Ślady nieznanego organizmu zwierzęcego z serii gielniowskiej (dolnego pliensbachu) liasu świętokrzyskiego

Ślady nieznaneg,o organizmu 'zwierzęcego

z serii gielniowskief (dolnego pliensbachu) liasu

W serii gielniowskiej liasu świętokrzyskiego, podobnie zresztą jak w karyksie pozoStałych obszarów Polski, dość wyraźnie zaznaczają się wpływy mOI'S'kie (W. Karaszewski, 1962; R. Dadlez, 1964; W. Karaszewski,.

J. Kopik, 1970). Prócz fauny małżów morskich z serii tej pochodzi jedyny okaz ^Limul'UB z jury polskiej. W osadach serii gielniowskiej stwierdzono

również niedawno obecność kanalików morskiego robaka Diploc,-atericm,.

spotykanego poza tym w spągowych piask~ach serii ciechocińskiej

(dolny tOark), związanych również z jedną z poważniejszych ingresji mor- skich w. tutejszym liasie. . . ' ,

W niniejsZym artykule zajmę się' śladami organizmu zwierzęcego,kt6-

rego odpowiednika nie znala,:demw .monografii

W.

Forma ta 'mana mi jest. na rme z dwóch miejscoWości odległych od siebie o około:22 km (fig: 1). . .

OP~SOKAŻÓW

.Najlepiej zachowane ślady I1:0wej formy napotkałem w kamiEmiołomie

usytuowanym na WNW od Gielni.owa, obok osady młyńskiej Rożek,-·po

zachodniej stronie szosy prowadzącej z Warszawy do Końskich. ,r

. Na górnej powierzchni piaskowca drobnoziarnistego z fragmentami

dużych· ripplemarków występ:ują tu nieregularnie' tozproszone wgłębienia

o soczeWkowatym zarysie. Większa średnica zagłębień wynosi najczęściej

7+8 mm~ 'mirlej'sza 4+6' mm. Ich maksymalna: glębokośćnie przekrac2:a 5 mm. W' poszczególnych zagłębieniach zaznac2;a się obecność dwóCh ma-

łych lejkowatych wgłębień, usytuowanych symetrycznie wzdłuż dłubzej

osi. Wgłębienia te u jednych okazów mają jednakową głębokość, u innych

różnią się pod tym względem niekiedy nawet· znacznie. U niektórych okazów zauważyć można ślady Wynoszonego ku górze osadu w procesie

pogłębiania zagłębienia, ' ale nie ma tu wyraźnie podniesionych - , w kształcie kołnierza' - brzegów zagłębienia,' jak to ma miejsce' u: CaZy ..

craterion samsonowiczi (W. Karasze'Wski, '1971)~ Mogłoby to śWiadczyć"~

Kwartalnik Geololiczny, .t. 15, nr 4, 19'11 r.

886 ^Władysław Karaszew.skl

o natychmiastowym usuwaniu osadu przez !l.'uchy wody. Mielibyśmy tu

więc dowód, że opisywana forma powstawała i utrzymywała się pod po-

wierzchnią wody. Calycraterion natomiast jest raczej związany z osadami wynurzonymi przynajmniej czasowo ponad powierzchnię wody, na co

wskazują m.in. ślady szczelin wysychania. Ta okoliczność sprzyjała za- chowaniu się u Calycratericm podniesionego brzegu zagłębienia. '

Hg. 1. Szkic eył;uacyjny kamieniołomów ~ Lent&- C1'aterion bohda.fU!IIDic%t ,oIl.-.p.

ILoca.tio.n Sketch ot the quarry with Lenti- craterion b~nowiczt n.so4 . .

1 - kamieniołomy

1 - quarrlu

.~

...

Na odwrotnej stronie płyty piaSkowca (tabl. I, fig. 2) widoczne'są od,..

lewy opisywanych zagłębień. Przynajmniej część z nich odpowiada zagłę­

bieniom zaobserwowanym na górnej pOwierzchni piaskowca. Jest to do- wód przesuwania się zwierzęcia ku górze w miarę gromadzenia się osadu.'

Jeszcze wyraźniej zgodność tę widać na okazach piaskowca z okolic Rogowa ,pod KońBkimi. W tutejszym kamieniołomie usytuowanym w lesie {na wschód od Rogowa) formy opisywane występują na cienkich, płaskich

płytach piaskowca o grubości zaledwie' 11

+

(tab!. II, fig. 3, 4; tabl. III, fig. 5) są tego samego typu co opisane wyżej,

tylko niektóre z nich osiągają nieco większe rozmiary. Ich długość wy- nosi 7+12 mm, maksymalna szerokość 4+8 mm, maksymalna głębokość

podobnie jak u form spod RoZka nie przekracza 5 mm. Stan zachowania

zagłębień jest tu gorszy. W większej płycie zagłębienia są częściowo wy-

pełnione piaskowcem, natomiast mniejszy okaz piaskowca podjęty z hałdy kamieniołomu nosi ślady dłuższego leżenia na powietrzu, co m.in. przy-

czyniło się do pokrycia go ciemnym nalotem. Na odwrotnej stronie obu

płyt spod Rogowa zachowały się dobrze wypukłości (tab!. II, fig. 4;

tabl. IV, fig. 6) odpowiadające ściśle zagłębieniom z górnej powierzchni

płyty. Na dolnej powierzchni większej płyty piaskowca (tab!. IV, fig. 6) widoczne są ślady lamin. ' '

Opisywanej formie proponuję dać nazwę LentiC7'atenon bohdanowiczi n. sp. D e r i v. ^!Il o m.:, lem łac. soczewka, crater w zlatynizowanej for- mie od greckiego krater - naczynie do mieszania wina, zagłębienie.

W drugim członie nazwy chcę uczcić pamięć wielkiego geologa polskiego, prof. K;arola Bohdanowicza (1864-1947).

Ślady nieznanego argan,izrnu zwierzęcego 887

---~

Nowo opisana forma przypuszczalnie związana jest z działalnością ro- baków morskich, podobnie jak Monocraterion. . Diplocraterion (A. H.

WestergArd, 1931; R. Goldring, 1964) i Calycraterion (W. Karaszewski,

1971). _

W zakończeniu opisu wypada odnotować, że w Atlasie tekstur i struk- tur osadoc:mych porod (1962, tabL 70, fig. 2) zamieszczooo zdjęcie okazu

skały z zagłębieniami bardzo podobnymi rozmiarami i kształtem do opi- SIWanych tu przeze mnie. Zdjęcie zostało zaopatrzone objaśnieniem:

"SIady działalności obunogich (?). Górna jura, seria fliszowa, między Feodozją i Klik ^Atłoma. Z kolekcji M. G. Barkowskiej". Brak ^dokład­

niejszego opjsu, a zwłaszcza informacji czy reprodukowana .forma prze- nika w głąb Skały, jak to ma miejsce w liasie świętokrzysikim, utrudnia

wyciąganie dalej idących wniosków. Jeśli jednak forma z fliszu krym- skiego jest związana z tymi samymi organizmami, co opisywane, jest to

mało prawdopodobny jej związek z obunogami ze względu na odmienny tryb życia tych skorupiaków, nie związanych trwale z jednym punktem dna morskiego.

UWAGI PALEOGEOGRAFICZNE

Jak już zaznaczyłem na wstępie, seria gielniowska pozostaje w więk­

szymstopniu niż inne serie liasu pod wpływem ingreSji morskich;' Slady falowania na okazie piaskowca z Lenticrateric:m z Rożka i poziomie uła­

wicenie ze ślada'mi . laminowania piaskowca spod Rogowa, brak wywinię­

tych 'brzegów zagłębienia' w przeciwieństwie do Calycraterion' i śladóW

wysychania na powierzchili ławicy pozwala wnioskować, że mamy tu do czynienia z osadem płytkowodnym, nie wynurzanym przy niskim stanie wód i o słabej działalności prądÓW przybrzeżnych.

W zakończeniu składam podziękowanie Prof. drowi S. DŹ1:I1YńSkie~u,

droWi hab. Z. 'Kotańskiemu i drowi K . .Jaworowskiemu za 'cenrie' uwagi przy pisaniu niniejszej pracy.

Zakład Strat71P'afill

I~t:rtutu GeQlo8f.cznego Warszawa, uJ. Rakowiecka •

Nadesłano dnia 9 IIItyeznl.a 19'11 r.

PISMIBNNICTWO

DADItJ!lZ R. (1989) - Stratygrafia liasu 'W Polsce 2acbodnJ.ej iPr. ,·Insl Geol., 57.

Warszawa.

GOLtXBIJING IB. (19M) - Trace f08llBs and the sectJmentary Slurface in shallow-water aediments.. De!J.taic and ahallaw marine deposlts. Proceed, ol the Six

!Intern. Sedim. Congr., l, p. ].38--,143.

H~ W. 01982) - 'Trace fossils and !Proiblemetica. ·lin R. C. iM9Qre (iEditor):

'l1rea.1liI!łe lQn IInwriebnutle 'Paleontology. PaIrt MIscellanea: COInodon.1B, Oonaidal She1:ls ~ UIJlCeIl'1arJn AUiniiłJi.es., Worme, Tmce FOSISIiiIB a.rid Proble\mat'ica. Geol. Soc.

Am.,

Presa, LaW'rence, !Kansas', rp •. 177...fJ15. ~. -

886 W}adysławKa.raszew.ski

HAN"lTlSQH'EL W. (11966) - Recent. oon'ttibutions to Iknawled!ge ot łrace tosails and prQoblemati<:a. 1Dn: lPIlleon^tlY1Qgreal Oóntrlbutions. The University ol.

Kansas .

.KAR.AISrl.EWSK W. (l9II2)' - Stratygrafia J.ias.u w północnym obrzeżeniu Gór-

$więtokrZ.yskich. Pr. I:nsrt. Geol., at, c.z. n-r., p. 33a--4'16. Warszawa.

ltARAS'ZJI!1WS8Jl W. (lm) - o .niektór'ych skamieniałych· ślsdach or~

w dolnym łiasie św.iętdk:rzy&Itim.· BiW. ~, [C), nr 2, p. 1Ol'-ł06~

)Warszawa.

KAlł.ASZJEWSKlI W., lKIOPIlK :.T. (1wro) - Jura d<ilna. IW: stratygrafia me:DOZOika.

d*zeżema Gór Św.iętokrŻysikieh. Pr.llost. GeoL,56, ,p. 86--B8. lWU"szawa.

W1!BTElłIGARl A. H. (1$81). - IDiplocraterion·, Monocraterion and AI-olitbus.Sver.

Geol. UndeniSkning ,(e), 25,. nr 5. Stocklldim.

ATJIAC TEKCI'YP Ił crPY.KTYP OCN;(01łlłbIX. rOPlłll1X nO,l(O,l(, (1962) '-06JIOMO'I-·

BliIe H rmQnu:n.le nopO.ąIaI -1Jacn.I. r~T. MOCEB,!I.

CJIE)ęaI HEHlBECTHom.lICIłBOTHoro OPrAHHJMA

Hl I"I!'.JILHEBCKR CEPHII (HłDICHEI'O ILJIHlłCBAXA), CBEHTOICOBICICOrO JlERACA

Pe31OMe' .

Ha DOBePXHOCTJl. MCIIE03epBJlCTOl'O, . ,:ioror.tuI.TOBiromumraTOro, ~ KMeIoT M!CTO yrn:y6neJrmr B 4ioPMC'lIIDL'W (Ta6n.

r.

So.m.md DX ~ COC'I'IUIlIJItr 7-12 MM, Mem.md - 4-8 MM. MaI'C!llM8Jn,BU rny6Iófa.

BC :npem.uuaeT S ^MM. B OT,qem,BIoIX yrny6.nemux MoDo 0TMCTIl'l1t _ BOpOJIItOO6pa3ma yrny6- neSBll, cBMMeTpJl'DlO paaIOJIOJtema.tx ~ A"HHde!lmcl; OClI. 3m ,r.ny6nemu: y m::mropillt :B3eMJllIlIpOB HMeIoT O,ll;BB8J:OByIO rny6mty, a y 0CT8.llI0IIJ>IX HHor,l.{8 .Q;OB:OJI&BO ::ma~o ÓTJlH- 'IllIOTCJIl DO p83Mepa:M.

Y BClroTOpIdX 3r3eMIJJIJIpOB MO:.ICHO OTMe'I1ITlo CJIeAf>I y,lUlJIeJllloro B3 yrny6JIeSBll JIeClI:a, XOTJf

~CCJo B BeT OT'ICTJlHBO DO.ęn:&tX B BJJAC BOpoTlDlD EpacB, KU :no BMeeT MecTO y Calycraterlolf samsonowiczi (B. KapamCBCDt, 1971).

Ha DOBCpXBocnr JJLlCIJaBltJal Be 0~1I0 'lUD ~ ~, BC'I'pe'JBIOD(KXCIl BMlCTe C CalycTtlterlon samsonowil:zl. Ha OCBOBe :noro MD:mro c,qen:an BIoIBO,I.{, 'ITO 0Jl'l'HMaJI&JW( (IopMa.

06pa:wBą.TW:lo 110,1.{ lIOlICpXIlOCThI 1lOp;r.I (B 0TJIIl':lHe OT CalyC1ateritm). ~:

ewtam..:

'!TO :no opoB30lUJIO Ba Jm6om.mmt rny6mte H 6JIB3EO OT fiepera.

0JmcJ.m8CJ\.QlA: łoPMa opoJlliDeT Bi'ny6:& DOpO,QIal, o . . . CB~ JiannB:ea ~ DODepXltOC'iir MeJmIlt :u:poIilUIC1XOB llCC'DI.ItIma.lILDI,YI:JIOCTCJI:, rOno COOTBe'l'CTDyIOIąBX ODBC8B- IIHM yrny6neBBA:M, BMeIO~Jl Ba Bepmeit DOBepXUocnr (ra6JI.. I. 4Jltt'. 3; mn. II, 4mr. ^5;

Taón. IV, tRI'. 1). 3m CBJJ,I.{e'l'eJDoCTBYCTo DOCTeJIeBBOM JJepeMet.\:I;CJDDI 0praBB3Ma BBepX dO' MCpo Jl3B:oIJ.JleBBli )oc8,tJ;m, DO,ą06BO ToMy, Dl!: :no ~ ~ f Calycraterlon. Amutomomo c Cały­

craterion'Jll Monocraterion (A. x; BecTeprap,J(, 1931lldraI:~ećJ,., BCpOJlTRO, lIMCCM .Q;CJIO ClIOBOI:

p83ltoBll',qllOCTl>lO MOpcxorO 'lePu; nop;o6m.te YI'J:ą6JICJOOl B ·OTJlOlIreIóDDt' BCpXBeIt IOpLI Kpmm

lIpC,Z{CTaBJICJ Ba raM. 70, 4J1II'. 2 B ATnaCC. r~ni 38 1962 rop;: .TaM ~enauo 38MC-

Streszczenie 889

"'JBHlIe, '!TO B03MOOKBO 3TO c~ ~ocm Amp/dpoda, '1TO B CBCTne IlPHBe.qeBllOro 0IIHC8.lDDI :JOIJIJIeTCJ[ MlUIO npa~ono,z(06m.w.

0mIcI.ma.eMa.R: q,opMa ~e.mteTCJI MltO:It no,n; ll8.3BalIJleM: Lenticraterion bohdanowiczi D. sp.

Deriv nom. lens (.IlB.T.) - 03Ha1f&CT .JlB1t3a, crater B naTHB1l3llpOBIlBHo:it (flOPM!' OT krater (rpe'l.) - 003BaomeT cocy,n; ;$UI MCpI>I BHHa, yrny6JIC101e. Bo BTOPO:lt 'laCTB B83Ba.HID.! J[ no1fi'lm IIaMJITb BellH- :xoro noJIbCEoro I'COnora, npoq,eccopa KapoJIJl Jior.xtaHOJllAli (1864-1947).

'Wladysiaw (K~

TRACES OF AN UNKNOWN ANIMAL IN THE GIELNIOW SERIES I(LOWER PLIENSBACBIAN) OF THE Swn;TOKRZYSKIE MOUNTAINS LIAS

Summary

'Lenticular 1l'eCesste.s OCCUir on the -top sult!fatce, df' the filne..pemed sometimes 'thinly bedded :sia'lld&tone (tabl. I, fig. 2; tabl. WI, fii~, 4; tabl.lllDI, fig. 6).

The!Lr Iangea-!8Xlis de '1-«12mm., the S'harlter' oUIb lbe.ing 4--8 mm. The ~um depth dQes not exceed '5 mm.

mn

;$pecim~ theee bol!lows- halVe the same depth, in dth~ they fairly clearly differ in sdze.

[n SIOm.e specimens 1lraces of sand removed faoom the hollows can be observed 'but their margins are ~t turned.,up into- a colar-like .shape as those known from , Cailycraterion sam.s()'l'l.C)'Ullic fW.~, 11971).

!No mud cracks commonly occuning wiJth the Call1craterion samsonowiczi have been fOlIDd 0'Il J1;be sandstone surlface. IThua it may be inferred that the farm discussed originated under water surface ~unlike ithe Call1cr(1terion), bu't probably at a small depth and close to the &hare.

l'Dhe form discussed cootinues !into the tock as dndicated by th~ fact that convexitit!6 sitrictly correspondj.ng to the .recesses o1:leerved on 'the ,top sandstone surface occur on 'the bottom .suriace of thin saIlldstone becDJ (tab!. [, fig. '3; tab!. rI, Jfig. 5; tab!. W, :Oig. 7). ThIs proves that, Mke rthe Calpater'iOln, ,the 'SlDima! moved upwmds as the depos:i!lls IaCC'Ilmu1ated.

ProbiBJbly, Hare the OaltlC'"aterion end M07IIOc7'aterion (A. H. Westergktl, 1],93!1), this is a new variety of, mame ^JWOrm. Similar rece8llles f1r.om the Crimea Upper .Jurassic are ehown on TBlbl. '110, Ifig. 210 in the Gosgeol1f;echi2ldat Atlas (1002). The nate says that they I8Il"e :PCJI!ISible 1nces Of Amphiopoc:la acfli.vities, which in the light .of my description does not seem vm:y likeily~

The form d:iS>tinguiS'hed dst deBOribed under the name .of Le.nticraterion bohda- 'nowiczi IUP. IDeriv. nom. - lens ([abLn,) = a lense, crater - a latinJi.7Jed ~or roof krater (Greek) = a jar used for mmng wine, a depreBISion. By the second portion of the name 11 am hOOllOUlL'liiDg the memwy of p!l'IOfessor Xatrol Bohdaoow.icz (l8M- 194'7), a great Polish geologist.

Fig. 2. G6rna powterzchnia piaBllro'wca z L. bohdanowicZAi n. SIP. Widoczne lejkowate

'W~bJ.enia. !Kamieniolom na 'WlNW ,od GieLniowa; pow. 0,9 X

r.l'op surface of the sand&tone with L. bo~i nsp. Funnel-shaped recesses can be seen. Quarry WlNW of Gteln16w; magn. X 0.9.

Fig. 3. Dolna porwjerzchnia itej samej lawicy piaakowca. lWidoc.me odlewy zagl~ie6

L. bohdumowica n. ap.; paw. Op X

Bottom Wriace ·af the same sandstone !bed. Moulds of trecesses of L. bohda- nowiczi ^Ill. SIP. can be BSEm; magn. X OS

Kwart. geol., nr 4, 1971 r. TABLICA 1

Wladyslaw KARASZEWSKI - Slady nleznanego organlzmu zwlerz~cego

T,A:B:UliCA ill

Fig. 4. G6ma powiE!l"zchnia pia&kowca z L. bohdanowiczi z halidy kamieniolomu pod iRogowem;.pow. O~!t X

TOIp surlaceof the sa.ndlrtone with L. bohdanOWic~i ~om the waste pile of the qwarry new Rog6w; magn. X (l.a

Fig; 5. Dolna powieil'zchnia tej samej l8.wicy piaskowca. Wypuklosci odpowiadaji}

zagl~m. zofj,g. '!l . . ...

Bottom surface of the same sandstone bed. Convexities correspond to the

ireCeISS'eS shown on fig. 4

Kwart. geol., nr 4, 1971 r. TABL1CA XI

Fj.g. 4

IF.ig. 5

Wladyslaw KARASZEWSKI - Slady nleznanego organizmu zwlerz~cego

Fig. 6.

TABLICA

:nu

G6rna powierzchnia wi~zej plyty piaskowca z L. bohdl1nowfczi. Kamie- niolom pod Rogowem; pow. 0,5 X

Top surface of a larger sa.ndstone plate with L. bohdl1nowiczi. Quarry near Rogow; magn. X 0.5

Kwart. geol., nr 4. 1971 r. ^TABLICA HI

Fig. ·6

Wladyslaw KARASZEWSKI - Slady nleznanego organlzmu zwlerz4;lcego

TABLIlCA IV!

Fig. 7. Dol:na· ,porw'ier:whnde pias1rowca p:r:zedstalwionego .na fig. 6, z odllewami L. bohdanowic.d

Bottom surface of sano&1itone with L. bohdanowiczi shown on fig. 6

Kwal't. geol., nr 4, 1971 r. TABLICA IV

Fig. 7

Wladystaw KARASZEWSKI - Slady n:e:znanego organlzmu zwlerzl:cego