165
Rozważania nad zagadnieniem przestrzegania zasad moralnych obowiązujących urządzenia wy- posażone w sztuczną inteligencję pojawiły się jeszcze przed ekspan- sją ich produkcji. Z czasem, kie- dy ich rozpowszechnienie stało się rzeczywistością, zaczęły poja- wiać się liczne wątpliwości natu- ry etycznej. Isaac Asimov na po- czątku l. 40. stworzył trzy prawa robotyki (w fantastycznym opo- wiadaniu Zabawa w berka), które przedstawiały się następująco:
1. Robot nie może skrzyw- dzić człowieka, ani przez zaniechanie działania do- puścić, aby człowiek doznał krzywdy.
2. Robot musi być posłuszny rozkazom człowieka, chyba że stoją one w sprzeczności z Pierwszym Prawem.
3. Robot musi chronić sam siebie, jeśli tylko nie stoi to w sprzeczności z Pierw- szym lub Drugim Prawem.
Artykuł Automation and Ethics jest rozdziałem z książki Hand- book of Automation, której treść w głównej mierze zajmuje się ba- daniami z zakresu automatyza- cji i robotyzacji, jak cybernetyka, automatyczna kontrola, sztuczna inteligencja czy automatyka ewo- lucyjna. Fragment ten jest god- ny poświęcenia większej uwagi ze względu na nietypowe ujęcie zjawiska automatyki, nie tylko od strony ściśle technicznej. W prze- ciwieństwie do całości rozdział odnosi się do aspektów „mięk- kich” omawianego zjawiska, a ści- ślej mówiąc etycznych oraz zwią- zanymi z nimi socjologicznych i kulturowych. Ten zyskujący na aktualności wątek życia organiza- cji i społeczeństwa nie posiada jak dotąd usystematyzowanych reflek- sji w postaci odrębnej monografii.
Sytuacja ta stwarza konieczność jego szerszego opisu z perspek- tywy humanistycznej, jak i za- prezentowania holistycznej wizji
Etyka w świecie maszyn
Recenzja rozdziału autorstwa Srinivasan Ramaswamy Dr, Hemant Joshi PhD, Automation and Ethics, w: Handbook of Automation, 2009, s. 809-833.
166
pożądanych rekomendacji funk- cjonowania w nowej rzeczywisto- ści, zwłaszcza w organizacjach.
W rozdziale została podjęta próba zdefiniowania etycznych, społecznych i kulturowych aspek- tów automatyzacji. Obecnie bar- dzo niewiele jest publikacji, któ- re opisywałyby to zjawisko nie z perspektywy funkcjonalistycz- nej, ekonomicznej, z punktu wi- dzenia zysku przedsiębiorstw, a z perspektywy humanistycznej właśnie. Rozdział ten jest zatem uzupełnieniem i ciekawą alter- natywą dla dominującego punk- tu widzenia na to wszechobecne współcześnie zjawisko. Jednym z omawianych przez autorów problemów jest postępująca auto- matyzacja w rzeczywistości spo- łecznej oraz jej konsekwencje dla organizacji oraz jednostek i społe- czeństwa z uwzględnieniem roli etyki jako środka na rozwiązywa- nie określonych dylematów mo- ralnych. W związku ze zmienia- jącą się rzeczywistością w świecie organizacji nastała konieczność obrania przez przedsiębiorców i menedżerów nowego sposo- bu zarządzania wykwalifikowa- ną i twórczą siłą roboczą w obli- czu tzw. intelektualizacji pracy.
Wedle autorów sposoby te winny uwzględniać postępowanie zgod- nie z kodeksem etycznym, który przyczyniłby się do odpowiedzial- nego funkcjonowania organizacji i życia pracowników w niej. Jed- nakże właściwe kierowanie musi być poprzedzone edukacją także
uwzględniającą w swym progra- mie naukę etyki.
Treść zamieszczona w rozdzia- le jest odpowiedzią na zmieniają- cą się rzeczywistość i potwierdze- niem wzrostu zapotrzebowania na odwrót od analizy organizacji z perspektywy typowo funkcjona- listycznej, co odzwierciedla roz- wój tego typu badań w zakresie zarządzania humanistycznego (w Polsce skądinąd takim ośrodkiem badawczym w Polsce jest Uniwer- sytet Jagielloński, Wydział Zarzą- dzania i Komunikacji Społecznej, Instytut Kultury UJ). Autorzy nie tylko poruszają aktualne zjawiska, podają także rekomendacje na te- mat właściwych kierunków dzia- łań oraz wskazują na konieczność etycznego postępowania zarów- no w organizacjach zautomaty- zowanych, jak i w sferze eduka- cji. Omawiają profil potrzebnych kompetencji pracowników przy- szłości uwzględniających kompe- tencje miękkie oraz wskazują na konieczność ukierunkowania pro- gramów nauczania na ukształ- towanie działających etycznie przedsiębiorców, menedżerów i akademików.
Automatyzacja i internacjona- lizacja przedsiębiorstwa, globa- lizacja usług, biznesu przynoszą konieczność wdrożenia racjonal- nych i zrównoważonych etycz- nych zachowań. Autorzy mówią o odpowiedzialności jednostek, odpowiedzialności organizacji, z uwzględnieniem mechanizmów automatyzacji. Zmiany w obrębie
167
kultury organizacyjnej są odpo- wiedzią na globalizację, co niesie ze sobą konieczność pracy w śro- dowisku wielokulturowym i po- siadania kompetencji w zakresie różnic kulturowych, także w bi- znesie, co zmienia kulturę pra- cy. Zasadniczym problemem tutaj jest to jak ma się etyka do sytuacji współistnienia ludzi i maszyn. Ar- tykuł jest odpowiedzią na to co się dzieje współcześnie, bez odniesie- nia do futurologicznych wizji, jed- nocześnie stanowi swego rodzaju rekomendację właściwych praktyk dla organizacji, akademików i me- nedżerów. Narracja tutaj toczy się wokół pytań jaki wpływ wywiera automatyzacja na społeczeństwo i jednostki.
Autorzy wielokrotnie podkre- ślają, że etyczne aspekty są głę- boko powiązane z automatyzacją.
Jest to obecnie wątek coraz bar- dziej dostrzegany i zasługujący na dogłębną analizę. Postęp techno- logiczny generuje zmiany w wielu obszarach, jak rynek pracy, global- ne interakcje i wymiana wiedzy, doświadczeń, czy współpracy mię- dzynarodowej. Zmiany w zatrud- nieniu i nauczaniu związane są z nowymi wymogami kompetencji dla prac wymagających wysokich kwalifikacji, co powoduje zmia- ny w obrębie edukacji, nauczania na studiach wyższych i promo- wanie określonej wiedzy. Jednak- że etyka nakazuje uzupełnienie jej o aspekty miękkie, by studenci stali się wartościowymi menedże- rami i pracownikami działającymi
efektywnie za sprawą posiadania holistycznej wiedzy o mechani- zmach działania organizacji.
Jednym z niezwykle interesują- cych problemów szeroko opisywa- nych przez badaczy jest stosowa- nie norm etycznych związanych z automatyzacją w organizacjach, będących odpowiedzią na prakty- kę życia codziennego w nich, jak prywatność, dostęp do danych, własność oraz jakość. Wątpliwości etyczne budzi m.in.: udostępnia- nie bazy danych na temat statusu pracowników, monitorowanie od- wiedzanych stron internetowych przez pracowników, kontrola wy- korzystywania nielegalnego opro- gramowania przez organizacje, zastępowanie ludzi maszynami, usterki techniczne maszyn powo- dujące straty dla przedsiębiorstwa i szkody dla środowiska. Autorzy sugerują, by organizacje i korpo- racje stosowały kodeksy etyczne, które winny zawierać takie war- tości m. in., jak troska o innych, branie pod uwagę różnic kultu- rowych, uprzejmość, sprawied- liwość, lojalność, integralność, działanie przyczyniające się do wzrostu dobrobytu społeczeństwa, jednostek, stosowanie polityki zrównoważonego rozwoju, prze- strzeganie ochrony własności inte- lektualnej, szanowanie prywatno- ści, różnorodności i praw innych ludzi.
Wspominają także o zasadni- czych dylematach zarówno dla przedsiębiorstw i jednostek mają- cych ze zjawiskiem do czynienia,
168
jak rozbieżność pomiędzy ryzy- kiem a korzyściami, zarówno dla jednostek, jak i dla grup. Głów- nym wyzwaniem dla rozwiązania etycznych dylematów jest to, że generują je nie tylko zmiany w ob- rębie nowych technologii i ich wy- korzystywanie – także to, że etyka jest głęboko zakorzeniona w lo- kalnych i dominujących kultu- rach oraz to, że są one punktem odniesienia do tego typu rozwa- żań. Jest to wielkie wyzwanie dla międzykulturowych i globalnych interakcji. Kolejnym problemem związanym z pojmowaniem etyki jest to, że nie jest ona rozumiana tak samo dziś tak samo jak kiedyś, w obliczu zmian spowodowanych postępem kulturalnym i tech- nologicznym na świecie. Etycz- ne dylematy pojawiają się w obli- czu automatyzacji pracy, częściej i z większą siłą, kiedy automatyza- cja ewoluuje i kiedy komputerowa i ogólnoświatowa sieć komunika- cji rozszerza się.
Cytując za autorami automa- tyzacja umożliwia cyber‑przemoc, cyber‑przestepstwa, cyber‑terroryzm, ukrywanie informacji, fałszer- stwa, kradzież lub ukrywanie toż- samości. Automatyzacja wywiera wpływ na nieetyczne zachowania, związane z kwestią prywatności, ochrony bezpieczeństwa. Spory etyczne budzą także niektóre po- czynania w zakresie informacji i komunikacji (w sieci zwłaszcza), kwestie związane z przepływem danych, informacji, jak ich zbie- ranie, gromadzenie, dystrybucję
i analiza i odpowiedzialność jaka w związku z tym się pojawia.
Zagadnienie to jest poruszane jako odpowiedź na aktualne po- trzeby i obawy społeczne, a kon- kretnie konieczność rozstrzygnię- cia obaw w zakresie konsekwencji automatyzacji sposób na odnale- zienia się w nowej rzeczywisto- ści. Zmiany w zakresie funkcjono- wania przedsiębiorstw prowadzą do zmiany profilu pożądanych kompetencji i umiejętności u pra- cowników, pojawia się zapotrze- bowanie na określone zawody, co wpływa także na określone zmia- ny w programie nauczania uczel- ni. Toteż pojawia się koniecz- ność refleksji nad etyką również w przypadku edukacji.
Badacze łączą etykę i STEM education, czyli program naucza- nia oparty na idei kształcenia stu- dentów w czterech konkretnych dziedzinach: nauki, technolo- gii, inżynierii i matematyki w in- terdyscyplinarnym, by nie uczyć czterech dyscyplin jako oddziel- nych i odrębnych tematów, łącząc je w spójną całość. Według auto- rów etyka winna być w progra- mie nauczania, jako uzupełnienie uproszczonego podejścia, podej- mowanego przez instytucje aka- demickie współcześnie. Na pod- stawie analiz zapotrzebowania na pewne zawody w przyszłości po- winno zachęcać się studentów do pozyskiwania wiedzy w promo- wanej dziedzinie, by w przyszło- ści nie brakowało wykwalifikowa- nej kadry. W obliczu postępującej
169
automatyzacji pojawia się koniecz- ność kształcenia specjalistów w zakresie konstruowania i ob- sługi robotów. Rekomendacje au- torów wskazują na ową koniecz- ność z zaznaczeniem, że studia techniczne winny być wzbogaco- ne o humanistyczną wiedzę, po- nieważ nauki ścisłe nie są w stanie odpowiedzieć na wszystkie kwe- stie dotyczące zautomatyzowanej rzeczywistości. Obecnie organiza- cje komercyjne i non-profit chcą zatrudniać pracowników, którzy rozumieją zagadnienia międzyna- rodowe, w szczególności z punktu widzenia etycznego i kulturowe- go, co zapewni firmie niezbędną trwałą przewagę konkurencyjną, w globalnym społeczeństwie i na rynku światowym (np. umiejętno- ści te są konieczne przy transak- cjach międzynarodowych, kontak- tem z partnerami z innych kultur itp.). Przydatną umiejętnością jest rozumienie kultury biznesowej, kwestii społecznych, komuniko- wania się, przekazywania swoich pomysłów, by przekształciły się w innowacyjne rozwiązania.
Globalne zmiany wiążą się z pracą opartą na technologiach, pracą w wielokulturowym środo- wisku, gdzie potrzebne są umie- jętności miękkie, znajomość języ- ków, innych kultur i różnic w ich obrębie, jest tak samo ważne jak umiejętności twarde, które same w sobie nie wystarczają do bycia w pełni kompetentnym współ- cześnie w danej dziedzinie. Roz- szerzająca się globalizacja rynku
pracy powoduje, że pracodaw- cy muszą łatwo adaptować się do zmian, być elastyczni, by praco- wać efektywnie w zespole, rów- nież geograficznie odseparowa- nych (wpływ Interentu).
Autorzy poruszają kwestię ros- nącego znaczenia roli Internetu w sferze biznesu, za sprawą eli- minowania geograficznych gra- nic i możliwości podjęcia działań i konkurencji na arenie międzyna- rodowej na globalnym rynku. In- ternet kształtuje w tym obszarze nową kulturę społeczną, kulturę pracy, za sprawą digitalizacji pra- cy, usług, produktów wśród wielu organizacji. To generuje etycznie trudne pytania, które są zarów- no ekonomicznie, społecznie, jak i kulturalnie wrażliwe. W obliczu rosnącego znaczenia automaty- zacji i sieci WWW w dzisiejszym świecie, zdolność ludzi i organi- zacji do użycia zaawansowanej automatyzacji w celu zbierania, przechowywania, poszukiwania i analizowania ogromnej ilości da- nych jątrzy dylematy, na rozwiąza- nie których pomóc ma etyka.
Zasadniczym walorem tego ar- tykułu jest zauważenie faktu, iż etykę należy dostosować do zmian we współczesnym świecie, także do pozornie nieprzystających do siebie bezdusznych maszyn i etyki, które oba są wytworami człowieka i z racji tego muszą ze sobą współ- istnieć. Etykę należy umiejsco- wić nawet w świecie, który z po- zoru nie ma z nią nic wspólnego, tam również istnieje potrzeba jej
170
obecności i zastosowania. Jednak- że o ile bezpieczeństwu w Interne- cie poświęcono sporo uwagi, o tyle najbardziej interesujące w kontek- ście kultury i socjologii jest miejsce poświęcone na próbę korelacji ety- ki z edukacją i odpowiedzialnoś- cią za kształcenie nowych pokoleń działających w branży zautoma- tyzowanej. Sporo miejsca poświę- cono tutaj także innym obawom nękającym współczesną kadrę pracowników tego typu przedsię- biorstw, mianowicie sukcesywny proces zastępowalności ludzi ma- szynami i związane z tym konse- kwencje. Należy przy tym przy- znać, że godnym zwrócenia uwagi jest fakt, że pojawia się coraz wię- cej miejsca na perspektywę hu- manistyczną, łącząc ją z naukami ścisłymi, co tworzy razem wartoś- ciowe dopełnienie.
Badacze w ramach swego ro- dzaju konkluzji zwracają uwagę na to, że mimo iż automatyzacja osiąga coraz większą autonomię, nie może być ona wykorzystywana w sposób nieetyczny, nie może się obrócić przeciw ludziom, zatem wyzwaniem dla naukowców, me- nedżerów i naukowców jest zasta- nowienie się jak etycznie kontro- lować automatyzację, ograniczać jej autonomię, ponieważ opano- wała świat wokół nas i niezależnie od naszej woli polegamy na niej i jest już stałym komponentem rzeczywistości.
Patrycja Kumięga
