A N D R Z E J G R Z Y B O W S K I1, 2, K R Z Y S Z T O F P IE T R Z A K 3
190-lecie wydania Rozprawy o badaniu fizjologicznym organu wzroku i systemu skórnego (Wrocław 1823) Jana Evangelisty Purkiniego (1787-1869)
Physiological Examination o f the Visual Organ and o f the Cutaneous System by Jan Evangelista Purkinje (1787-1869) — 190th Anniversary o f Publication (Wrocław 1823)
1O ddział Okulistyczny, Szpital M iejski im. J. Strusia, Poznań, Polska, 2Katedra O kulistyki, Uniwersytet W arm ińsko
-M azurski, Olsztyn, Polska, 3K linika O rtopedii i Traumatologii, Uniwersytet Medyczny, Poznań, Polska
Streszczenie
Praca przedstawia polskie i angielskie tłum aczenie pra
cy Jana Ewangelisty Purkiniego pt. Rozpraw a o bada
niu fizjologicznym organu wzroku i systemu skórnego
— opublikowanej po łacinie we W rocławiu w 1823 roku
— z okazji 190-lecia jej wydania. O m awia ona znacze
nie badań fizjologicznych, budowę i czynności oka oraz anatom ię i fizjologię skóry. Jan Ew angelista Purkinie (1787-1869) w 1818 roku ukończył m edycynę w Pradze, a w 1823 uzyskał etat profesora fizjologii na Uniwersyte
cie we W rocławiu, gdzie w 1839 roku utworzył pierwszą w świecie sam odzielną katedrę fizjologii. D okonał wielu odkryć w zakresie neurofizjologii, np. o dkrył kom órki w środkowej warstwie istoty szarej mózgu, zwane dziś kom órkam i Purkiniego. Stał się też faktycznym twórcą teorii kom órkowej budow y organizmu, odkrył m iędzy innym i jądro kom órkowe. D okonał odkrycia włókien przew odzących im pulsy z węzła zatokowo-przedsion- kowego do kom ór serca, nazyw anych dziś w łókn am i Purkiniego. Utrzym yw ał niezwykle przyjazne stosunki z Polakami. W 1850 roku został profesorem fizjologii na Uniwersytecie w Pradze, gdzie zajm ow ał się populary
zacją czeskiej kultury.
Sło w a kluczow e: Jan Ewangelista Purkinie, fizjologia, wzrok, skóra, historia medycyny, historia okulistyki
S u m m a ry
The article presents the Polish and English translations of the w ork o f Jan Evangelista Purkinje entitled Physiologi
cal Exam ination of the Visual Organ and of the Cutane
ous System on the occasion o f the 190th anniversary o f its publication. Written in Latin in 1823 while Purkinje was in Breslau (now Wrocław), the thesis presents the im por
tance o f research in physiology as well as the anatomy and the physiology o f the eye and the physiology o f the skin.
Jan Evangelista Purkinje (1787-1869) graduated in m edi
cal studies in 1818 in Prague. In 1823 he received a tenure as a professor o f physiology at the University o f Breslau, where in 1839 he founded the world’s first independent Department o f Physiology. W hile at university he made a num ber o f discoveries in neurophysiology, including the discovery o f the cells in the middle layer o f the grey matter, known today as Purkinje cells. Moreover, he be
came an actual author o f the cell theory o f organisms; he discovered, among others, the cell nucleus. Purkinje is also known for his discovery o f the fibrous tissue conducting stimuli from the sinoatrial node to the ventricles, which are known today as Purkinje fibres. He had exceptionally friendly relationships with Poles. In 1850 he became a pro
fessor o f physiology at the University o f Prague, where he also engaged in the promotion o f the Czech culture.
K ey words: Johannes Evangelist Purkinje, physiology, v i
sion, skin, history o f medicine, history o f ophthalm ology
W prow adzenie
Niniejszy tekst ma na celu przedstawienie polskiego i an
gielskiego tłumaczenia pracy Jana Ewangelisty Purkinie- go pt. Rozprawa o badaniu fizjologicznym organu wzroku i systemu skórnego, wydanej po łacinie we W rocławiu w 1823 roku, z okazji 190-lecia jej publikacji [1].
Praca ta zawiera jedne z najważniejszych obserwacji okulistycznych autora, w tym dotyczące wziernikowania dna oka u zwierząt i u człowieka, oraz pierwsze opisy dotyczące w yjątkowości linii papilarnych, później w yk o rzystane w krym inalistyce. Napisana została w dość za
w iłym stylu, wykorzystując czasami trudną do zrozumie
nia term inologię oraz w edług oceny specjalistów raczej słabą łaciną. Ponadto ukazała się w m ałym nakładzie.
Spowodow ało to jej bardzo słabą m iędzynarodową re
cepcję w kolejnych kilkudziesięciu latach. Dla przykładu, Helmholtz, uznawany za twórcę wziernikowania dna oka i pierwszego oftalm oskopu w 1851 roku, przygotowując swoje pierwsze prace, nie znał obserw acji Purkiniego.
Ponadto sam Purkinie nie b ył zainteresowany propago
w aniem swoich odkryć i niewiele w tym kierunku robił.
Uważał, że „w nauce nie chodzi o nazwisko, tylko o samą rzecz, że wiedza nie jest wartością samą dla siebie ani dla autora, że nie ma ona służyć jego tylko rozkoszom lub korzyściom : wiedza ma służyć powszechności, jest ona m ajątkiem narodu i ludzkości” [2]. W innym m iejscu w yraził to w następujący sposób: „M ożliw e, że za sto lat mało kto będzie w iedział coś o Purkyniem . A le to nie szkodzi, m y także nie wiemy, kto w ynalazł pług, a mimo to pług sprawuje nadal służbę społeczeństw u...” [2].
Jeszcze dzisiaj, choć odkrycia m edyczne Purkinie- go są już dość dobrze przeanalizowane i opracowane, a jego oryginalne prace dostępne w internecie (https://
archive.org/details/sebranspisy01purkuoft), szczegóły pracy z 1823 roku są mało znane. Dlatego załączone tłu
maczenie zdaniem autorów przyczyni się do jej lepszego poznania zarówno w Polsce, ja k i za granicą.
B io g ra fia i o siąg n ięcia n aukow e
Jan Ewangelista Purkinie (oryg. Purkyne) ( r y c . 1) u ro
dził się 17 grudnia 1787 roku w m iejscowości Libocho- vice, na ziemiach czeskich pod w ładaniem cesarza au
striackiego. Jego ojciec b ył zarządcą ziemskim . Po jego śmierci, początkowo pozostawał pod opieką właściciela majątku. O d dziesiątego roku życia uczył się w szko
łach prowadzonych przez zakon pijarów. Planowano, aby m łody Jan został księdzem. Uczył się języka niem ieckie
go i łaciny. Naukę kontynuow ał w szkołach w Litomy- ślu, następnie w Instytucie Fizjologicznym w Pradze.
Purkinie zdecydowanie bardziej interesował się jednak n aukam i p rzyro d n iczym i. M arzył o m edycynie. Po ukończeniu szkoły, przez rok b ył nauczycielem dzieci
r y c . 1. Jan Ewangelista Purkinie (1787-1869). Za zgodą Fotopol- ska.eu — Polska na fotografii
w Pradze, zbierając pieniądze na studia medyczne, które rozpoczął w 1813 roku [3-5].
W 1818 roku ukończył medycynę. Stopień doktora m e
dycyny uzyskał w 1819 roku na podstawie pracy Beitrage zur Kenntniss des Sehens in subjectiver Hinsicht (Przy
czynki do poznania widzenia subiektywnego) ( r y c . 2) [6], opisującej zjawisko tzw. subiektywnych wrażeń wzro
kowych, określanych obecnie jako zjawiska entoptycz- ne. Prowadził badania nad sam ym sobą, co było często stosowaną przez niego metodą. Uważał, że zjawiska te w ynikają z aktywności mózgu i połączeń tegoż z okiem oraz że zewnętrzna stymulacja nie ma na nie wpływu.
Purkinie po studiach uzyskał etat prosektora, a na
stępnie asystenta w Instytucie Fizjologicznym na U ni
wersytecie w Pradze, nie m iał jed n ak m ożliw ości w y konyw ania tam dośw iadczeń. Rozpoczął badania nad zjaw iskam i towarzyszącym i zawrotom głow y i oczoplą
sem [6, 7]. Prow adził eksperymenty, których podm io
tem był on sam na huśtawce i karuzeli, m.in. w praskim
f e i, t r S g e
z u r
K c ii n t n i f s d e 3
S e h e n ś
in suhjectiver Iiinsicłit
Y o u
] o li a n n P u i k i n j e, D o c t o r d e r Mu d i c i n *
T r a g , 1319.
I a Com m isslou "bel Joliau u G o ttfried Calve*
r y c . 2. Strona tytułowa pracy pt. Beitrage zur Kenntniss des Se- hens in subjectiver Hinsicht (Przyczynki do poznania widzenia subiektywnego), Praga 1819
lunaparku. Opisał działanie obrotów wokół pionowej osi ciała oraz oczopląs we wszystkich kierunkach. Ustalił, iż głów ny w p ływ na zawroty głow y ma pozycja głow y względem tułowia. Jego badania dotyczące oczopląsu zostały odkryte dopiero po jego śm ierci przez później
szego noblistę R oberta B aran yego (1876 -19 36 ), który cytow ał jego prace. W w ykładzie noblow skim w y g ło szonym w 1916 r. stwierdził, iż w kład Purkiniego w te badania był niedoceniany. Szczególnie wartościowe było jego odkrycie wpływ u zawrotów głow y na zjawisko oczo
pląsu [8, 9].
P u rk in ie zajm ow ał się rów nież b ad an iem w p ły wu leków na organizm . Z ażyw ał leki, obserw ując ich w pływ na własny organizm, często z groźnym i objawami ubocznym i. D ow iódł, iż podanie drugiego leku może intensyfikować działanie poprzedniego. W badaniach w ykorzystyw ał głów nie m orfinę, kam forę i naparstni
cę. Interesował go w p ływ tej ostatniej na wzrok. Badał oszałam iający w p ływ eteru i morfiny. Szczególnie o d
ważne eksperym enty przeprowadzał w trakcie studiów.
Pobierał opium i eter w małej dawce, zauważając u siebie wzmożoną czujność, a także efekty ich działania dnia na
stępnego. Większe ich dawki w yw oływ ały oszołomienie.
Badał w p ływ leków przeczyszczających. Zauw ażył rów nież, iż atropina pow oduje zaham ow anie wydzielania śliny, a em etyna w pływ a na działanie nerw u błędnego.
Purkinie nie w ahał się też poddawać swego organizm u działaniom ekstrem alnych temperatur. Z im ow a droga do rodziny była okazją do zbadania zachow ania jego organizm u w początkowej fazie zamarzania. Skłonność do eksperym entow ania na sam ym sobie spowodowała, iż pełen podziwu Goethe nazwał Purkiniego „sam oudrę- czycielem” [10, 11].
P urkin ie starał się o rozliczne etaty na uczelniach m onarchii habsburskiej. O ficjalna polityka nakazyw ała jednak prom ocję obywateli narodowości austriackiej, za
tem jego kandydatura jako Czecha była odrzucana. Jego praca doktorska dotycząca zagadnień widzenia zainte
resow ała Johanna Goethego, mającego wówczas istotny w p ływ na niem ieckie środow iska naukowe. U zyskaw szy bardzo silne poparcie poety, a także A lexandra von Hum boldta, słynnego geografa, Purkinie w 1823 roku uzyskał stanowisko profesora fizjologii Uniwersytetu we Wrocławiu. Spotkało się to z silnym oporem pozostałych członków tamtejszego wydziału lekarskiego. Osobowość Purkiniego jedn ak spowodowała, iż szybko nawet jego najwięksi przeciw nicy przekonali się do niego [3-5, 12].
Sukcesy naukowe Purkiniego ( r y c . 3) we W rocła
w iu oparte b yły na talencie, dobrej organizacji p racy i św ietnym warsztacie. U czony stosow ał m ikroskopy, w prow adził do technik badawczych m ikrotom i nowe techniki przygotow an ia preparatów. B ył pierw szym , który dow iódł, iż całe ciało zbudowane jest z kom órek [13]. O dkrycia dokonał na dwa lata przed Theodorem Schwannem . A le to właśnie Schwann w historii nauki uchodzi za autora tego odkrycia. W ynika to najpewniej z tego, iż P urkin ie interesow ał się głów nie wnętrzem kom órki, Schwann zaś opisał błonę kom órkową i jako pierw szy użył słowa kom órka. Niewątpliwie to Purkinie jako pierw szy zaobserw ow ał i opisał jądro kom órkowe [13], wprow adził też do nazewnictwa naukowego poję
cia: protoplazm a kom órek i plazm a krw i — dziś zwana osoczem [13-14].
We W rocławiu Purkinie dokonał wielu odkryć z za
kresu neurofizjologii. O dkrył znaczenie istoty szarej m ó
zgu [15]. O pisał kom órki zwojowe w mózgu, móżdżku, rdzeniu [15]. Zw ojow ym kom órkom m ózgowym przypi
sał najistotniejsze znaczenie w funkcji m ózgu [15], nerw y porównując do drutów przewodzących impuls nerwowy po całym ciele [15]. O pisał dokładnie kom órki z drze
w iasto rozdzielającym i się den drytam i w środkow ej
r y c . 3. Litografia Jana Purkiniego autorstwa Rudolpha Hoffman
na (1856, z fotografii Bertsch & Aaraud, Paryż)
warstwie istoty szarej mózgu — zwane dziś kom órkam i Purkiniego [15-16 ]. Zbadał skrupulatnie w łókna nerw o
we w nerwach [17] oraz opisał liczbę włókien w nerwach czaszkowych i rdzeniowych. M iał św iadom ość, iż za
równo liczba tych włókien, jak i ich przebieg musi mieć w p ływ na funkcję układu nerwowego [17]. Jako jeden z pierw szych prow adził rów nież badania nad funkcją mózgu u zwierząt, po jego częściowym uszkodzeniu [18].
P u rkin ie opisał dokładnie ślin ian ki i ich funkcję [10]. D ow iódł, iż gruczoły żołądkowe są kontrolowane przez układ nerwowy, który w pływ a na poziom sekrecji kwasu żołądkowego [19]. O pisał nabłonek m igaw kowy i ruch rzęskow y w układzie rozrodczym , oddechow ym i w układzie kom orow ym mózgu [14]. D okonał od k ry
cia w łókien przewodzących im pulsy z węzła zatokowo- -przedsion kow ego do kom ór serca — zw anych dziś w łóknam i Purkiniego [19]. Prow adził również badania nad rozw ojem zębów, żeńskich organ ów płciow ych i ludzkim nabłonkiem [10].
U koron ow an iem jego działaln ości w e W rocław iu było otwarcie pierwszej na świecie K ated ry Fizjologii w 1839 roku. Kilkakrotnie w ybieran y b ył na dziekana w ydziału lekarskiego [20].
Jeszcze we W rocławiu uczony podjął działania zm ie
rzające do popu laryzacji k u ltu ry słow iańskiej. D zięki jego inicjatyw ie pow stały w 1842 roku pierwsze Katedry Słowiańskie we W rocławiu i w Berlinie. Sympatia, jaką darzył Purkinie Polaków spowodowała, iż w jej ramach
r y c . 4. Portret Jana Purkiniego autorstwa Jana Vilimeka z: Zlata Praha 1887, 4 (37)
funkcjonow ały sem inaria języka polskiego [18]. W spół
tw orzył Towarzystwo Literacko-Słow iańskie, gdzie tłu
m aczono teksty rosyjskie i czeskie na polski. Faktyczną siedzibą towarzystwa było wrocławskie mieszkanie uczo
nego. D ziałania w rocław skiego Towarzystwa Literacko- -Słow iańskiego zain spirow ały Polaków do pow ołania w 1857 roku Towarzystwa Przyjaciół N auk w Poznaniu.
Inicjatorem jego powołania był Kazim ierz Szulc, który b ył jednocześnie członkiem towarzystwa w rocław skie
go. Sam Purkinie został w 1861 członkiem honorow ym PTPN [20]. Uczony utrzym yw ał silne związki z W ielko
polską, kilkakrotnie odwiedzał Leszno, gdzie w słynnym gim nazjum Braci Czeskich odkrył m anuskrypty D ydak
tyki Jana A m osa Komeńskiego (1592-1670) — twórcy no
wożytnej dydaktyki. W 1841 roku odw iedził Poznań [4].
Purkinie m iał wielu przyjaciół wśród Polaków, o czym św iadczy obfita korespondencja. Listy pom iędzy nim i naszym i rodakam i liczone są w setki. Korespondował m iędzy innym i z Józefem Dietlem , Józefem M ajerem , Fryderykiem Skoblem, H enrykiem Hoyerem, Janem Mi- lem , Teofilem M ateckim , Ludw ikiem Neugebauerem , W incentym Polem oraz K arolem M arcin kow skim [2, 20]. M ocno angażował się w opiekę nad polskim i stu
dentam i we W rocławiu. M iał co najm niej 50 polskich
r y c . 5. Julie Purkinie Rudolphi, przed 1835, portret z: Rozpravy Aventina, 1930-1931, 30 (6), 351
uczniów, z których 24 uzyskało stopień doktora m edy
cyny, w tym m.in. Teofil Matecki, Ludw ik Neugebauer i Bogusław Palicki [4]. W spółpraca naukowa dotyczyła obszaru wszystkich trzech zaborów, najsilniejsza była jednak z ośrodkiem krakow skim . Purkinie chętnie p u blikow ał w „R oczniku W ydziału Lekarskiego U niw er
sytetu Jagiellońskiego”. Blisko przyjaźnił się z geologiem i kartografem Ludwikiem Zejsznerem (1805-1871), który chciał dla niego pozyskać katedrę w A kadem ii M edyko- -Chirurgicznej w Warszawie [10, 19]. Pierw sza biografia Purkiniego została napisana przez Polaka, Janusza Fer
dynanda N ow akow skiego (1832-1883), ucznia Lu d w i
ka Neugebauera, i w ydana w 1862 roku [21]. Ponadto, H enryk H oyer w Histologii ciała ludzkiego (Warszawa 1861) jako pierw szy zw rócił uwagę i obszernie zacytował badania Purkiniego dotyczące kom órek móżdżku.
W 1850 roku uczony został profesorem fizjologii na Uniwersytecie w Pradze. Tutaj skoncentrował się na dzia
łalności promującej czeską kulturę i język czeski, m.in.
jako poseł na K rajo w y Sejm Czeski. B ył rzecznikiem kształcenia akadem ickiego kobiet i niektóre jego myśli na ten temat czyta się ja k przepowiednie: „K ob iety są tak dobrze duchow ym i istotam i jak m ężczyźni; uposa
żone wszystkim i w łasnościam i duchow ym i, są pośród nich i talenta, i geniusze. Prawda, że przyrodzone im stanowisko w ludzkim rodzaju, powołanie ich jako matek i piastunek nowych pokoleń nakłada im osobliwszą rolę, skierowuje je do kręgu rodzinnego, ale ich nie odsuwa od wszelkiej publicznej działalności. [...] To wszystko, co
C O M M E N T A T J O
D E
EXAMINE PHYSIOLOGICO ORGANI VISUS ET SYSTEMATIS CUTANEt
QUAM PRO LOCO IN
GRATIOSO MEDIC ORUM ORDINE RITE OBTINENDO
D IE X X IL DECEM BRIS M DCCCXXIIJ.
H. X. Ł. C.
PU BLICE DEFEND ET
JO A N N E S E V A N G E L IS T A P U R K IN JE
M E D IC IN A E DOCTOR, P H Y S IO L O G IA E E T PA T H O - L O G IA E PROFESSOR PUBLICUS O R D IN A R IU S D E S .
A S S U M T O S O C IO G U I L E L M O K R A U S
M E D IC IN A E STUDIO SO .
V R A T IS L A V IA E T Y P I S U N I V E R S I T A T I S
r y c . 6. Strona tytułowa Rozprawy o badaniu fizjologicznym organu wzroku i systemu skórnego, Wrocław 1823
jest dotąd, wydaje nam się jakby sztuczne i nienatural
ne, może dopiero przyszłe czasy zaprowadzą w ludzkim społeczeństwie inne rozum ienie i przekonanie” [22].
Z m arł 28 lipca 1869 roku w Pradze, pochowany został na cmentarzu dla zasłużonych obywateli na Wyszehra- dzie [23-24]. Pozostawił po sobie 127 prac naukowych w językach łacińskim, niemieckim, czeskim i polskim [3].
Purkinie ( r y c . 4) ożenił się w 40 roku życia z Julie Rudolphi ( r y c . 5), córką berlińskiego profesora fizjo
logii. M ieli czworo dzieci, dwie córki zm arły we w cze
snym dzieciństwie. B yli bardzo zgodnym stadłem, nie
stety żona zm arła w 7 roku m ałżeństwa, pozostawiając Purkiniego i dwóch synów w głębokiej żałobie. Purkinie m usiał łączyć obowiązki naukowe z w yzwaniam i sam ot
nego ojcostwa.
Skrótow e om ó w ien ie w yb ran ych aspektów R o zp raw y o b ad an iu fizjo lo giczn ym o rgan u w zrok u i system u skórn ego (W rocław 1823)
Praca ( r y c . 6) składa się z trzech części: pierwszej, d o
tyczącej znaczenia badań fizjologicznych, drugiej, sku
piającej się na budowie i czynności oka oraz fizjologii widzenia, oraz trzeciej, omawiającej anatomię i fizjologię skóry.
W pierwszej części znajduje się bardzo wartościowe z dzisiejszego punktu widzenia stwierdzenie o znaczeniu zdrowia publicznego dla dobra społeczeństwa i państwa:
„ Z tego choćby powodu, że dzień uczy dzień, wyraźniej jest dostrzegane przez zw ierzchników państw, że dla zach o w an ia i p ro m o w an ia zd ro w ia fizyczn ego lu du m edycyn a p ow in na być przedm iotem praw a pu b licz
nego. M edycyna za cel kładzie zdrowotność i fizyczną doskonałość całego ludu, żądając dla siebie w ładzy i siły w ykonaw czej sprawia, że rozproszone przedsięwzięcia poszczególnych ludzi są podejm ow ane na próżno. To zadanie m edycyny nazywam jej fizjologiczną praktyką5’
Następnie Purkinie zw rócił uwagę na znaczenie b li
skiego kontaktu m iędzy lekarzem a pacjentem oraz k o rzyści wynikające ze stałej wieloletniej relacji pacjenta z tym sam ym lekarzem, w czym dostrzec można funkcje obecnej m edycyny rodzinnej: „N ierzadko słyszymy, że pow szechnie podnoszona jest tego rodzaju opinia, że należy najbardziej ufać lekarzowi, z którego pom ocy już przez w iele lat k o rzystaliśm y, gdyż — gdy zaistniała sposobność — pozn ał bardzo dokładnie in d yw id u al
ne cechy naszego życia, lub — ja k pow iadają — naszą naturę. Jestem przekonany, że w tej powszechnej opinii jest bardzo wiele praw dy”.
W części dotyczącej fizjologii widzenia i oka, Purkinie opisał obrazki św iecy powstające na przedniej i tylnej powierzchni rogówki oraz na przedniej powierzchni so
czewki. O becnie znane jako obrazki Purkiniego pierw szy, drugi i trzeci. Opis ten zilustrował rycinam i (obraz 1 oraz obraz 2). Przy opisie źrenicy zw rócił uwagę na jej reakcję na światło bezpośrednią, konsensualną oraz związaną z konw ergencją w sposób całkow icie o d p o w iadający dzisiejszem u stanowi wiedzy. Ponadto opisał badanie dna oka u psa w następujący sposób: „Jam ę zaś oka, gdzie przebywa ciało szkliste, przypadkowo w łaści
wą m etodą dane m i było oglądać, gdy uzbrojon y w oku la ry dla k rótkow zroczn ych , badałem św iatłem św ie
cy świecącej z tyłu z dużej o d ległości oko psa, w tym celu, by dowiedzieć się o naturze blasku, jaki nierzadko z oczu psów i kotów prom ienieje w nadzwyczajny spo
sób. I oto ilekroć w określonym kierun ku oglądałem oko psa, światło to przedstawiało się jako gw ałtownie uderzające, dopóki nie znalazłem źródła światła odbitego z wydrążenia szkła ku wnętrzu oka i stamtąd ponownie odbitego. Natychm iast to samo doświadczenie u ludzi powtórzyłem i to samo zjawisko się nasunęło. C ała źre
nica połyskiw ała wesoło złocistym kolorem. Pozostając dotąd w wątpliwości co do miejsca tego odgięcia światła, zatroszczyłem się o sporządzenie sztucznego oka, które
go jam a, w ypełniona wodą przezroczystą lub w różnym stopniu zmąconą, dzięki zgięciu św iatła oddaw ała tylną
ścianę i jednocześnie substancję p łyn u ”. Jest to pierwszy opis celowego badania dna oka przy zastosowaniu źró
dła światła i soczew ki rozpraszającej. Podobna metoda została wykorzystana przez H erm anna von Helm holtza do konstrukcji oftalm oskopu, choć nie znał on ekspe
rym en tów i opisów Purkiniego. Ponadto w tej części uczony opisał również zjawisko różnego postrzegania b arw w jasnym oświetleniu i półm roku, obecnie znane jako zjawisko Purkiniego. W części dotyczącej anatomii i fizjologii skóry, Purkinie zaprezentował swoje now a
torskie badania nad odciskam i palców. Jako pierw szy szczegółowo opisał linie papilarne i zw rócił uwagę na ich w yjątkow y charakter [25].
Piśm ien nictw o
1. Purkynje J.E., Commentatio de examine physiologico or- gani visus et systematis cutanei, Wrocław: 1823.
2. Opatrny J.W., Korespondencja Polaków z Janem Ewan
gelistą Purkyniem, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, PAN, Wrocław 1969.
3. Zembrzuski L., Jan Purkynje, Acta Physiologica Polonica 1952, 1, 121-128.
4. Róziewicz J., Życie i dzieło Jana Evangelisty Purkynego w piśmiennictwie polskim (1841-1987), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1988, 33, 345-365.
5. Posner E., Jan Evangelista Purkyne (1787-1869). British Medical Journal 1969, 3, 107-109.
6. Purkynje J., Beitrage zur Kenntniss des Sehens in subjec- tiver Hinsicht, Praga 1819; https://download.digitale-sam- mlungen.de/BOOKS/pdf_download.pl?id=bsb10369220.
7. Purkynje J., Beitrage zur naheren Kenntniss des Schwindels aus heautognostischen Daten, Medizinische Jahrbuchern des oesterriichisches Staates 1820, 6(2), 79-125.
8. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/lau- reates/1914/barany-lecture.html.
9. Bender M., Shanzer S., History o f optokinetic nystagmus, Neuro-ophtalmology 1983, 3, 2, 73-88.
10. Hanzlik P., Purkynjes pioneer o f self-experiments in psy
chopharmacology, California and Western Medicine 1938, 49 (1), 52- 55.
11. Wondrak E., Lekarskie eksperymenty na ludziach i obser
wacje Purkynjego na samym sobie, Przegląd Lekarski 1990, 47, 4 , 416-419.
12. W aliszewska-Prosół M., Ejma M., Podemski R., Jan Ewangelista Purkynie (1787-1869) — fizjolog, fenomenolog, wrocławianin, Neurologia i Neurochirurgia Polska 2013, 47, 1, 9 0 - 93.
13. Purkinje J.E., Symbolae ad ovi avium historiam ante in- cubationem, Lipsk 1830.
14. Purkinje J.E., Ueber Flimmerbewegungen im Gehirn, Ar- chiv fu r Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medi- cin (Muller) Jahrgang 1836, 289-291.
15. Purkinje J., Bericht uber die Versammlung deutscher Naturforscher und Aerzte, Prague Anat. Physiol. 1837, 3, 177-180.
16. Purkinje J.E., Ueber den Bau der M agen-Drusen und uber die Natur des Verdauungsprocesses; Untersuchungen aus der Nerven- und Hirnanatomie — Ueber die scheinbar canaliculose Beschaffenheit der elementaren Nervencylin- der; Plexus choroideos; D ie gangliose Natur bestimmter Hirntheile. Bericht uber die Versammlung deutscher N a
turforscher und Aerzte in Prag im September 1837, von Gra- fe n Kaspar Sternberg und Professor J.V. Edl. v. Krombholz,
Praga 1838.
17. Rosenthal D., De numero atque mensura microscopica fibrarum elementarium systematis cerebro-spinalis symbolae,
Wrocław 1845.
18. Grzybowski A., Pietrzak K., Jan Evangelista Purkynje (1787-1869), J Neurol. 2013 Nov 16. DOI 10.1007^00415- 013-7184-8.
19. Purkynye J., Nowe spostrzeżenia i badania w przedmiocie fizjologii i drobnowidowej anatomii udzielane przez naszego korespondenta Dr. J.E. Purkyniego p.z. profesora Fizjologii i Patologii we Wrocławiu, Rocznik Wydziału Lekarskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim 1839.
20. Domosławski Z., Jan Ewangelista Purkynie w medycy
nie, nauce i kulturze polskiej, Arch Hist Fil Med. 2006, 69 (1-2), 31-40.
21. Nowakowski J.F., Życie i prace naukowe Jana Purkynego, Warszawa 1862.
22. Purkynje J.E., Akademia, Praga 1861, 61.
23. M ichalak S., Jan Ewangelista Purkinje badacz układu nerwowego i humanista, Neuroskop 2004, 6, 119-123.
24. Jay V., The extraordinary career o f dr Purkinje, Arch Pa
thol Lab M ed 2000, 124, 662-663.
25. Cummins H., Wright Kennedy R., Purkynjes observa
tions (1823) on finger prints and other skin features, Journal o f Criminal Law and Criminology 1940, 31, 3, 343-356.
