej, nieco skracając jej trwanie, wyróżnia rozkwit i schyłek. Powstała wtedy literatura oryginalna, równorzędna z literaturą łacińską, a w poezji ją nawet przewyższająca, co wywołało duże zmiany w składni i słownictwie. W tym okresie użytkownikiem polszczyzny literackiej, obok szlachty, stało się mieszczaństwo. Według S. Ur- bańczyka doba nowopolską rozpada się na trzy nienazwane periody. Przez cały czas jej trwania (wieki XIX i XX) powyższe zmiany dalej się pogłębiały. Autor wyróżnia więcej czynników zewnętrznych stanowiących siłę napędową rozwoju polszczyzny, wprowadza fakty kulturowe, lingwistyczne i literackie, uwypuklając ich wpływ na określony wewnętrzny rozwój języka, poza tym pisze o zróżnicowa- niu socjalnym użytkowników języka.
S. Borawski (2000: 191–193) dzieli polszczyznę poziomo na trzy podstawo- we odmiany — język potoczny, język artystyczny, język naukowy — oraz piono- wo na okresy chronologiczne. Poszczególne odmiany polszczyzny, jego zdaniem, zaczynają się rozwijać w różnym czasie. Początek języka potocznego na tablicy umieszczonej na s. 193 sięga w periodyzacji autora roku 966, w części opisowej zaś (s. 191–192) Borawski wysuwa słuszną hipotezę, że integracja plemienna pań- stwa Piastów była wcześniejsza. Wówczas mógł już powstawać język ponadre- gionalny.
W rozwoju języka potocznego (po okresie początkowym — wiek XI–XIV), w którym brak wspólnot, autor wyodrębnia najpierw dobę wspólnoty stanowej
(podzieloną na pierwszą i drugą), dalej krótką dobę tworzenia podwalin nowo- czesnej wspólnoty zintegrowanej, po której nastąpiła doba rozbiorów oraz tery- torialnej i organizacyjnej dezintegracji, kończąc periodyzację dobą nowoczes- nej współpracy (od końca XVIII wieku do dziś). Poszczególne doby dzielą się jeszcze pionowo na fazy, obrazujące różne dodatkowe determinanty zewnętrzne, jak np. wpływy wielkopolskie, małopolskie, budowa instytucji i norm ogólno- państwowych itd.
Język artystyczny rozpoczyna się u schyłku XIV wieku. Autor dzieli go na klasyczne okresy kulturowe: średniowiecze2, renesans, barok, oświecenie, roman- tyzm, pozytywizm i modernizm, a następnie okresy o nazwach niewyspecjalizo- wanych: dwudziestolecie3, wojna i okupacja, okres powojenny.
Formowanie się języka naukowego, na bazie łaciny, przypada na koniec XV wieku. W jego rozwoju wyróżnione są następujące odcinki czasowe: okres począt- ków języka naukowego tworzonego na podstawie łaciny, okres stagnacji i rozpro- szenia instytucji, drugie początki i rozwój, okres swobodnego rozwoju.
S. Borawski wprowadza novum — odrębne potraktowanie rozwoju trzech podstawowych odmian języka. Jako główne kryterium wyboru czynników deter- minujących wewnętrzny rozwój języka przyjmuje przynależność społeczną użyt- kowników.
Interesujący, choć o skromnych rozmiarach, jest artykuł S. Dubisza (2012).
Autor wyróżnia tu następujące fazy rozwoju języka polskiego, determinowane jego funkcją komunikacyjną:
Faza 1. 966 rok, chrzest Mieszka I–1513 rok, edycja pierwszej drukowanej książki Raj duszny. Polszczyzna występuje wówczas w postaci mówionych dia- lektów plemiennych, przechodzących następnie w regiolekty. Pisana postać regio- nalna pojawia się po XIII wieku, ale uznawana jest za kod funkcjonalnie gorszy od łaciny, czy — w miastach — od niemieckiego. Sytuacja stopniowo zmienia się na korzyść języka polskiego.
Faza 2. 1513–1863, wybuch powstania styczniowego. Język literacki obej- muje całą polską wspólnotę komunikacyjną. Dzieli się na wiele wariantów, na których czele stoi język elitarny, pisany, a w ustnej komunikacji używany tylko przez warstwy wyższe (ok. 10% całej populacji). Polszczyzna staje się językiem urzędowym.
Faza 3. 1863–1920 — to okres zaborów.
Faza 4. 1920–1960 — jest umocnieniem pozycji języka polskiego w całej wspólnocie komunikacyjnej, m.in. upowszechnia się komunikacja pisana.
Faza 5. Od 1960–. W młodszych pokoleniach upowszechnia się komunikacja dźwiękowo-obrazkowa, co stanowi regres.
2 Okres ten w panującej terminologii nie ma nazwy prądu kulturowego.
3 Pominięta jest I wojna światowa i wojna bolszewicka, ale to okresy krótkie i mało znaczące.
S. Dubisz kładzie nacisk na sposób komunikacji użytkowników języka — forma ustna, forma pisana, różne style funkcjonalne, kod elitarny, socjolekty.
Przegląd powyższy stanowi tylko zarys problematyki. Uwzględniam tu przy- kładowo prace czterech nowszych autorów, którzy eksponują podział procesu rozwojowego literackiej polszczyzny na kolejne periody, posługując się —– dla większej wyrazistości — środkami graficznymi. Naturalnie o siłach napędowych rozwoju polskiego języka pisało więcej osób, np. I. Bajerowa (m.in. 1965, 1968, 1986–1992).
2. Stan badań nad historią języka górnołużyckiego
Ponieważ początkowo język literacki utożsamiano z językiem literatury, do pierwszych opracowań historii tego języka należą przeglądy piśmiennictwa, często pisane przez cudzoziemców, jak np. J. Páta (1929), J. Gołąbek (1938) i in. Pierwszą pracą, która wyszła spod pióra łużyckiego autora, jest publikacja R. Jenča (1954–1960). Jej kontynuację stanowi praca D. Scholzego-Šołty (1998), nastawiona już przede wszystkim na rozwój literatury. Stopniowo sorabiści zaczę- li język literacki postrzegać autonomicznie. Nowe kierunki badawcze wyznaczy- ły artykuły H. Schustra-Šewca (1961, 1972). Realizacją powyższych postulatów są opracowania tegoż autora z lat 1963, 1980 i in. W swoich artykułach autor podaje genezę łużyckich języków ponaddialektalnych, ukonstytuowanie się dwu górnołu- życkich ośrodków piśmienniczych opartych na różnych dialektach i różniących się wyznaniem oraz próby ich zbliżenia, wreszcie omawia rolę poetów romantycznych w rozwoju języka literackiego.
Dogłębną analizę historii górnołużyckiego języka literackiego zawiera mono- grafia K. Trofymovyča (2009), w której autor omawia historyczne podłoże powstania górnołużyckiego języka literackiego (s. 16–43), kodyfikację ortografii, gramatyki i leksyki (s. 44–128), realizację nowej normy w tekstach (s. 129–164) oraz funkcjo- nowanie normy w żywej mowie (s. 165–198).
Prace H. Faski (1975, 1985, 1996, 1998) mają charakter synchroniczny, tyl- ko nawiązują do historii, ewentualnie ekonomii i polityki. Uczony ten oraz jego współpracownik F. Michałk (1989) — autorzy monumentalnego atlasu dialektów łużyckich — powstanie języka literackiego sytuowali na tle rozwoju dialektów łużyckich4.
Żaden z wymienionych badaczy nie wprowadzał formalnej periodyzacji hi- storii łużyckiego języka (języków) literackiego, choć z ich opisów (szczególnie H. Schustra-Šewca) wynikało wyodrębnianie się pewnych okresów. Lukę tę posta-
4 Nie wymieniam licznych przyczynków do dziejów języka górnołużyckiego, którymi najczęś- ciej są opracowania zabytków językowych. Obecnie do wszechstronnego przedstawienia językowego procesu rozwojowego brakuje całościowego opisu rozwoju systemu językowego łużycczyzny, czyli tzw. gramatyki historycznej, ale jest to możliwe w przyszłości.
nowiłam uzupełnić. Moim zdaniem periodyzacja odgrywa przede wszystkim rolę metodologiczną — ułatwia odbiorcy percepcję poszczególnych okresów rozwoju języka, niejako „stopni, po których pnie się on w górę”, a ponadto odsłania zarów- no wewnętrzne, jak i zewnętrzne prawa rozwoju językowego.
3. Porównanie historii literackich języków polskiego i górnołużyckiego
Paralele rozwoju obydwu omawianych języków to zrośnięcie się (co prawda w różnym czasie) normy literackiej z dwu dialektów, w wypadku polskiego z wiel- kopolskich i małopolskich, w wypadku górnołużyckiego z budziszyńskich i ku- lowsko-kamienieckich. Ponieważ na gruncie polskim rolę integracyjną odgrywały instytucje państwowe, a Łużyczanie nie mieli państwa, w Polsce już w XVI wieku ogólnie zaakceptowana została norma małopolska5, a na Łużycach aż do wie- ku XX norma literacka była dwudzielna.
I na gruncie polskim, i łużyckim piśmiennictwo wyprzedzało powstanie li- terackiego języka. Przyniosła je chrystianizacja. Teksty pisane początkowo miały charakter religijny, rzadziej prawniczy. W obydwu krajach, po nieudanych próbach wprowadzenia obrządku wschodniego, chrześcijaństwo przyjęto w obrządku za- chodnim. Językami piśmienniczymi i tu, i tam była w stylu wyższym łacina, w sty- lu niższym (w Polsce tylko w miastach) — niemiecki. Języki narodowe w formie pisanej początkowo występowały rzadko.
Norma językowa zaczęła się kształtować po dłuższym okresie funkcjonowa- nia piśmiennictwa nieustabilizowanego dialektalnie, choć między polskim i gór- nołużyckim spotykamy duże różnice chronologiczne.
Poloniści zajmujący się historią języka wychodzą z ogólnie przyjętego zało- żenia, że język jest podstawowym wyróżnikiem odrębności narodowej6 i rozwija się razem z narodem nim się posługującym. Siłą napędową rozwoju języka pol- skiego jest — ich zdaniem — zaspokajanie potrzeb komunikacyjnych członków narodowej, rozwarstwionej socjalnie, wspólnoty. Opierając się na tej podstawowej tezie, badacze przeprowadzają periodyzację języka, uwzględniając jeszcze wie- le czynników dodatkowych. Milcząco przyjmują, że język, którym posługują się obywatele państwa polskiego, nie był w swym rozwoju krępowany.
Narody bezpaństwowe (narodowości, etnika), czy inaczej mniejszościowe, do których należy łużycki, też mają swój język narodowościowy (etniczny), który dzieli się na odmianę „literacką”, zwaną nieraz mikrojęzykiem (Duličenko 1981),
5 Język literatury przeżywał jeszcze w XIX wieku okres wpływów wschodnich dialektów kre- sowych.
6 Nieliczne odstępstwa od tej reguły to z jednej strony przykłady narodu belgijskiego, cypryj- skiego lub szwajcarskiego, a z drugiej — narodów angielskiego i amerykańskiego.
i dialekty. Rozwój języka bezpaństwowego jest również związany z rozwojem na- rodowości, jest jego pochodną. Ale zarówno rozwój narodowości, jak i rozwój języka stymulują ponadto instytucje państwa narodu w i ę k s z o ś c i o w e g o. Pań- stwo może przybrać rolę opiekuńczą bądź partnerską. Może stwarzać danej naro- dowości dogodne warunki rozwoju albo odwrotnie — może ten rozwój blokować, a nawet jawnie tępić (por. m.in. Scholze-Šołta 2011; Elle 2011; Siatkowska 2007).
Swoboda działania narodowości bezpaństwowych jest ograniczona, co naturalnie może rzutować na język. Na pierwszym miejscu rozwój języka narodowościowego determinują relacje n a r o d o w o ś ć m n i e j s z o ś c i o w a – p a ń s t w o n a r o d u w i ę k s z o ś c i o w e g o, na drugim zaś funkcję tę spełniają wydarzenia historycz- ne dotyczące narodu w i ę k s z o ś c i o w e g o.
Komunikacja między członkami danej m n i e j s z o ś c i o w e j wspólnoty na- rodowościowej często jest zaburzona. Zjawisko to w łużyckim nabrało ostrości po 1945 roku. Wymarły pokolenia lepiej znające język ojczysty niż niemiecki, a nawet często nieznające niemieckiego wcale. Następne pokolenia powszechnie stały się dwujęzyczne, bo wszyscy Łużyczanie opanowali niemiecki, często lepiej od języka własnego, czemu sprzyja codzienna praktyka. Niemiecki stanowi więc dla nich wygodniejszy środek komunikacji, a poza tym przestaje być jedynym wy- różnikiem narodowości, bo duży procent mieszkających na Łużycach Niemców zna język ojczysty współobywateli7.
Struktura socjalna łużyckiej wspólnoty narodowościowej była jednowar- stwowa. Warstwy wyższe wyginęły jeszcze w czasie walk plemiennych, wyemi- growały lub zgermanizowały się. Pozostało włościaństwo8. Mieszczaństwo było nieliczne. Liczba jego wzrosła dopiero w wieku XIX po uwłaszczeniu chłopów i umożliwieniu im przenoszenie się do miast. Obecnie, tak jak w całej Europie, występuje na Łużycach tendencja przenoszenia się ludności wiejskiej do miast i przekształcania się jej w inteligencję. Oderwanie się od korzeni, czyli kultury ludowej, może wpływać na osłabienie łużyckiej tożsamości. Najbardziej szkod- liwym czynnikiem jest ubytek ludności łużyckiej, która emigruje w poszukiwaniu lepszej pracy. Zjawisko to występuje także w Polsce, ale jest mniej niebezpieczne z powodu większej liczebności narodu polskiego.
Decydujący wpływ na rozwój języka Łużyczan miało integralne związanie historii łużyckiej z historią Niemiec. W wieku X nadłabskie plemiona słowiańskie, w tym przodkowie Łużyczan Górnych — Milczanie i Łużyczan Dolnych — Łu- życzanie, należące do wspólnoty Serbów9 zostały politycznie podporządkowane
7 Pewną rolę odgrywa tu, nawet powierzchowna, znajomość języka polskiego. Obecni miesz- kańcy Łużyc to często dzieci i wnuki ludności z terenów obecnie polskich.
8 Początkowo byli to wolni kmiecie, o statusie zbliżonym do szlachty, później tylko chłopi pańszczyźniani, zależni od niemieckich feudałów.
9 Serbowie, być może pochodzenia północnoirańskiego, utworzyli pierwsze w historii Sło- wian państwo plemienne Regio Surbi nad Łabą. Wystąpienie na arenę dziejową Serbów wyprzedziło o sześć wieków powstanie państwa polskiego.
plemionom germańskim. Odebrało im to samostanowienie o rozwoju własnej kul- tury i języka.
W wyniku rozmaitych przetasowań politycznych ziemie Milczan przyznane zostały margrabiemu Miśni, nazywając się odtąd Łużycami Górnymi, a z ziem Łużyczan utworzono nową marchię wschodniołużycką, zwaną Łużycami Dol- nymi. Spowodowało to rozłam obydwu narodów. W drugiej połowie XI wieku rozpoczęły się rządy Czechów, które trwały, z przerwami, do XVII wieku10. Po- dział kraju na Łużyce Górne i Dolne zatwierdził kongres wiedeński w 1815 roku.
Dalszy rozłam dotknął sferę religijną: Łużyczanie Dolni i większa część Górnych w okresie reformacji przeszli na luteranizm, a mniejsza część Górnych pozostała przy katolicyzmie. Tak jak podział narodowy, zachwiało to poczucie społecznej wspólnoty. Szczególnie negatywny wpływ wywiera jeszcze dziś wspólnota wy- znania ewangelickiego z Niemcami.
Należy jednak podkreślić, że mimo tych obiektywnych trudności Łużyczanie z determinacją pokonują wszelkie przeszkody i język ich nadal trwa (Siatkowska 2011a, 2011b). Oprócz wymienionych czynników obiektywnych o rozwoju języka mniejszości decydują bowiem przede wszystkim czynniki subiektywne, miano- wicie uczuciowy stosunek do ojczystej mowy, który w wypadku mniej zagrożo- nych języków państwowych, chronionych instytucjonalnie, nie ma takiej wagi.
J. Zieniukowa (2006) słusznie uważa, że traktowanie języka ojczystego jako jednej z najwyższych wartości (postawa patriotyczna) stanowi podstawę jego zachowania.
4. Próba periodyzacji
literackiego języka górnołużyckiego
W pierwszej swojej książce poświęconej m.in. historii języków łużyckich (Siatkowska 1992) nie wprowadziłam periodyzacji. Dość mechanicznie podzieli- łam dzieje łużycczyzny na okresy w innej publikacji (Siatkowska, Meškank 2001).
Następna wersja periodyzacji jest bardziej dojrzała, choć niepozbawiona błędów (Siatkowska 2011a). Poniżej podaję wersję zbliżoną do ostatniej, ale rozszerzoną, pogłębioną i zmodyfikowaną11.
Etap I.1. Upowszechnienie przez protestantów lubijskiego dialektu z okolic Budziszyna (XVII–XVIII wiek). Etap ten przez wielu sorabistów nie jest trakto- wany jako narodziny literackiego języka. Zgodnie z wyżej omawianą tezą o ścisłej łączności rozwoju języka literackiego i rozwoju narodu niektórzy przyjmują, że na- rodziny literackiej łużycczyzny przypadają dopiero na wiek XIX, kiedy wszyscy
10 Mniej ważne były krótkie okresy panowania króla polskiego i węgierskiego.
11 Nie należy zapominać, że piśmiennictwo łużyckie jest starsze niż język literacki. Pierwsze poświadczone glosy pochodzą z XII wieku. Literatura wyprzedzająca Nowy Testament M. Frencla była bogata, ale pochodziła z różnych dialektów, nie utworzyła więc jednej normy.
Łużyczanie poczuli się jednym narodem. Wcześniej mieli poczucie tożsamości re- gionalnej. Dowodem językowym jest m.in. pojawienie się w ich mowie dopiero w XIX wieku słowa wótčina = niem. Vaterland. Przedtem istniała tylko domizna
= niem. Heimat (Siatkowska 1997). Chłop łużycki nie znał całego kraju, aż do czasu uwłaszczenia, ponieważ nie wolno mu było opuszczać miejsca zamieszkania.
Zanim jednak wykrystalizowało się u Łużyczan poczucie przynależności do jednego narodu i posiadania jednego języka, musieli oni zetknąć się z wersją ję- zykową uznaną później za własną. Był to świadomie wybrany przez M. Frencla (1628–1706) dialekt lubijski, na który przetłumaczył on Nowy Testament. Prze- kład ten stał się powszechnie obowiązujący we wszystkich parafiach protestan- ckich Łużyc. Naturalnie użytkownicy jedynie biernie znali język.
Tłumaczenie M. Frencla było wykonane niejako „na zamówienie” niemie- ckie, przede wszystkim duchownych Kościoła ewangelickiego na Łużycach. Do- datkowo poparła publikację tego dzieła arystokratka K. von Gersdorf12. M. Frencel szybko doczekał się kontynuatorów13.
Etap I.2. Powstanie, na bazie dialektu kulowsko-kamienieckiego, piś- miennictwa katolików (XVII–XVIII wiek). Oprócz ośrodka piśmienniczego na protestanckich Łużycach Górnych powstał drugi ośrodek piśmienniczy na Gór- nych Łużycach katolickich, leżących na terenie dialektów kamienieckiego i ku- lowskiego. Piśmiennictwo katolickie z tego okresu traktuje się jako regionalny wariant. Wydaje mi się jednak, że — mimo nieproporcjonalnie większego, cen- tralnego obszaru Łużyc protestanckich i co za tym idzie większego rozpowszech- nienia dialektu lubijskiego — piśmiennictwo pochodzące z okolic Kamieńca i Ku- lowa odegrało też ważną rolę przy nadawaniu ostatecznego kształtu, powstałego później, języka literackiego. Dlatego etap ten należy do głównego nurtu rozwoju górnej łużycczyzny, stanowiąc jej odgałęzienie.
Najbardziej znanymi pisarzami katolickimi są J.H. Swětlik (1650–1729) oraz J.X. Ticin (1656–1693), obydwaj związani z Czechami. Skrawek katolickich Łużyc to ziemie, które nie przyjęły luteranizmu na skutek interwencji Habsbur- gów panujących w Czechach, zagorzałych zwolenników kontrreformacji, którzy zastrzegli sobie opiekę nad tym obszarem, ze względu na obecność na nim ka- tolickich klasztorów. J.X. Ticin, jezuita wykształcony w Pradze14, jest autorem pierwszej drukowanej gramatyki języka górnołużyckiego (1679) i tłumaczem katolickiego katechizmu (1685), a także reformatorem ortografii. J.H. Swětlik przetłumaczył z Wulgaty całą Biblię (niestety dotąd nie doczekała się ona druku) i — jako pomoc przy translacji — napisał i wydał pierwszy drukowany słownik łacińsko-łużycki (1721). Posługiwał się ortografią Ticina. W pracy swej korzystał ze wzorów i pomocy Czechów. Wspomnieć jeszcze należy hymnologa i autora
12 Za życia M. Frencla wyszły tylko dwie Ewangelie.
13 W 1728 roku wyszła cała Biblia w tłumaczeniu czterech ewangelickich pastorów.
14 Drugie katolickie seminarium dla Łużyczan znajdowało się w Ołomuńcu.
modlitewnika katolickiego M.J. Wałdę (1721–1794). Kościelny śpiew i modlitwy w dużym stopniu przyczyniały się do popularyzacji łużycczyzny.
Etap II.1. Kontynuacja rozwoju wariantu protestanckiego (XVIII–XIX wiek). Protestancka norma lubijskiego dialektu z czasem rozszerzyła się na inne gwary okolic Budziszyna, poszerzyła się również tematyka piśmiennictwa. Obok dotychczasowej — wyłącznie religijnej — literatury zaczęły się pojawiać utwory świeckie, np. J. Mjenia (1727–1785) Ryčerski kěrluš (1806) — trawestacja utworu niemieckiego poety oświecenia F.G. Klopstocka, sławiąca piękno ojczystej mowy.
Poczucie tożsamości z całym narodem łużyckim zrodziło się, kiedy J.A. Smo- ler (1816–1884) przeszczepił na grunt łużycki odrodzenie narodowe, prąd rozwi- jający się wśród słowiańskich nacji niemających wówczas niepodległości15. Do roz- woju samoświadomości Łużyczan16 przyczyniło się opracowanie i wydanie przez Smolera ludowych pieśni (cztery wydania: 1841–1954). Dzięki tej pozycji zyskał on światową sławę jako jeden z pierwszych folklorystów słowiańskich i przyczynił się do szerzenia wiedzy o Łużycach wśród innych narodów.
Ważną postacią łużyckiego odrodzenia był poeta, kodyfikator i słownikarz K.B. Pful (1825–1889), oczyszczający łużycczyznę z germanizmów. Przeciwwa- gę tych purystycznych zabiegów leksykografa stanowiły pożyczki słowiańskie.
Pful był rzecznikiem zjednoczenia dwóch norm językowych — katolickiej i pro- testanckiej — oraz twórcą analogicznej ortografii. Napisał kilka prac naukowych poświęconych językowi górnołużyckiemu.
W Budziszynie powstało towarzystwo Societas slavica Bussinensis, wokół którego grupowało się grono patriotycznych pisarzy, m.in. J.H. Imiš (1819–1897), M. Domaška (1820–1897).
Jak zwykle bywa, bardzo podatni na nowe idee okazali się studenci. W Lipsku ukonstytuował się ośrodek patriotyczny, którego literackim i ideowym przywód- cą został poeta romantyczny H. Zejler (1804–1872) patronujący innym poetom z tego środowiska. Uważa się go za twórcę artystycznej górnołużycczyzny. Popu- laryzował on normę ogólnonarodową przede wszystkim w piosenkach, pieśniach i oratoriach. Wprowadził do literatury nowe gatunki, np. ballady na motywach ludowych. Nie stronił od satyry. Język literatury pięknej, choć pozbawiony tradycji i startujący dopiero w XIX wieku z pozycji romantyzmu, reprezentował od razu wysoki poziom artystyczny dzięki wzorom romantyków niemieckich. Poza tym H. Zejler był kodyfikatorem języka, napisał gramatykę. Był redaktorem periodyku
„Tydźenska Nowina”17. Dużym wydarzeniem wiążącym się z rozwojem języka
15 Wtedy to pojawiło się w języku łużyckim słowo wotčina (Siatkowska 1997: 73–78;
Siatkowska 2000: 404–409).
16 Mówi się, że dał narodowi łużyckiemu do rąk zwierciadło, w którym ujrzał on siebie.
Uwłaszczeni łużyccy wieśniacy dowiedzieli się o obszarze i życiu kulturalnym całego kraju.
17 Nie była to pierwsza górnołużycka gazeta. W czasie wojen napoleońskich w Saksonii gorliwy bonapartysta J.B. Dejka (1779–1853), który uwierzył, że Napoleon da Łużycom wolność, zaczął wydawać „Serbski Powědar a Kurier” (1809). Potem było jeszcze sporo efemerycznych pisemek.
było powstanie naukowego towarzystwa Towarstwo Maćicy Serbskeje (1847)18, które zaczęło wydawać periodyk „Časopis Maćicy Serbskeje” kształtujący nauko- wy język górnołużycki.
Literatura piękna, prasa i produkcje naukowe wzbogacały język ówczesnego piśmiennictwa o nowe style.
Etap II.2. Kontynuacja rozwoju wariantu katolickiego (XIX wiek). Zaląż- kiem tego nurtu — paralelnie do studenckiego ośrodka w Lipsku — była w Pradze wspólnota studentów i absolwentów łużyckiego seminarium duchownego, którzy powołali organizację Serbowka. Na łamach pisemka „Kwĕtki”, wydawanego przez tę organizację, próbowali swoich sił młodzi pisarze reprezentujący różne kierunki i style.
Ze środowiska katolików19 rekrutował się między innymi J.P. Jordan (1818–
1891), autor gramatyki i wielu slawistycznych prac naukowych (co prawda piszący po niemiecku), redaktor pisemka „Jutnička”, i wielu innych narodowych działaczy.
Wzmianka należy się młodszemu o generację J. Ćěsli (1840–1915), który, dzięki swym utworom lirycznym, balladom i przede wszystkim eposowi Kral Přibysław (1868), wskrzeszał bajeczne dzieje przodków Łużyczan, przypominając im o mi- nionej potędze.
Najwybitniejszą postacią na tym etapie rozwoju języka był M. Hórnik (1833–1894), przewodniczący Serbowki, wiceprzewodniczący Maćicy Serbskej.
Jego zasługą było uporządkowanie ortografii mającej duży wpływ na ujednolice- nie normy fonetycznej. Pisał też na temat łużyckiej morfologii. Współpracował z K. Pfulem nad jego słownikiem. Był wydawcą wielu publikacji popularyzują- cych w społeczeństwie poprawną łużycczyznę, np. kalendarzy. Redagował cza- sopisma o profilu religijnym lub edukacyjnym. Przetłumaczył i uzupełnił historię łużyckiego narodu W. Bogusławskiego (1884), razem z J. Łusčanskim na nowo przełożył Nowy Testament (189620). Był zwolennikiem zbliżenia języka katolików i protestantów, a nawet Górnych i Dolnych Łużyczan. Podkreślał wciąż przynależ- ność obydwu języków łużyckich do wielkiej rodziny Słowian, co podbudowywało ich tożsamość narodową. Stworzył, funkcjonującą do dziś hipotezę o chrystia- nizacji Łużyczan przez Cyryla i Metodego lub ich uczniów21. Był człowiekiem instytucją.
To, co M. Hórnik postulował, wprowadził w czyn największy górnołuży- cki poeta, który ojczystą literaturę podniósł do poziomu europejskiego, J. Bart- -Ćišinski (1856–1909). Pochodził z terenu dialektu chrósćickiego na katolickich Łużycach. Zaczął, tak jak Hórnik, od działalności w Serbowce, również był jej
18 Wzorem łużyckiego towarzystwa były analogiczne organizacje we wszystkich pozbawionych niezawisłości krajach słowiańskich.
19 Ojciec był ewangelikiem, syn przyjął wyznanie matki.
20 Ukazał się dwa lata po jego śmierci.
21 Argumentom za i przeciw tej teorii poświęcony jest nr 22/23 (1997) „Zeszytów Łużyckich”.
przewodniczącym. Kierował patriotycznymi ruchami studenckimi. Wziął żywy udział w dyskusji z K. Pfulem na temat przyszłości literackiej łużycczyzny.
Stworzył nowe gatunki literackie, przede wszystkim dramat, wzorując się na literaturze światowej. Zapoznał łużyckich czytelników z dziełami Shakespeare’a, Goethego, Schillera, Kollára, Erbena, Lermontowa, Mickiewicza. Posługiwał się nowymi środkami wyrazu, podejmował nowe tematy literackie. W literaturze sta- nowił epokę.
Nadał on nowy kierunek rozwojowi literackiej łużycczyzny (por. Schulze- -Šołćina 2009; Schuster-Šewc 2010). Czasem sugerował konkretne rozwiązania gramatyczne, np. ujednolicenia końcówek fleksyjnych męskich przymiotników.
Nie wszystkie się przyjęły, ale przyjęła się idea.
Etap III. Katolicki nurt literackiego języka górnołużyckiego łączy się z nurtem protestanckim (wiek XX). Żyjący u schyłku etapu II katoliccy duchowni M. Hórnik i J. Bart-Ćišinski, a wcześniej także ewangelik K. Pful, zainspirowali zjednoczenie obydwu, dotychczas płynących dwoma równoległymi nurtami, wer- sji literackiej górnołużycczyzny. Nie stało się to za ich życia. Proces ujednolicania normy literackiej zachodził stopniowo. Dziś mamy jedną normę językową, która najbliższa jest dialektom okolic Budziszyna22.
Współcześni pisarze górnołużyccy J. Brězan, J.M. Čornakec, B. Dyrlich, D. Šołćina i inni pochodzą z katolickich Łużyc, które są o wiele mniej zgerma- nizowane, ale ich język nie różni się bardziej od języka protestantów niż język Warszawy od Krakowa.
5. Odmienność kryteriów periodyzacji historii języka polskiego i górnołużyckiego. Podsumowanie
Historycy języka polskiego podkreślali wyodrębnianie się kolejnych okresów rozwoju polszczyzny na podstawie rozmaitych wydarzeń. W obrębie sfery poza- językowej były to różne fakty kulturowe, socjalne, polityczne, wiążące się z roz- wojem narodu i państwa, szczegółowe, np. najstarszy znany zabytek językowy, pierwszy drukowany tekst, lub ogólne, np. upadek i rozkwit literatury. W obrębie sfery językowej, z punktu widzenia tekstu, uwzględniano przykładowo przewagę zabytków w języku narodowym nad zabytkami łacińskimi, zróżnicowanie stylowe, inwazję pożyczek obcych, a z punktu widzenia odbiorcy wzrost ambicji literackich, pozytywną ocenę rodzimej literatury i przede wszystkim udział w posługiwaniu się normą literacką różnych warstw społecznych, tzw. wspólnot komunikacyjnych.
W historii języka górnołużyckiego w sferze pozajęzykowej uwidoczniają się nurty, których powstanie warunkowały r e f o r m a c j a i k o n t r r e f o r m a c j a
22 Miasto to odgrywa rolę stolicy kraju, co jest drugą przyczyną wpływu jego normy na język ogólnonarodowy.
oraz okres rozkwitu języka literackiego zainspirowany przez o d r o d z e n i e n a - r o d o w e . Czynniki te to prądy międzynarodowe. Równolegle na rozwój języka literackiego wpływała inspiracja i dostarczanie wzorców kulturowych ze strony Niemców (w innych okresach blokowanie rozwoju kultury). Dużą rolę odgrywała działalność stowarzyszeń patriotyczno-narodowych i wybitnych jednostek. W sfe- rze języka nurty wyznaniowe bazowały na różnym podłożu dialektalnym, propa- gując różne normy. Z punktu widzenia odbiorcy ważny był emocjonalny stosunek do ojczystego języka.
Przytoczone przykłady nie wyczerpują całej problematyki periodyzacji histo- rii języków m n i e j s z o ś c i o w y c h w odróżnieniu od w i ę k s z o ś c i o w y c h, mogą jednak pobudzić do dyskusji.
Literatura
Bajerowa I., 1965, Próba sformułowania kilku praw ewolucji języka (na materiałach historii języ- ka literackiego), „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 22.
Bajerowa I., 1968, Rola związku formy z funkcją w ewolucji języka literackiego, „Biuletyn Polskie- go Towarzystwa Językoznawczego”, t. 26.
Bajerowa I., 1986–1992, Polski język ogólny XIX wiek. Stan i ewolucja, t. 1–2, Katowice.
Baudouinde courtenay j., 1870: Бодуен де Куртенэ И.А., О древнепольском языке до XIV столетия, Лейпциг.
Borawski S., 2000, Wprowadzenie do historii języka polskiego, Warszawa.
ćěsla J., 1868, Kral Přibysław, Budyšin.
duBisz S., 2012, Społeczny horyzont polszczyzny, „Poradnik Językowy”, z. 8.
duličenko a., 1981: дуличенко A., Cлавянские литературные микроязыки, Таллин.
elle L., 2011, Minderheitenpolitik in Deutschland, Polen und Tschechien — ein Verlgleich Euro- peische Grundlagen des Minderheitenschutzes, „Zeszyty Łużyckie”, t. 45.
Faska H., 1975, Lužickosrpski knjževni jezik i njegov odnos prema dijalektima, „Zbornik za filolo- giju i lingvistiku” 18/2.
Faska H., 1985, The Historical and Political Bases of Formation and Development of the Sobrbian Literary Languages, [In:] The Formation of the Slavonic Literary Languages, Proceedings of a Conference Held in Memory of Robert Auty and Anne Pennington at Oxford 6–11 July 1981, eds. G. Stone, D.S. Worth, Ohio [= „UCLA Slavic Studies”, vol. 11].
Faska H., 1996, Łużycki język, [w:] Łużyczanie — słowiański naród w Niemczech, Warszawa.
Faska H. (red.), 1998, Serbšćina, Opole [= Najnowsze Dzieje Języków Słowiańskich].
Fasske H. et al. (red.), 1963–1996, Sorbischer Sprachatlas, Bd. 1–10 bearbeit. von H. Fasske, H. Jentsch und S. Miachalk; Bd. 11–15 bearbeit. von H. Fasske, Bautzen.
gołąBek J., 1938, Literatura serbołużycka, Katowice.
hórnik M., Bogusławski W.J., 1884, Historija serbskeho naroda, Budyšin.
hórnik M., (s J. Łusčanskim), 1896, Nowy Zakoń, přełožk, Budyšin.
jenč R., 1954–1960, Stawizny serbskeho pismowstwa, t. 1–3, Budyšin.
klemensiewicz Z., 1961–1971, Historia języka polskiego, t. 1–3, Warszawa [wyd. 2, 1974].
łoś J., 1922, Początki piśmiennictwa polskiego, Lwów.
michałk F., 1989: михалк Ф., Формирование и функционирование серболужицких литера- турных языков и диалектов. Вводные замечания, [в:] Формирование и функционирова-
ние серболужицких литературных языков и диалектов. Cборник научных трудов, ред.
М.И. Ермакова, Ф. Михалк, Москва.
páta J., 1929, Zawod do studija serbskeho pismowstwa, Budyšin.
rozwadowski J., 1915, Stosunek języka polskiego do innych słowiańskich, Lwów.
scholze-šołTa d., 1998, Stawizny serbskeho pismowstwa, Budyšin.
scholze-šołTa d., 2011, Równouprawnienie Serbołużyczan w Saksonii, „Zeszyty Łużyckie”, t. 45.
scholze-šołćina j., 2009, Studien zur Sprache des Dichters Jakub Ćišinski, „Lětopis. Časopis za rěč, stawizny a kulturu Łužiskich Serbow = Zeitschrift für sorbische Sprache, Geschichte und Kultur”, zwj. 56, zeš. 1.
schoster-Šewc h., 1961, Staw a nadawki serbskeho rěčespyta, „Lětopis. Časopis za rěč, stawizny a kulturu Łužiskich Serbow = Zeitschrift für sorbische Sprache, Geschichte und Kultur”, zwj. 8.
schuster-Šewc h., 1963, Die Geschichte der sorbischen Schriftsprache (ein Grundriss),
„Cлавянска филология” 3, София.
schuster-Šewc h., 1972, Postanak i razvoj dva lužickosrpska knjževna ili standartna jezika,
„Zbornik za slavistiku”, broj 3.
schuster-Šewc h., 1980, Rozwój języka literackiego Serbów łużyckich, „Studia z Filologii Pol- skiej i Słowiańskiej”, t. 19.
schuster-Šewc h., 2010, Jakub Bart Ciśinski a hornjoserbska spisowna rěč, „Lětopis. Časopis za rěč, stawizny a kulturu Łužiskich Serbow = Zeitschrift für sorbische Sprache, Geschichte und Kultur”, zwj. 57, zeš. 1.
siatkowska e., 1992, Rodzina języków zachodniosłowiańskich, Warszawa.
Siatkowska E., 1997, Dom rodzinny i ojczyzna w poezji Handrija Zejlera i Jurija Brězana, [w:]
Obraz domu w kulturach słowiańskich, red. T. Dąbek-Wirgowa, A.Z. Makowiecki, Warszawa.
[Wersja górnołużycka: Hornjoserbske pomjenowanja ʻwótcneho krajaʼ w słownikach a wu- branej literaturje, „Rozhlad” 11 (2000), s. 404–409].
siatkowska e., 2007, Konstruktywne i destruktywne wpływy niemieckie na kulturę łużycką, [w:]
Pogranicza, red. D. Kowalska, Łódź.
siatkowska e., 2011a: сятковська Е., Спроба перiодизaциiï iсторiï верхньолужицькоï лiтературноï мови, „Проблеми слов’янознавства”, вип. 60.
siatkowska e., 2011b, Meandry kształtowania poczucia tożsamości narodowej Łużyczan, „Zeszy- ty Łużyckie”, t. 45.
siatkowska e., meŠkank t., 2001, O języku Łużyczan prawie wszystko, Warszawa.
smoler j.A., haupt l., Volkslieder der Wenden in der Ober- und Nieder Lausitz, 1. Aufl., 1841;
2. Aufl., 1843; 3. Aufl., 1953; 4. Aufl., 1984, Berlin-Budyšin.
TroFyMovyč K., 2009: троФимович К., Становлення та розвиток верхньолужицької літе- ратурної мови, Львiв.
urBańczyk S., 1963, Periodyzacja dziejów polskiego języka literackiego, [w:] Z polskich studiów slawistycznych. Seria 2: Językoznawstwo, Warszawa.
zieniukowa J., 2006, Język mniejszości w komunikowaniu społecznym, Warszawa.
The criteria of periodization in literary Polish and Upper Sorbian language development
Summary
In the article means to separate distinctly characteristic periods in the description of develop- ment of literary Upper Sorbian are offered, a process which can be categorized as periodization. The
proposition is of methodological character: it is intended to facilitate the perception of material by the reader, and additionally emphasize the ways in which linguistic or extralinguistic factors influ- ence language development. The author based this attempt at providing a division of literary Upper Sorbian into periods on the model of period division in the evolution of Polish literary language, considering both the similarities and differences in the process of development of both languages concerned.
