Diecezja przemyska : w 600 rocznicę bulli Grzegorza XI "Debitum pastoralis officii" z 13 II 1375 r.

Hieronim Eug. Wyczawski

Diecezja przemyska : w 600 rocznicę

bulli Grzegorza XI "Debitum

pastoralis officii" z 13 II 1375 r.

Studia Theol. Vars. 12 (1974) nr 2

HIERONIM EUG. WYCZAWSKI

DIECEZJA PRZEMYSKA W 600 ro czn icę b u lli G rzegorza XI

D eb itu m pasto ra lis oilicii z 13 II 1375 r.

T r e ś ć: I. Początki; II. Obszar, sieć parafialna; III. Biskupi; IV. Kapi­ tuły, prepozytury, seminaria duchowne, klasztory; V. Czy już czas na mo­ nografię diecezji?

I. POCZĄTKI

W y m ien io n ą w p o d ty tu le b u llą w łączy ł papież G rzegorz XI w 1375 r. istn ie ją c e ju ż d aw n iej b isk u p stw o p rze m y sk ie w ob ręb p o w o łan ej do życia ty m sam ym d o k um en tem m etro p o lii h a lic ­ kiej. O ile w ięc m ożna św ięcić w 1975 r. 6-w iekow y ju b ileu sz teg o w y d arzen ia, czem u sk ro m n y w y raz p rag n ie dać i n in ie j­ szy a rty k u ł, o ty le nie m a żadnej p o d sta w y h isto ry cz n e j do obch od ó w w ła śn ie w 1975 r. 600-nej ro cz n icy p o w sta n ia sa ­ m ej d iecezji przem y sk iej. Sądząc w szakże z zam ieszczanego w k o le jn y c h sch em aty zm ach tej d iecezji k a ta lo g u jej b isk u ­ p ó w 1, gdzie ich poczet ro zp o czy n a E ry k z W in se n (1377— 1392), w y d a je się, że k iero w n icze czy n nik i d iecezji p rzem y sk iej w i­ dzą p o c z ąte k sw eg o b isk u p stw a w 1375 r., w e w spom nianej b u lli G rzeg orza XI.

H isto ry c z n a p ra w d a je s t inna. B iskupstw o p rze m y sk ie p o ­ w stało w cześn iej, o czym zresztą w y ra ź n ie m ówi w sp om n iana 1 Schematismus ... cleri ... Dioecesis rit, lat. Premisliensis pro anno Do­

mini 1903, Premisliae 1902 s. 11; Rocznik Diecezji Przemyskiej na rok 1966,

Przemyśl 1966 s. 13.

162 H IERO N IM W Y CZA W SK I [2]

b u lla i za czym opow iedzieli się o sta tn io p o w ażni h isto ry c y ks. J a n K w o l e k 2 o raz ks. B olesław K u m o r 3. C zytam y w bulii: „... k o śc io ły h alicki, przem yski, w łodzim ierski i chełm ­ ski, k tó re w o w y ch stro n a c h istn iały , ja k i ob ecn ie istn ieją, b y ­ ły k a te d ra ln y m i i p rz e d obecn ym ich p o zy sk an iem [przed za­ jęciem Rusi C zerw on ej przez K azim ierza W ielkieg o] biyły w p o ­ sia d a n iu sch izm aty ck ich b iskupów ; k o śc io ły te n ie k tó rz y N asi p o p rze d n icy rzy m scy p a p ieże obsadzili osobam i katolickim i, w yn o sząc je n a b isk u p ó w i p a ste rz y [i dalej] ... p o w ag ą a p o ­ sto lsk ą o św iadczam y, że k o śc io ły w H aliczu, P rzem yślu, W ło ­ dzim ierzu i C hełm ie b y ły i są k a te d raln y m i, .... ko śció ł nadto ha lic k i p o d n o sim y do godno ści a rc y b isk u p ie g o czyli m etro p o ­ litaln e g o i p o d d a je m y m u n a zaw sze ja k o su fra g a n ie kościoły: przem y sk i, w ło dzim iersk i i ch ełm sk i1'4.

W p rzy to czo n y m tek śc ie stw ierd zo n o dw ie rzeczy, że S toli­ ca A p. ju ż p rzed 1375 r. o bsad zała bisk u p stw o p rze m y sk ie i że od d aw n a P rzem yśl p o siad ał k a te d rę , co je s t rów nozn aczne z istnien iem tam od d aw n a sam ej diecezji. I rzeczy w iście K le­ m ens V I (1342— 1352) m ian ow ał po 1342 r. z ty tu łe m bisk u p a p rzem y sk ieg o fra n c isz k a n in a Iw an a (Yvanus) (+ 1351), N ie m ­ ca, w zg lęd n ie S ło w ianin a znad Łaby, i w 1352 r. In o ce n ty V I (1352— 1362) z tak im że ty tu łem w y zn aczo n eg o jeszcze przez K lem ensa V I d o m in ik an in a ze S ando m ierza M ik o łaja R usina ( f 1375)5. B ardziej sk om p lik o w an e i w y m a g a ją c e bliższego ro z ­ p a trz e n ia je st tw ierd z en ie bulli o istn ien iu w P rzem y ślu od d aw n a k a te d ry , a ty m sam ym i p rzem y sk iej diecezji. N ie zn a­ n y je st, bo c h y b a n ig d y n ie b y ło d o k u m en tu, k tó ry m b y e ry g o ­ w a n o łac iń sk ą d iecezję p rzem y sk ą, ta k ja k nie m iały go ró w ­ nież w y m ien ion e w bulli G rzegorza X I diecezje w łod zim ierska i chełm sk a. C zyżby w ięc b y ł o k res istn ien ia b isk u p ó w p rz e ­ m yskich p rz y n ieistn ie n iu sam ej p rzem y sk iej diecezji? T ę p o ­ zo rn ą sp rzeczność m ożna w y ja śn ić w św ietle p a n u ją c y c h w ó w ­ czas w aw in io ń sk iej k u rii p a p ie sk iej p o g ląd ó w i sto so w an ej przez n ią p ra k ty k i.

2 J. K w o l e k , Początki biskupstwa przemyskiego, Roczn. Teol.-Kan. 3 (1956) nr 2 s. 136.

3 B. Ku mo r , Granice metropolii i diecezji polskich, Arch. Bibl. Muz. Kośc. 20 (1970) s. 253.

4 A. T h e i n e r , Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae, t. 1 nr 964 5 Tamże, nr 720 s. 543—544.

[3] D IECEZJA PRZEMYSKA 163

C h rz e śc ija ń stw o n a ziem iach ru sk ich , z n an e sp o ra d y c z n ie już w p o łow ie X w., p o częło in te n sy w n ie się szerzy ć po oficjalnym c h rz c ie w 988 r. ru sk ie g o m o n a rc h y W ło dzim ierza W ielkiego. C h rz e śc ija ń stw o to p rzyszło n a R uś z K o n stan ty n o p o la, a w ięc w o b rzą d k u w schodnim . W ty m czasie K o n stan ty n o p o l pozo­ sta w a ł jeszcze w jed n o śc i z Rzym em , to też za k ła d a n e n a Rusi b isk u p stw a , acz w sch o d n ieg o ob rząd k u , b y ły b isk u p stw am i k a ­ tolickim i. N a le ży p rzy ją ć, że n a przeło m ie X i XI w. u trw aliło się c h rz e śc ijań stw o ró w n ież n a zach o d n ich k ra ń c a c h ru sk ie ­ go p a ń stw a w o b ręb ie tzw . G rod ó w C zerw ieńskich. P olitycznie b y ł to te re n sp o rn y m ięd zy P olsk ą a W ielk im K sięstw em Ki­ jow skim . Do Polski Ruś C zerw o n a n a le ż a ła p rzed 981 r., poza ty m p rze jścio w o w ła ta c h 1018— 1031 (za C hrobrego), 1071— —1086 (za Śm iałego), ok. 1190 r. (za K azim ierza S p raw ied li­ w ego), 1214— 1215/16 (za Leszka Białego). T ak w ięc p a n o w a li tu w zasad zie w ła d c y ru sc y , n a w e t p rz y u w zg lęd n ien iu , że w la ta c h 1188— 1227 rządzili tu w p e w n y c h o k re sa c h i W ęg rzy . T e ry to riu m G ro d ów C zerw ień sk ich zam ieszkiw ała lud no ść ru s ­ ka, jed n a k ż e p rze n ik ali tam ja k n a każdym p o g ran iczu ró w ­ nież P o lacy (od zachodu). Poza ty m o sied lali się n a Rusi N iem ­ cy, ja k o że b ieg ł tę d y w ażn y szlak h a n d lo w y n a K ijów i Ca- ro g ró d 6.

N ie u sta lo n o d o tąd d a ty p o w sta n ia b isk u p stw a ob rząd k u w sch o d n ieg o w P rzem yślu. W ięk szo ść h isto ry k ó w u trzy m u je, że założono je w X I w., a z całą p e w n o ścią w X II w., n iek tó rzy zaś, że ju ż w X w. W y d a je się, iż p o czątk i p rzem y sk ieg o b i­ sk u p stw a n a le ż y w iązać z p o w stan iem w o k rę g u p rzem yskim u dzieln eg o k się stw a p od p an o w an iem W o ło d a ra R ościsław o- w icza, p ra w n u k a J a ro s ła w a M ądrego, a w ięc ok. 1190 r. J a k inni k siążęta, ta k i W o ło d a r ch ciał n iew ą tp liw ie m ieć w sw ej sto lic y biskupa. W a rto zaznaczyć, że k siążę te n został p o c h o ­ w a n y w p rze m y sk ie j cerk w i k a te d ra ln e j na zam ku w 1124 r. Po raz p ierw sz y w y m ien ia ją źró d ła po im ieniu w ła d y k ę p rz e ­ m yskieg o p od r. 1218, b y ł nim A n to n i D obrynia Ja d re n k o - wicz.

6 D. D o r o s z e n k o , Narys istoriji Ukrainy, t. 1, Warszawa 1932 s. 44 nn.; A. Ża k i , Przemyśl. W: Słownik starożytności słowiańskich, t. 4, Wrocław 1970 s. 386—389; Przemyśl miasto zabytków i kultury, Kraków

1968. и ·

164 H IERO N IM W Y C ZA W SK I 14]

W 1054 r. p a tria rc h a t k o n sta n ty n o p o lsk i z e rw ał ostateczn ie łączność z Rzym em , jed n a k ż e św iadom ość o d ręb n o ści K ościo­ ła W sch o d n ieg o w sto su n k u do Ł acińskiego zap an o w a ła na ziem iach ru sk ic h p rzy n a jm n ie j o w iek później. U g ru n to w ali ją do p iero p rzy sy ła n i z C a ro g ro d u n a Ruś g re c c y m etropolici. H isto ry c y p rz y ta c z a ją w iele dow o dó w n a istn ien ie jeszcze przez dłuższy czas po 1054 r. k o n ta k tó w ru sk ic h k siążąt i ru sk ie g o e p isk o p a tu ze Stolicą A p.7 W św ietle ty c h fak tó w jed n o jest pew ne, że p o w sta n ie o rg an izacji k o śc ie ln e j na Rusi m iało m iejsce w okresie, g d y p a n o w a ła jeszcze jed n o ść w c h rześci­ jań stw ie. N a tej w ła śn ie p o d staw ie Rzym nie uzn aw ał p raw n ie n a ty c h te re n a c h p raw o sław ia, a d z ia ła ją c y c h tam p ra w o sła w ­ n y c h b isk u p ó w u w ażał za u zu rp ato ró w . W p ra w d zie nie m ożna b ezw zg lęd n ie stw ierdzić, czy b isk u p stw o w P rzem y ślu p o w sta ­ ło jeszcze ja k o k ato lick ie, czy już jak o p raw o sła w n e , ale Rzym nie b rał teg o p o d u w ag ę, tra k tu ją c Ruś g lo b aln ie ja k o całość. Po linii ty c h p o g ląd ó w szła i p ra k ty k a k u rii p ap iesk iej. N a t e ­ re n a c h o d e rw a n y ch od R zym u n ie e ry g o w a n o n o w y ch diecezji łacińskich , lecz w sp rz y ja ją c y c h w a ru n k a ch , po zn ik n ięciu lub u su n ię c iu b isk u p ó w n ie p ra w o w ie rn y ch , u sta n a w ia n o w ich m iejsce b isk u p ó w kato lick ich ; w czasach p ó źn iejszy ch d o p ro ­ w ad zano też do zjed n o czen ia z R zym em o d e rw a n y c h diecezji n a zasadzie unii.

N a Rusi C zerw onej dość długo nie bryło sp rz y ja ją c y c h o ko ­ liczności do re sty tu o w a n ia w o d e rw a n y ch d iecezjach k a to lic ­ k ich b isk u p ó w 8. N ie do p o m y ślen ia b y ło to za rząd ó w ru sk ic h k sią ż ą t p raw o sław n y ch . N iem niej je d n a k i za ich pano w ania, zw łaszcza za w ład có w p rzy ja źn ie j u sp o so b io n y ch w obec k a to ­ lików , dochodziło do o rg an izo w an ia n a Rusi biskup iej, acz m i­ sy jn e j ty lk o , o p ieki p a ste rsk ie j n a d m ieszk ający m i tam łacinni- kam i. W e d łu g u sta le ń d aw n ie jsz y ch h isto ry k ó w , pod su m o w a­ n y c h o sta tn io p rzez ks. К w o 1 к a, m iał książę Rom an ( + 1205),

7 E. L i k o w s k i , Unia brzeska, Warszawa 1907 s. 12.

8 Według akt patriarchatu carogrodzkiego było na Rusi 19 biskupstw, 12 na tzw. Wielkiej Rusi (wielko-nowogrodzkie, czernichowskie, suzdalskie, rostockie, wielko-włodzimierskie, perejasławskie, białogrodzkie, święto- -juriewskie, połockie, riazańskie, twerskie, sarajskie) i 7 na tzw. Małej Rusi (halickie, przemyskie, włodzimierskie, chełmskie, łuckie, turowskie, smo­ leńskie). J. F i j a ł e k , Średniowieczne biskupstwa Kościoła Wschodniego

[5] D IE C E Z JA PRZEMYSKA 165

sio strz e n iec K azim ierza S praw ied liw eg o , o żen io n y z k atoliczk ą, dopuścić n a te re n k się stw a halick ieg o, o b e jm u jąceg o od cza­ só w W ła d y m irk a ( + 1153), sy n a W o ło d a ra, ró w n ież Przem yśl, b isk u p a łaciń sk ieg o . P rz y ją ł je d n a k b isk u p a N iem ca z zach o d ­ nieg o p o g ran icza Polski A rn o ld a, b isk u p a Lubusza, daw nego o p ata m o g iln eńsk iego , m ile p rz y ty m w id zian ego przez k sią ­ żąt p o lsk ich M ieszk a S tareg o i K azim ierza S praw iedliw eg o. W fak c ie ty m tk w ić m iał p o c z ąte k roszczeń, a potem i u p ra w ­ n ień ju ry s d y k c y jn y c h , b isk u p ó w lu b u sk ich n a Rusi. P o g ląd te n o balił A le k sa n d e r G i e y s z t o r . B iskupem , fak ty czn ie działający m po 1232 r. n a Rusi, b y ł d o p iero G e ra rd (+1256) z zak o n u cy ste rsó w , w y s u n ię ty przez p a n u ją c e g o w księstw ie san d o m iersk im K o n rada M azo w ieckieg o i p rz y ję ty przez ru s ­ kiego księcia, od 1253 r. k ró la, D aniela (+1264), sy n a i n a ­ stę p c ę Rom ana. Za G e ra rd a doszło do założen ia w P rzem yślu k la sz to ró w fra n c isz k a n ó w i d om inikanów , ro z w ija ją c y c h od p ew n e g o czasu n a Rusi d ziałaln o ść m isy jn ą 9. W 1247 r. D aniel za w a rł u n ię k o ścieln ą z Rzym em , w ślad za czym zjaw ił się n a Rusi w y p o sa ż o n y w u p raw n ie n ia leg a c k ie sły n n y a rc y b i­ sku p R ygi A lb e rt S u e rb e e r z zam iarem zo rg an izo w an ia tam h ie ra rc h ii k o ścieln ej (łacińskiej) p o d o b n ie ja k to w ła śn ie u c z y ­ niono w k ra ja c h n a d b a łty c k ic h 10. J e d n a k ż e m isja jeg o się nie pow iodła, D aniel bow iem w ró cił do p raw o sła w ia i niebaw em po p a d ł w zależność p o lity cz n ą od T ataró w .

P oczątki tzw . m isji ru sk ie j b isk u p ó w lu b u sk ic h w iążą się z za­ jęciem przez H e n ry k a B ro d ateg o (+1238) po K o n rad zie k się ­ stw a san d o m iersk ieg o i n ad an iem p rzezeń b isk u p stw u lu b u ­ sk iem u d ó b r o p ato w skich , słu ż ą c y ch d o tąd ja k o o p a rc ie G e­ rard o w i. J a k w y g lą d a ła w te j sy tu a c ji działalno ść G erard a, tru ­ dno pow iedzieć. Po jeg o śm ierci w 1256 r. bp lu b u sk i W ilh elm (1252— 1282), ch cąc zdobyć p ra w n e p o d sta w y sw ej działalno ści n a Rusi, w y s ta ra ł się u pap. A le k sa n d ra IV w 1257 r. o p rz y ­ w ilej, o d d a ją c y R uś w k o ścieln ą ju ry s d y k c ję b isk u p ó w L ubu­ sza, a bp lub u sk i S tefan (1320— 1345), b a w ią c y w 1320 r. na 9 J. Kwo l e k . . Początki biskupstwa przemyskiego, s. 130—133; A. G i e y s z t o r , Początki misji ruskiej biskupstwa lubuskiego, Nasza Przeszł. 4 (1948) s. 83—102.

10 J. U m i ń s к i, Z dziejów rywalizacji polsko-niemieckiej w połowie

166 H IERO N IM W Y C ZA W SK I [61 Rusi, u siło w ał n a w e t w ła sn ą p o w ag ą u sta n a w ia ć tam b isk u ­ p ó w 11. W p ra w d zie pap. J a n XXII nie u zn ał a k tu osad zen ia p rzezeń w K ijo w ie bpa H e n ry k a z P asew alk u, ale dał od siebie p ro w izję te m u sam em u k an d y d a to w i. O sta tn i k siążę h alicki P iastow icz m azow iecki B olesław J e rz y (1325—-1340) p rzy p łacił życiem sw ą w ie lk ą p rzy c h y ln o ść d la o b rzą d k u łaciń sk ieg o i w iązan ie się so juszem z K azim ierzem W ielkim , zginął w 1340 r. z rą k ru sk ic h bp jaró w .

P raw o do su k c esji po nim zgłosił K azim ierz W ielk i, w k ra c za ­ ją c od ra z u do o siero co n eg o k sięstw a. W rez u lta c ie w y n ik ły ch w a lk m ięd zy P o lsk ą a Litw ą o sp a d ek ru sk i K azim ierz W ielk i u trz y m ał się p rz y ziem i h alick iej, ch ełm skiej i bełzkiej, części W o ły n ia i Podola. N o w y m o n arch a p rz y stą p ił zaraz do p o rz ą d ­ k o w a n ia s p ra w k o śc ie ln y ch w p o zy sk an y m k ra ju . W 1349 r. p rze d ło ży ł pap. K lem ensow i V I p lan u tw o rze n ia n a Rusi m e­ tro p o lii, złożonej z 7 b isk u p stw , po zak o ń czen iu zaś w o jn y z L itw ą o ru sk ie dziedzictw o p ro sił o to sam o In o cen teg o V I z tą ty lk o m od y fik acją, a b y łaciń sk ie b isk u p stw a ru sk ie poddać m etro p o lii gn ieźn ień sk iej, n iew ą tp liw ie d la siln iejszeg o ich zw iązan ia z P o lsk ą12.

P ro je k ty k ró la u siło w ali p araliżo w ać b isk u p i lubu scy, u w a ż a ­ ją c y Ruś za je d n o litą diecezję, p o d leg łą ich ju ry sd y k c ji, i k w e stio n u ją c y z a k ła d a n ie tam in n y ch b isk u p stw . W y to c z o ­ n y przez bpa lu b u sk ieg o H e n ry k a (1353— 1365) K azim ierzow i W ie lk ie m u p ro ces w k u rii p ap iesk iej ty le spraw ił, że k w estia o sta te cz n e g o u re g u lo w a n ia k o śc ie ln y ch s p ra w ru sk ic h się p rzeciąg ała, a pap ieże k ilk a k ro tn ie zlecali biskupom polskim biadanie k o ścieln eg o sta n u p raw n e g o n a R usi13. In n a rzecz, że n ie p o d ob ał się w k u rii i n iew ątp liw ie w p ły w a ł h a m u ją co na ru sk ie d e cy zje p a p ie sk ie sto su n e k k ró la do m iejsco w ego p ra ­ w osław ia.. K azim ierz bow iem , chcąc zy sk ać p rzy ch y ln o ść p r a ­ w o sła w n e j ludności, n ie ty lk o to le ro w a ł relig ię g reck ą, ale p o n a d to zab ieg ał u p raw o sła w n e g o p a tria rc h y c a ro g ro d z k ie ­ go o re sty tu o w a n ie istn ieją ce j w la ta c h 1303— 1347 p ra w o sła ­ 11 J. K w o l e k , Początki biskupstwa przemyskiego, s. 133; A. G i e y s z ­ t or, Początki misji ruskiej ..., s. 93—101.

12 B. K u mo r , Granice metropolii ..., Arch. Bibl. Muz. Kośc. 19 (1969) s. 316—318.

m

w nej m etro p o lii h alick iej; m etro p o lię tę w znow iono w 1371 r .14 Prow ad zon a przez k ró la a k c ja sta ła w kolizji z u trw a lo n ą k o n ­ cep cją k u rii w p ro w a d z a n ia łaciń sk ich b isk u p ó w n a m iejsce p raw o sła w n y c h . N ie p o su w a ł sp ra w y n a p rz ó d tak że p roblem up osażen ia n o w y c h biskupów . Skoro bow iem b isku pi p ra w o ­ sław n i m ieli pozostać, n ależało stw o rźy ć o d ręb n e u p o sażenie dla b isk u p ó w łaciń sk ich, a to nie b y ło znow u ta k ie p ro ste. S praw a g m atw a ła się, choć w znacznie m n iejszym stopniu, i ze s tro n y łaciń sk ich p a tria rc h ó w caro g ro d zk ich , sto ją c y ch na stan o w isk u , że k o ścio ły łaciń sk ie n a Rusi p o w in n y p o d le ­ gać ich ju ry sd y k c ji, ta k ja k n a le ż a ły od caro g ro d zk ieg o p a ­ tria rc h y w sch o d n ieg o ru sk ie k o ścio ły p raw o sław n e. Ze sta n o ­ w iskiem ty m p ap ieże się liczyli, czego do w odem b y ło uzn an ie przez In o cen teg o V I m iano w an ego przez p a tria rc h ę w 1358 r. dla W ło d zim ierza b pa P io tra i p o d d an ie w ty m że ro k u bpa lw o w sk ieg o T om asza w m etro p o lita ln ą zależność od łac iń sk ie ­ go p a tria rc h y K o n sta n ty n o p o la 15.

Pom im o w szakże ty c h tru d n o śc i p ap ieże poczęli w yznaczać dla ziem ru sk ic h biskupów . K lem ens V I m ianow ał — ja k już zaznaczono — po 1342 r. b isk u p a do P rzem y śla Iw an a i ok. 1350 r. n iezn an eg o z im ienia b isk u p a do Lwowa. In o c e n ty VI m ianow ał w 1352 r. dla P rzem y śla bp a M ik o łaja, w 1358 r. dla Lw owa b p a T om asza de Ille y e d om inikanina, w tym że ro k u dla W ło dzim ierza p o tw ierd ził m ian o w an eg o przez p a tria rc h ę K on stan ty n o p o la bpa P io tra d o m in ik an in a o raz w 1359 r. u s ta ­ now ił dla C hełm a bpa T om asza z Sienna. U rban V prekonizo- w a ł w 1367 r. a rc y b p a H alicza w oso b ie n iezn an eg o bliżej K ry sty n a. G rzegorz X I w reszcie u sta n o w ił w 1371 r. b isk u ­ pem dla W ło d zim ierza a u g u stia n in a H in k o n a.16 W szy stk o to działo się przed 1375 r., tzn. p rze d w y d an iem przez G rzego­ rza X I bu lli D ebitum pastoralis ofiicii, u sta n a w ia ją c e j m etro ­ polię h a lic k ą z b isk u p stw am i w H aliczu (arcybiskupstw o), P rzem yślu, W ło d zim ierzu i w C hełm ie. N ie w cho dzim y tu w k w estię, czy i k tó ry z m ia n o w a n y c h p rzed 1375 r. b iskup ów

p a ste rzo w a ł fak ty czn ie w sw o jej diecezji.

u К. С h o d y n i с к i, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska,

Warszawa 1934 s. 7—11,

15 B. K u mo r , Granice metropolii Arch. Bibl. Muz. Kośc. 19 (1969) s. 327.

168 H IERO N IM W Y CZA W SK I [8!

K azim ierz W ie lk i n ie d o czek ał się o stateczn eg o u re g u lo w a ­ nia sp raw y . Stało się to do p iero za p a n o w a n ia k ró la Ludw ika i w ie lk o rz ąd c y Rusi z je g o ram ien ia W ła d y sław a O polczyka w 1375 r. W sp o m n ian ą b u llą zniósł G rzegorz XI ju ry s d y k c y j­ ne u p raw n ie n ia n a Rusi b isk u p ó w lu b u sk ic h i dla u su n ię c ia ja ­ k ich k o lw ie k w ątpliw o ści, p od n o szo n y ch z Lubusza p od a d re ­ sem p raw n e g o istn ien ia ru sk ic h bisku p stw , orzekł: ,,... k o ścio ły w H aliczu, P rzem yślu, W ło d zim ierzu i C hełm ie b y ły i są k a ­ te d ra ln y m i ... i dla p ew n ości k o ścio ły te n a now o e ry g u je m y

jako k a te d ra ln e ”17. N a le ży p o d kreślić, że w bulli nie użyto term in u „d iecezje" i że dla żadnej z w y m ien io n y ch w bulli k a te d r nie oznaczono te ry to riu m . M iały nim być dla poszcze­ g ó ln y ch diecezji te re n y o d n o śn y ch d iecezji w schodn ich . K u­ ria bow iem nie o d stęp o w ała od sw y ch p oglądów , że b isk upi łac iń scy w in n i być w p ro w ad zen i w m iejsce bisk u p ó w p ra w o ­ sław nych. P rzecież n ieco w cześn iej, w 1372 r., po lecał tenże G rzegorz XI bpow i k rak o w sk ie m u F lo rian o w i z M o k rsk a u s u ­ n ięcie w ła d y k ó w p ra w o sła w n y c h z z ajm o w an y ch sto lic18. N ie ­ jak im ech em ty c h p o g ląd ó w b y ło o d e b ra n ie Rusinom przez J a g ie łłę w 1412 r. p raw o sła w n e j k a te d ry w P rzem y ślu n a zam ­ k u i o d d anie je j bisku p o w i łaciń sk iem u M aciejo w i19.

K ied y zatem p o w sta ło b isk u p stw o przem ysk ie? N ie e ry g o ­ w an o go w 1375 r., p o n iew aż p rzeczy tem u te k s t b u lli G rzego­ rza X I i istn ien ie p rz e d 1375 r. dw óch p rzem y sk ich biskupów , z k tó ry c h p o drugim p o z o sta ła n a w e t pieczęć z napisem N1- COLAVS RVTHENVS EPISCOPVS PREMISL.20 N ie do p rz y ję ­ cia je s t ró w n ież teza o jeg o p o w sta n iu w XI w zględnie w XII w., gdyż po p ierw sze w sch o d n ie p rzem y sk ie b isk u p ­ stw o założyli n ajp ra w d o p o d o b n iej ju ż p raw o sław n i, po d ru g ie bisk u p stw o to istn iało bez p rz e rw y ja k o p raw o sła w n e i jako. ta k ie u trz y m ało się do 1691 г., a potem trw a ło jak o u n ick ie 21. A zatem b isk u pi łac iń scy n ie w eszli i nie m ogli w ejść n a to b isk u p stw o pom im o ta k ic h w łaśn ie p ap iesk ich ten d e n c ji. P o­ z o sta je w ięc d a ta m ian o w an ia p ierw szego b isk u p a łaciń skieg o

w Tamże, s. 316, 327, 336—337, 344—345, 347; 20 (1970) s. 254—255. 17 A. T h e i n e r , Vetera monumenta ..., I nr 964 s. 713—714. 18 Tamże, nr 910 s. 676.

19 T. Ł ę k a w s k i , Katedra przemyska, Przemyśl 1906 s. 13—14. 20 J. К w o 1 e k, Początki biskupstwa przemyskiego, s, 136.

[9] D IECEZJA PRZEMYSKA 1 69

z ty tu łem b isk u p a p rzem y sk ieg o Iw an a n ied łu g o po 1342 r. T y ­ tu ł „biskup p rzem y sk i" su p o n u je bow iem istn ien ie sam ej die­ cezji, zw łaszcza że ty tu ł n a d a ł papież, m a ją c y w ład zę zaró w no u sta n a w ia n ia bisku p a, ja k i p o w o łan ia do życia sam ej diecezji. T w ierd zen ia teg o nie m oże p o d w ażyć p o gląd W ła d y sław a A b r a h a m a , ze łac iń scy b isk u pi n a Rusi p rze d 1375 r. byli raczej bisk upam i ty tu la rn y m i, g dyż nie rez y d o w ali w sw ych diecezjach. W iadom o przecież, że p raw n ie nie jest w ażne, czy bisk u p rządzi d iecezją na jej te re n ie , czy spoza je j granic, a P rzem y śl w sw y ch d zie jac h m iał w ie lu biskupów , k tó rz y w diecezji nie rezy g now ali, a n ie k tó rz y z n ich nie o db yli n a ­ w e t osobiście in g resu , i n ik t nie u w aża ich za b isk u p ó w ty tu ­ la rn y c h . Z resztą nie w iadom o, czy p ierw si dw aj b isku pi Iw an i M ik o łaj nie in g ero w a li z zew n ą trz w p rzem y sk ie sp raw y kościeln e, a o Iw an ie n aw et zapisano, że zm arł in partibua illis22. T a k czy inaczej, byli oni b isk u p am i przem yskim i, a za­ tem nie p ow in n o b ra k n ą ć im ion Iw an a i M ik o łaja na czele

oficjaln eg o k a ta lo g u b isk u p ó w p rzem y sk ich.

II. OBSZAR. SIEC PARAFIALNA

O b szar d iecezji p rzem y sk iej w y z n a c z ały g ran ic e p rze m y ­ skiej d iecezji o b rzą d k u w sch od n ieg o , ta zaś o b ejm ow ała te r y ­ to riu m Ziem i P rzem y sk iej. Poniew aż do Ziemi te j n ależał w X IV w. ró w n ież o k ręg sanocki, u c h o d z ąc y później za o so ­ b n ą Ziem ię, o raz o k rę g lubaczo w sk i, w łączo n y w 1388 r. do Ziemi B ełzkiej23, stą d i d iecezja p rzem y sk a ro zciąg ała się i na te te re n y , zaró w n o w X IV w., ja k i w czasach późniejszych . S po rn y b y ł je d y n ie po w iat sam borski. W X III i X IV w. ist­ n iało tam o d ręb n e sam b o rsk ie b isk u p stw o p raw o sław n e, a w ięc po w iat te n n ie n a le ż a ł do p raw o sła w n e j d iecezji przem y sk iej, a ty m sam ym n ie m ógł w ejść — ja k u trz y m y w a ł a rc y b p h a ­ licki B ern ard (1381— 1390) — do łaciń sk iej diecezji p rze m y ­ 21 O. A. D o b r j a ń ś k i j , Istorija episkopow frech sojedynenych epar-

chij peremyslskoj, samborskoj i sanockoj, Lwiw 1893.

22 A. T h e i n e r , Vetera monumenta ..., I nr 720 s. 543—544.

23 P. D ą b к o w s к i, Podział administracyjny województwa ruskiego

17 0 H IERO N IM W Y CZA W SK I [10] skiej. W y to c z o n y przez B e rn a rd a w k u rii p a p ie sk iej p ro ces w te j sp ra w ie bp o w i p rzem y sk iem u E rykow i zakończył w 1398 r. d e le g o w an y przez pap. B onifacego IX sędzia, bp k rak o w sk i P io tr W y sz, n a k o rzy ść P rzem y śla24.

O d p o łu d n ia g r a n ic a . d iecezji p rzem y sk iej p o k ry w a ła się z g ra n ic ą pań stw a. N a zach o d zie i p ó łn ocn ym zach od zie s ię ­ g a ła d iecezja w sch o d n iej g ra n ic y w o je w ó d z tw a sa n d o m ie r­ skiego, n a k tó re j to lin ii sty k a ła się zarazem z d iecezją k r a ­ ko w sk ą. O statn im i p arafiam i przem y sk im i b y ły Ja sio n k a , W ro- canka, K rosno, O d rzy k o ń , Ja sie n ic a , D om aradz, Lubenia, Z a­ bierzów , Św ilcza, Sokołów , S arzy na, K rzeszów n a d Sanem . Od p ó łn o cy g ran ic zy ła z d iec e z ją chełm ską, z ty m że T arn o g ró d , Lubaczów , C ieszan ó w b y ły po s tro n ie p rzem y sk iej. W sch o d ­ n ia g ra n ic a d iecezji na s ty k u z a rc h id ie c e zją h a lic k ą (lw ow ­ ską) b ieg ła od działu w o d n e g o m iędzy T an w ią a R atą do K a r­ p a t w te n sposób, że po stro n ie p rzem y sk iej leż a ły p arafie K rako w iec, Sądow a W isznia, M ilczyce, Ł anow ice, M edenice, S try j, Skole. W ty c h g ran ic ac h p o zo staw ała d iecezja aż do 1762 r. W ty m ro k u b ow iem pap. K lem ens XIII w łączy ł do d iecezji p a ra fię J a ś lis k a z d iecezji k rak o w sk ie j. N a stąp iło to n a p ro śb ę b isk u p a p rzem y sk ieg o i za zgodą b isk u p a k ra k o w ­ skiego, ja k o że J a ślisk a n a le ż a ły do p rzem y sk iej m en sy b i­ sk u p ie j25.

Pow ażne zm ian y w ob szarze d iecezji p o c ią g n ę ły za sobą d o ­ p iero ro zb io ry Polski. Pod p a n o w a n ie a u stria c k ie d o sta ła się m. in. cała d iecezja p rze m y sk a i po łu d n io w a część diecezji chełm skiej. D ek retem w ie d e ń sk ie j k a n c e la rii n a d w o rn e j z 1782 r. w cielo n o do d iecezji p rzem y sk iej 6 d e k a n ató w d ie ­ cezji chełm sk iej: bełzki, g rab o w ieck i, h ru b ieszo w sk i, poty li- cki, so k alsk i i zam ojski. Poniew aż stało się to bez u d ziału R zy­ mu, u trz y m an o n a ty m te re n ie ciągłość ju rs d y k c ji w te n sposób, że bp p rzem y sk i Jó z ef K iersk i (1768— 1783) u sta n o w ił sw oim w ik a riu sz em g e n e ra ln y m i o ficjałem n a ty m te re n ie (w Z am oś­ ciu) su fra g a n a ch ełm sk ieg o M elch io ra K ochnow skiego, p o sia d a ­ jąc e g o ju ry s d y k c ję od o rd y n ariu sz a chem skiego. P odobnie uczy

24 J. K w o l e k , Początki biskupstwa przemyskiego, s. 147—148; B. K u ­ mor , Granice metropolii Arch. Bibl. Muz. Kośc. 20 (1970) s. 256.

25 J. K w o l e k , Początki biskupstwa przemyskiego, s. 148—150; B. K u ­ m o r, Granice metropolii ..., Arch. Blbl. Muz. Kośc. 20 (1970) s. 255—256.

D IECEZJA PRZEMYSKA 171

nił n a stę p c a K iersk ieg o bp A n to n i B etański (1783— 1786), u s ta ­ n a w ia ją c tam o ficjałem po w y jeźd zie K och n o w sk iego do Polski k a n o n ik a ch ełm sk ieg o W a w rz y ń c a Żłobę, p o sia d a jąc e g o ju r y s ­ d y k c ję od teg o o statn ieg o. Po zn iesien iu w 1784 r. z ro zk azu lw o w sk ieg o g u b e rn iu m k o n sy sto rz a w Z am ościu bp A n to n i G o­ łaszew ski (1786— 1824) ro zc iąg n ą ł n a te ń te re n ju ż zw y czajn ą sw ą w ład zę, w y s ta ra w s z y się z ap ew n e po u fnie w R zym ie o o d ­ p o w ied n ie u p raw n ie n ia. T en sta n rze c z y je d n a k nie trw a ł d łu ­ go. Doszło bow iem z kolei do re g u la c ji g ran ic od s tro n y lw o w ­ skiej w la ta c h 1784— 1787, ró w n ież z su g estii guberniu m . Po k ilk a k ro tn y m w y ró w n y w a n iu g ran ic odłączono o stateczn ie z diecezji p rze m y sk ie j do a rc h id ie c e zji lw o w sk iej d e k a n a t lu- baczow ski i so k alsk i o raz na p o łu d n iu p a ra fie F elicien tał, Sko- le i S try j, do d iecezji p rzem y sk iej n a to m ia st p rzy łączo no z archidiec. lw o w sk iej K om arno, R udki, Rum no, T u lig ło w y k. R udek i W ołoszczę. W 1791 r. Stolica Ap. zatw ierd ziła te zm ia­ ny. D alsze p rze su n ięc ia g ran iczn e n a stą p iły w 1786 r., też na żą d an ie g u b ern iu m , ty m razem od zachodu. Bp ta rn o w sk i F lo­ ria n Ja n o w sk i (1786— 1801) o d stą p ił d iecezji p rzem y sk iej d e k a ­ n aty : głogow ski, m iech o cińsk i i ru d n ick i, bp p rzem y sk i G oła­ szew ski zaś d iecezji ta rn o w sk ie j d e k a n a t k ro śn ień sk i. O baj b i­ sk upi p rze k a z ali sobie ju ry s d y k c ję n a w y m ien io n y c h tere n ac h . N ow e p rze su n ięc ia g ran ic zn e w y w o łało zn iesien ie d iecezji ta r ­ no w sk iej w 1805 r. T ym razem pap. Pius V II w cielił do diecezji p rzem y sk iej 9 d ek an ató w : biecki, jasielsk i, k ro śn ień sk i, m ie­ lecki, pilzneński, rad om y sk i, ropczycki, strzy żow ski, i żm igrodz­ ki. W te n sposób o siąg n ęła d iec e z ja p rzem y sk a n a jw ię k sz y w sw y ch d zie jac h obszar, od D u n ajca aż po Bug k. H ru b iesz o ­ wa. W n e t je d n a k n a stą p iło jej zm niejszenie. W 1809 r. od p a­ d ły do K sięstw a W a rsz a w sk ie g o d e k a n a ty h ru b ieszo w sk i, tar- nogrod zk i, to m aszo w sk i i zam ojski, p o d d an e przez G ołaszew ­ skieg o ju ry s d y k c ji bpa lu b elsk ie g o W o jc iec h a S k arszew skiego, a o sta te cz n ie w cielo n e do d iecezji lu b elsk ie j w 1818 r. przez P iusa VII. N a stę p n e u szczu p len ie d iecezji m iało m iejsce w 1821 r. w zw iązku z re sty tu o w a n ie m d iecezji tarn o w sk ie j (do 1826 r. n o siła nazw ę ty n ie c k ie j). W y łączo n o w te d y z diecezji p rzem y sk iej na rzecz T a rn o w a 4 d e k a n aty : m ielecki, pilzneński, rad o m y sk i i ropczycki. Po w sk rz esz e n iu P ań stw a Polskiego i w raz z re o rg a n iz a c ją K ościoła w całej Polsce znow u n a s tą ­

172 H IERO N IM W Y CZA W SK I [1 2 ]

piło zm n iejszen ie diecezji przem y sk iej. Bullą cy rk u m sk ry p c y j- n ą V ix d u m P oloniae u n ila s z 1925 r. pap. Pius XI w y łą c zy ł z d iecezji p rzem y sk iej 3 d e k a n aty : biecki, ołpiń ski (bez parafii Ś w ięcany), rzep ienn ick i, 2 p a ra fie z dek. b rzo ste ck ie g o (Jo dło ­ w a, Przeczyca) i 2 z dek. g łog o w sk iego (Będziem yśl, Sędziszów) i o d d ał d iecezji tarn o w sk ie j. I w reszcie po u sta le n iu po o s ta ­ tn ie j w o jn ie now ej w sch o d n iej g ra n ic y p a ń stw o w e j p o zo stały poza nią d ek a n aty : dro ho b y ck i, ja w o ro w sk i (bez p arafii W ie l­ kie Oczy), m ościski (bez p arafii M ed yk a, M ichałó w ka, Stubno), sam orski, część d o b ro m ilsk ieg o i sk ra w e k p rze m y sk ie g o 26. Ludność rzy m sk o -k a to lic k a z ty c h p arafii zo stała re p a trio ­ w ana.

W X IV w. d iecezja p rzem y sk a m iała m ało ludności o b rzą d ­ k u łacińskiego. N a o b szarze sty k a ją c y m się z P olską i d iecezją k ra k o w sk ą b y ła to z d a w n a o siad ła i n a d a l tam p rz e n ik a ją c a z zach o d u lu d n o ść p olska. Poza tym g ru p y łacinn ik ów , w w ię k ­ szości c h y b a n a ro d o w o ści n iem ieck iej, m iały ty lk o m iasta. Ks. K w olek ustalił, że po o k resie lu b usk im odziedziczyli biskupi p rze m y scy ok. 20 parafii. Były nim i na p o g ran iczu zachodnim Bliznę, Brzozów, C erg o w a (potem zanikła), D om aradz, G órki, K rosno, Rogi, Rów ne, d alej n a w sch ó d B ukow sko i Sanok, oraz p rz y szlak ach h a n d lo w y c h S taro m ieście k. Rzeszow a, Łańcut, J a ro sła w , Lubaczów , Przem yśl, S trzelczysk a, W isznia, Sam bor, D rohobycz, S try j i być m oże T yczyn i R ad ym no27.

Z n a sta n iem w ład ztw a p o lsk ieg o ro zp o czął się n a te re n ie d ie ­ cezji o k res p o lsk iej, n iem ieck iej i w o ło sk iej kolonizacji. Z a sta ­ no tu znaczne o b szary o pu stoszałe, bez ludzi. J u ż K azim ierz W ielki, a p rze d e w szy stk im Ja g ie łło czynili w ięk sze i m niejsze n a d a n ia dla po lsk ich w ielm ożów i d ro b n ej sz la c h ty nie ty lk o w k ró lew szczy zn ach (w łości d aw n y ch k siążąt ruskich), ale na w szelkich te re n a c h p u sty ch . Ci zaś ściąg ali n o w y c h o sie d le ń ­ ców z Polski, w K a rp a ta c h ró w n ież p a s te rsk ą lu dność w ołoską. Istn ie ją c e m iasta p rzen oszon o n a p raw o m ag d eb u rsk ie, czym zw abiano n o w y c h o sied leń có w z N iem iec. Z ak ład an o też w iele m iasteczek i w si n a tzw . su ro w y m ko rzen iu . N a le ży zaznaczyć, że szereg n iem ieck ich w si założył W ła d y sła w O p o lczy k w o k o ­

26 B. K u mo r , Granice metropolii ..., tamże, 21 (1970) s. 319—326; 22 (1972) s. 398—401.

[Щ

licy Ł ańcuta. Z p o lsk ich m ożn o w ład có w znaczne laty fu n d ia p o ­ siedli na te re n ie d iecezji Leliw ici z M elszty n a i T arn o w a (Ja­ ro sław scy ), O d ro w ążo w ie ze Spr ow y, R zeszow scy, Pileccy. Później p rzy b y li K m itow ie, K am ienieccy, H e rb u rto w ie , F re d ro ­ w ie, Balow ie, S tad n iccy, W ap o w scy , K osikow ie, Ligęzow ie, Łubom irscy, S ieniaw scy, C z arto ry scy . N ie w y m ien ia się spo rej liczb y d ro b n ie jsz e j p o lsk iej szlach ty . W te n sposób w z ra sta ł w diecezji ele m en t k ato lick i. T rzeb a dodać, że część b o jarstw a ru sk ieg o , k tó ra u trz y m ała się w d aw n ej w y ży n ie społecznej, z biegiem czasu się p o lo nizo w ała i la ty n iz o w ała ja k K orczako- w ie-D erśn iak o w ie, K orczakow ie-P ieniążkow ie, C zuryłow ie. Po­ dob ne zjaw isk o m iało m iejsce i w śró d części ru sk ie g o m iesz­ czań stw a. P olonizow ali się rów nież, acz w olniej, N iem cy po m iastach i w sia c h 28.

Z asilali też n ie k ie d y o b rzą d e k łaciń sk i p raw o sła w n i Rusini, o d ry w a n i p rzez k a to lic k ic h dziedziców od ich cerkw i. G łośną w tym k ie ru n k u d ziałalność ro zw ija ła w 2-giej połow ie X V I w. K a ta rz y n a W a p o w sk a (+ 1596), w d o w a po k a szte la n ie p rz e ­ m yskim A n d rz e ju . G dy p ro w ad zo n a z jej in ic ja ty w y i p rz y jej p o p a rc iu w śró d p raw o sła w n y c h p o d d a n y c h a k c ja n aw ró cen io- w a ja ro sła w sk ic h jez u itó w nie d aw ała rez u lta tó w , o d e b ra ła po p ro stu p raw o sła w n y m R usinom w Bachorzu, H łudnem , Izd eb ­ kach, Lubnie i w W a rz e ich ce rk w ie w ra z z odno śn y m i b en eficja mi popow skim i i o d d ała d u c h o w ie ń stw u łaciń sk iem u 29. Dodać trzeba, że te n ra d y k a ln y śro d e k n ie dał trw alsz eg o rezu ltatu . P raw o sław n i w w y m ien io n y ch w siach pozo stali p rzy sw ojej w ierze i w y sta w ili now e c e rk w ie 30. N ie m niej je d n a k u trz y m a ­ ły się stw o rz o n e przez nią p laców ki łac iń sk ie 31.

28 A. J a b ł o n o w s k i , Historia Rusi południowej do upadku Rzeczy­

pospolitej, Kraków 1912 s. 87, 100, 109—111, 123; W. Ł o z i ń s k i , Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej poiowie XVII wieku,

t. 2, Lwów 1931 s. 130.

29 W Izdebkach miejsce popa zajął pleban łaciński, Lubno złączyła z pre- pozyturą szpitalną w Dynowie, Hłudno oddała w opiekę jako filię probosz­ czowi w Izdebkach, Bachórz w ten sam sposób plebanowi w Harcie, a Warę plebanowi w Nozdrzcu. P. K a ł w a , Działalność kościelna Katarzyny Wa-

powskiej w Ziemi Sanockiej. W: Księga pamiątkowa ku czci Władysława Abrahama, t. 1, Lwów 1930 s. 328—342.

30 P. K a ł w a pochwala akcję Wapowskiej (tamże s. 313, 350), widzi w niej bowiem tylko jedną stronę medalu, wzrost Kościoła katolickiego, nie dostrzega natomiast, że była ona równocześnie krzywdą prawosław­ nych. Wprawdzie ogół szlachty traktował prawosławne probostwa jako

174 H IERO N IM W Y CZA W SK I [1 4 ]

P o w ięk szan ie się lu d n o ści o b rzą d k u łaciń sk ieg o dzięki w y ­ m ienionym w yżej czynnikom o raz n a tu ra ln y je j p rz y ro st d a­ w a ły p o d sta w y do tw o rz e n ia coraz to n o w y ch parafii. Ju ż za bp a E ry k a ich liczba się podw oiła, p o tem ro sła d alej, raz szy b ­ ciej raz w oln iej. P ro ces te n trw a po dziś dzień.

Pew ne, acz k ró tk o trw a łe , zah am ow an ie p rzy n ió sł h u sytyzm w 1-szej połow ie X V w. O po w ied ziała się za nim część r y c e r­ stw a z te re n u diecezji z n a jp o tę żn ie jsz y m w ty c h stro n a c h mo- żnow ładcą S py tk iem z M elsztyna. J e d n a k ż e ze śm iercią teg o o sta tn ie g o w 1439 r. h u sy ty z m zan ikł n a R usi32. O w ie le g ro ź ­ n iejsz ą b y ła in w azja do d iecezji p ro te sta n ty zm u . Począł on tu p rzen ik ać ju ż p o 1520 r. P rzeciw d ziałan ie n ie re z y d u ją c y c h b i­ sk u p ó w b y ło nikłe, o g ran iczało się w zasad zie do zw o ływ ania synodów , bez w y eg z e k w o w an ia w szakże u c h w a la n y c h n a nich d e k re tó w . D ziałający za Z y g m u n ta S tareg o raczej w u k ry ciu p ro te sta n c i p rzy stą p ili do o fen sy w y za n a stę p n e g o k ró la Z yg ­ m u n ta A u g u sta. O k azało się, że p ro te sta n ty z m w y z n a je w d ie­ cezji sp o ro szlach ty, nieco m ieszczaństw a i szereg d uchow nych. Do zd ecy d o w an ej w alk i z n o w ą w ia rą sta n ą ł bp J a n D ziaduski (1545— 1559). W w y n ik u p rze p ro w a d z o n y ch p ro ce só w eksko- m unikow ał, pozb aw ił b en eficjó w i w y p ęd ził z diecezji: A n d rz e ­ ja z D ynow a p leb a n a w D y lągow ej, M arcin a K row ickieg o p le ­ b an a w S ądow ej W iszni, S tan isław a L utom irskiego k an o n ik a k a p itu ły , M arcin a z O poczna p rep o z y ta szp itala w Przem yślu, Jó z efa M ien ieck ieg o p leb a n a w D ubiecku, H ieron im a P ie k a r­ sk ieg o p leb a n a w C hy row ie, J e rz e g o T o bolkę ko m en d arza w M ościskach, W o jc iec h a z Rzeszow a w ik a re g o w T y raw ie W o ło sk iej. Sądził ró w n ież i obłożył k lą tw ą k a sz te la n a p rz e ­ m y sk ieg o i dziedzica Ja ćm ierz a S tanisław a D rohojow skiego, dziedzica Ł ań cu ta K rzysztofa Pileckiego, dziedzica N ow otań - ca H iero nim a Stano, dziedzica D ubiecka S tan isław a S tadn ic­ kiego. W ie le k ło p o tó w sp ra w ił bisku p o w i ró w nież k a n o n ik swoją własność i zupełnie dowolnie osadzał na nich popów, ale przecież prawosławnych z nich nie rugowano. Nawet ks. К w o 1 e k, gdy pisze o zabraniu przez Jagiełłę Rusinom cerkwi katedralnej w Przemyślu i odda­ niu jej biskupowi łacińskiemu, stara się usprawiedliwić króla, że przecież ,,nie naruszył Jagiełło majątków cerkiewnych..., nie usunął też z Przemyśla ruskiego władyki". Początki biskupstwa przemyskiego, s. 143.

31 Kościoły w Bachorzu i w Warze później zanikły. 32 A. J a b ł o n o w s k i , Historia Rusi..., 91.

[15] D IECEZJA PRZEMYSKA 17 5

p rzem y sk i S ta n isław O rzech o w sk i sp ra w ą sw ego o żen k u 33. A k c ja D ziaduskiego nie zlik w id ow ała, ani n a w e t nie z a trz y m a ­ ła n a raz ie fali p ro te sta n c k ie j, o k azała jed y n ie , że h ie ra rc h ia n ie m yśli p o zo stać b iern a w o b ec n o w ato ró w . T a k ty k ę Dzia­ d u sk ie g o p ró b o w a ł n aśla d o w a ć bp W a le n ty H e rb u rt (1560— — 1572). E ksko m u n ik ow ał i pozb aw ił sta n o w isk ks. B artłom ie­ ja z M ościsk k a z n o d zie ję n a d w o rn e g o w Ł ańcucie o raz ks. P io­ tra p leb a n a w Gaci, poza ty m w y k lą ł za h e re z ję S tan isław a Ba­ la p o d k o m o rzeg o sanockiego, S tan isław a D ro h ojow sk ieg o s ta ­ ro stę p rzem y sk ieg o , J a n a P ieniążka dziedzica P ru chnika, Zbig­ n iew a S ien ień sk ieg o k a szte la n a san o ck ieg o oraz m ieszczan w Lesku A n d rz e ja b alw ierza, B ern ard a i M arcin a k u śn ie rz a o raz m ieszczan p rzem y sk ich J a k u b a P łoń skiego i A p o lo n ię Lan- g erow ą. Dodać trzeb a, że za b isk u p a teg o zaczęły się trafiać p ierw sze k o n w e rs je 34.

Do lu d u w ie jsk ie g o refo rm a c ja w zasad zie n ie do cierała, tam jed n a k , gdzie dziedzice z ajęli k o ścio ły p a ra fia ln e i u stanow ili w n ich p ro te sta n c k ic h p re d y k a n tó w , byli p o zbaw ieni zw yk łej d u sz p aste rsk iej opieki k ato lic k ie j. W o k resie n ajw ięk szeg o n a ­ silen ia w d iecezji ak ty w n o ści re fo rm a c y jn e j (za Z y gm unta A ugu sta) o p ano w ali p ro te sta n c i k o ścio ły w D ubiecku, D ylągo- w ej, H oczw i, H yżnem , Iw oniczu, Jaćm ierzu , Ja sie n ic y , J a w o r ­ niku, K lim ków ce, K om borni, K orczynie, K rakow cu, Łańcucie, O leszy cach, P ru chn iku , R ym anow ie, Sądow ej W iszni, Sienno- w ie, S to janicach , U jkow icach, W y so k ie j, Zarzeczu. Stopniow o je d n a k ju ż p o d ko niec X V I w. i n a p o c z ątk u X V II w. w raz z p o ­ w racan iem do K ościoła k ato lic k ie g o sz la c h ty p rzy w ró co n o za­ b ra n e k o ścio ły k a to lik o m 35.

G dy m ow a o czy n n ik ach h a m u ją c y c h w zro st liczebny w ie r­ nych, nie m ożna pom inąć c zęsty ch n a ty c h te re n a c h w o je n z T ataram i, K ozakam i, S iedm iogrodzianam i, Szw edam i oraz

33 F. P a w ł o w s k i , Premislia sacra. Cracoviae 1869 s. 263—273; J. K w o l e k , Dziaduski Jan. W: Pol. Slow. Biograf., t. 6. s. 71—73.

34 F. P a w ł o w s k i , Premislia sacra, s. 289—291 ;S . C y n a r s k i , Her-

burt Walenty. W: Pol. Slow. Biograf., t. 9, s. 453—454; J. К w o 1 e k, Odwo­ ływanie herezji za biskupa Walentego Herbuta, Reformacja w Pol. 1 (1921)

s. 264—265.

85 Wymieniają te kościoły przy biografiach odnośnych biskupów zarów­ no F. P a w ł o w s k i (Premislia sacra), jak i ks. W. S a r n a (Biskupi

176

[16]

g ra s u ją c y c h dość często w ielk ich epidem ii. P rzerzed zały one tu te js z ą ludność, lik w id u jąc n ie k ie d y całe w sie.

Po z a w a rc iu przez p raw o sła w n e g o w ła d y k ę przem y sk ieg o ln o c e n te g o W in n ick ieg o w 1691 r. unii z Rzym em , a w łaściw ie od u g ru n to w a n ia się w śró d w ie rn y c h o b rzą d k u łaciń sk ieg o p rzek o n an ia, że o b rzą d e k w sch o d ni nie różni się p o d w z g lę ­ dem w ia ry od o b rzą d k u rzym skiego, co n a stą p iło znacznie póź­ niej, p o w stało d la łacin n ik ó w n o w e n ieb ezp ieczeń stw o ze s tro ­ n y w ła śn ie o b rzą d k u greck o -k ato lick ieg o . P rzy rza d k iej sieci p arafii łaciń sk ich, a b ard zo g ęstej u n ick ich w p ołu dn io w ej i w sch o d n iej części diecezji, w ielu łac in n ik ó w w sią k ało w ob­ rz ą d e k ru sk i, a ty m sam ym w ru sk ą n aro d o w o ść pop rzez m ie­ szan e m ałżeń stw a i często p ra k ty k o w a n y c h rz e st dzieci ob ­ rzą d k u łaciń sk ieg o w cerk w iach . W p ra w d zie sp ra w ę tę u re g u ­ lo w a ła tzw . rzy m sk a k o n k o rd ia z 1863 r. m iędzy obu o b rzą d ­ kam i, ale p ro c e s te n trw a ł nadal. D opiero n a p o c z ątk u X X w. p rze c ię ła go ro zw in ię ta czujność d u ch o w ień stw a łac iń sk ie g o 36.

Za p a n o w an ia a u stria c k ie g o w reszcie poczęli n a p ły w a ć do d iecezji p o jed y n c z o p ro te sta n c i, bądź to ja k o u rzęd n icy , ofice­ ro w ie i p o d o ficero w ie s ta c jo n u ją c y c h w diecezji garnizonów (głów nie w P rzem y ślu i Ja ro sław iu ), b ąd ź ja k o now i k o lo n iś­ ci. P ro cen to w o je d n a k n ie stano w ili oni w ięk szej g ru p y i nie b y li n iebezpieczni dla k a to lik ó w 37. R o zw ijające się w in n y ch d iecezjach se k cia rstw o n o w ej d a ty om inęło ja k o p ro blem d ie­ cezję przem yską.

S ta ty sty cz n ie rozw ój sieci p a ra fia ln ej p rze d staw ia się n a s tę ­ pująco: Do p o ło w y X V I w. p o w stało blisk o 150 parafii, ty leż by ło w po ło w ie X V II w. (zastój w o k resie reform acji). W tym czasie w ie rn y c h oblicza się na ok. 150 00038. W 1772 r. m iała

36 Według F. S i a r c z y ń s k i e g o (Wiadomość historyczna i statys­

tyczna o mieście Jarosławiu, Lwów 1826 s. 91) ruska diecezja przemyska

miała liczyć w 1660 r. 3400 cerkwi parafialnych, podczas gdy łacińska die- cezja przemyska miała ich 150.

37 W 1822 r. Niemcy w Galicji, katolicy i protestanci, stanowili tylko 1 °/o ogółu ludności. G. M i s s a l o w a , S. S r e n i o w s k i , Zabór austriac­

ki w latach 1815—1845. W: Historia Polski, t. 2 cz. 2. Warszawa 1958 s. 377.

38 Ilość parafii w poł. XVI w. obliczono na podstawie podanych cyfr przez ks. F. P a w ł o w s k i e g o w Schematyzmie diec. na r. 1891, cyfra z poł. XVII w. pochodzi z relacji bpa Gembickiego. H. E. W y с z a w s к i, Biskup

[1 7 ] D IECEZJA PRZEMYSKA 1 7 7

d iecezja 168 p a ra fii39. Po p rzy łą cz e n iu do n iej po 1-szym roz­ b iorze części ch ełm sk iej liczy ła 220 parafii. Po u tra c ie części chełm sk iej, a p rzy łą cz e n iu n a b y tk ó w zach o d n ich m iała d iece­ zja 332 p a ra fie i 10 ek sp o zy tu r. Po u trw a le n iu g ran ic m iała w 1825 r. 274 p arafie. W 1913 r. b y ło ich ju ż 320, w 1925 r. —■ 354, w 1926 r. po zm n iejszen iu diecezji' b u llą V ix d u m Poloniae unita s 330 parafii. Do 1939 r. ich liczba pod nio sła się do c y fry 359, z 1 119 822 w ie rn y c h 40. Ile dzisiaj liczy d iecezja fo rm al­ n y ch parafii, tru d n o u stalić w o bec dużej liczb y u tw o rzo n y ch i n a d a l tw o rzo n y c h ró żn y ch sta c ji d u szp astersk ich .

Są p ew n e ślady , że p o d k o n iec X IV w. istn iała w diecezji o rg an iz ac ja d e k an aln a, k tó ra później zanikła. N a synodzie w 1594 r. bp G oślicki podzielił d iec e z ję n a 7 dek an ató w : dy- now ski, jaro sła w sk i, k ro śn ień sk i, przem yski, rzeszow ski, sam- borski, san o ck i41. Za b p a P stro k o ń sk ieg o p rzy b y ł d e k a n a t so ­ k o ło w sk i42, k tó ry nieb aw em upadł, za b p a N o w o dw o rskieg o leż a jsk i43, za b p a G em bickiego m ościski44, za S ierak ow skieg o brzozow ski, n ow om iejski, p ru ch n ick i, tarn o g ro d zk i, a został zn iesio n y p rze m y sk i45. W zw iązk u z. częstym i zm ianam i gran ic d iecezji o d k o ń ca X V III w. do 1925 r. w z ra sta ła lub sp a d ała i ilość d e k an ató w . W 1939 r. b y ło ich 3546, a w 1965 r. 30: bir- czański, b rzostecki, brzozow ski, d ukielski,' dynow ski, g łog ow ­ ski, jaćm iersk i, jaro sła w sk i, jasielsk i, k ro śn ień sk i, leski, le ż a j­ ski, łań cuck i, p ru ch n ick i, przem yski, p rzew o rsk i, rady m n ień- ski, ran iżo w ski, ro zw ad o w sk i, ry m an o w sk i, ru d n ick i, rzeszow ­ ski, sanocki, sieniaw ski, sokołow ski, strzyżo w sk i, ta rn o b rz e s­ ki, ty czy ń sk i, u lanow ski, żm igrodzki47.

T ru d n o je st podać bez sp e c ja ln y c h a b ard zo żm ud ny ch b a ­ dań sta ty s ty k ę k się ż y za czasy daw n iejsze. J e d n o jest ty lk o 39 B. Ku mo r , Granice metropolii..., Arch. Bibl. Muz. Kośc. 20 (1970) s. 257.

40 Tamże, 21 (1971) s. 326; 22 (1971) s. 355.

41 J. К w o 1 e k, Początki biskupstwa przemyskiego, s. 145—146.

42 F. P a w ł o w s k i , Premislia sacra, s. 353.

43 Tamże, s. 412.

44 H. E. W y c z a w s k i , Biskup Piotr Gembicki, s. 147.

45 J. A t a m a n , W. H. Sierakowski i jego rządy w diecezji przemys­

kiej, Warszawa 1936 s. 83—84.

48 B. Ku mo r , Granice metropolii..., Arch. Bibl. Muz. Kośc. 22 (1971) s. 355.

47 Rocznik Diecezji Przemyskiej na rok 1966, Przemyśl 1966 s. 186.

178 H IERO N IM W Y C ZA W SK I [18] pew ne, że ró w n o leg le do w z ro stu liczb y p arafii po w ięk szał się i ich zastęp . O d 20— 30 k a p ła n ó w za czasów b p a E ry k a liczba ich w y n o siła w 1641 r. ■— 226, w 1926 r. — 595, w 1939 r. — 680, a w 1964 r. — 744.

Pod k o n iec I R zeczypo sp o litej istn iał w diecezji jeszcze p o ­ d ział h a a rc h id ia k o n a ty : brzozow ski, jaro sła w sk i, przem yski. W p ro w ad ził go bp S ierak o w sk i w 1751 r.48. Podział te n b ył ju ż w ty m o k resie p rzeży tkiem , stą d n ie o d e g ra ł w ięk szej roli.

III. BISKUPI

Licząc od b p a Iw an a (+ 1351) po n ied aw n o zm arłego ( + 1964) b p a F ran ciszk a Bardę, m iała p rzem y sk a d iecezja 66 b isk u p ó w o rd y n ariu sz y . W te j d ługiej g a le rii dw aj p ierw si (Iw an i M ikołaj) n ie d o ta rli do P rzem y śla, p o niew aż nie było jeszcze po tem u w aru n k ó w . P ięciu n a stę p n y c h : fra n c isz k a n i­ n a E ry k a z W in se n (1377— 1392), fra n c isz k a n in a M acieja

(1392— 1420), J a n u sz a z L ubienia (1421— 1435), P io tra C hrząsto- w sk ieg o (1435— 1452) i M ik o łaja Błażej o w sk iego (1452— 1474) n a le ż y uw ażać za b u d o w n iczy ch diecezji. W diecezji re z y d o ­ w ali, u rząd zali ją i ju ż n o rm aln ie w y k o n y w a li obow iązki p a ­ ste rsk ie . Za E ry k a n a d a n o b isk u p stw u uposażenie, p o w stała i zo stała u d o to w a n a k ap itu ła, zaczęła się ro zw ijać w sposób zo rg a n izo w a n y sieć p a ra fia ln a. M aciej o trzy m ał zam kow ą c e r­ k iew na k a te d rę , p o w ięk szy ł b isk u p ie i k a p itu ln e uposażenie, ery g o w a ł d alsze p arafie, założył ta k b ard zo p óźniej ro zp rz e ­ strz e n io n e b rac tw o k ap ła ń sk ie. Ja n u sz z L ubienia w dalszym ciągu po szerzał u p o sa że n ie m en sy b isk u p iej i k a p itu ln e j oraz ery g o w a ł d alsze p arafie. C h rząsto w sk i u tw o rzy ł w k a p itu le p ra ła tu rę a rc h id ia k o n a i ró w n ież ro zb u d o w y w ał sieć p a ra fia ln ą i b rac tw o k ap łań sk ie. B łażejow ski w reszcie rozpoczął b u d o w ę k a te d ry n a dzisiejszym m iejscu, p o rzą d k o w ał sto su n k i w do ­ b ra c h sto ło w y ch , re o rg a n iz o w ał k ap itu łę, zak ład ał dalsze p a ­

rafie 49.

O d 8-go z rzę d u b isk u p a, A n d rz e ja O p oro w sk ieg o (1477— 48 J. A t a m a n , W. H. Sierakowski..., s. 85.

49 J. K w o l e k , Eryk z Winsen. W: Pol. Slow. Biograi., t. 6, s. 292— 293; T e n ż e , Chrząstowski Piotr, tamże, t. 3, s. 473—474; T e n ż e , Bia-

żejowski Mikołaj, tamże, t. 2, s. 131—132; W. S a r n a , Biskupi przemys­ cy..., Krön. Diec. Przemys. 1 (1901) s. 351—388.

[1 9] D IECEZJA PRZEMYSKA 17 9

— 1482), aż po 50-go, A n d rz e ja M ło d ziejo w skieg o (1766— 1768), trw a ł w d iecezji p o n a d 280-letni o k res tzw. w ę d ró w k i b isk u ­ pó w 50. N a 45 rzą d c ó w diecezji, d zierżący ch ją w la ta c h 1477—- - -1768, 16-tu p rzy b y ło do n iej z in n y ch sto lic bisk up ich, 29-ciu zaś p o w ę d ro w a ło stąd d a le j n a inne bisk u p stw a.

Z B akow a n a M ołdaw ii p rzy b y ł bp J a n Z am ojski (1649— 1654) dom inikanin, a po 5-ciu la ta c h p rzeszed ł stą d do Łucka. Z C hełm a przyszli: J a n K azim irski (1484— 1485), J a n z T a rg o ­ w isk a (1486— 1492), J a n D ziaduski (1545— 1559), W o jc iec h So- b ieju sk i (1575— 1580), W a w rzy n ie c G oślicki (1591— 1600), p rz e ­ n ie sio n y stą d do P oznania, d a le j P aw eł P iasecki (1644— 1649), J a n K rzysztof Szem bek (1718— 1724), p rze n iesio n y s tą d n a W a r­ mię, A le k s a n d e r A n to n i F re d ro (1724— 1734) i'W a l e n t y WTę- żyk (1765— 1766). Z K am ieńca P o d o lsk ieg o p rzy b y li: P io tr G a­ m ra t (1537— 1538), k tó ry p o w ę d ro w a ł stą d k o lejn o do Płocka, K ra k o w a i G niezna, n a stę p n ie A dam N o w o d w o rsk i (1627— — 1631), a s tą d p rzeszed ł do Poznania, J e rz y A lb re c h t D enhoff (1690— 1701), p rz e n ie sio n y stą d do K rak o w a, W a cła w H ie ro ­ nim S ierak o w sk i (1742— 1760), p rze n iesio n y do Lw owa. Z bi­ sk u p stw a k ijo w sk ie g o zaw itał A n d rz e j S zołdrski (1635— 1636) i po 2 la ta c h p rze sz e d ł do Poznania. D odać trzeb a, że w spo m ­ n ia n y w y żej A n d rzej O p o ro w sk i b y ł n a jp ie rw p rek o n izo w an y n a b isk u p a w arm iń sk ieg o , a le że go tam nie dopuszczono, p rzy sz e d ł do P rzem y śla z ty tu łem w ieczy steg o ad m in istra to ra , stą d zaś u zy sk ał tra n s la c ję do W ło cław k a. Z b isk u p ó w ty c h ty l­ ko 7-miu zm arło jak o p a ste rz e p rze m y scy (K azim ierski, J a n z T arg o w isk a, D ziaduski, S obiejuski, P iasecki, F red ro , W a le n ­ ty W ężyk).

W p ro st do P rzem y śla p rzyszło 29-ciu biskupów , ale m ało k tó ry z n ich zag rzał tu dłużej. I ta k P io tr M oszy ńsk i (1482— --1484) p rzeszed ł stą d do W ło cław k a, A n d rzej B oryszew ski (1500— 1503) k u m u lo w ał b isk u p stw o p rzem y sk ie z a rcy b isk u p - stw em lw ow skim , M aciej D rzew icki (1503— 1513) poszed ł stą d do W ło cław k a, a potem do G niezna, P io tr Tom icki (1514— 1520) do P ozn an ia i do K rakow a, R afał L eszczyński (1521— 1524) do Płocka, A n d rz e j K rzy ck i (1524— 1527) do P łocka i do G niezna,

50 Opis okresu wędrówki biskupów oparto na biografiach biskupów przemyskich w Pol. Slow. Biograf, (zob. s. 202) oraz na pracach P a w ł o w ­ s k i e g o (Premislia sacra) i S a r n y (Biskupi przemyscy).

1 80 H IERO N IM W Y CZA W SK I [201

J a n K arn k o w sk i (1527— 1531) do W ło cław k a, J a n C h ojeń ski (1531— 1535) do P łocka i K rakow a, Filip P ad niew ski (1560) do K rakow a, Łukasz K ościelecki (1576— 1577) do P oznania, W o j­ ciech B aran o w sk i (1585— 1591) do Płocka, potem do W ło c ła w ­ k a i G niezna, M aciej P stro k o ń sk i 1601— 1609) do W łocław k a, J a n W ę ż y k (1620— 1624) do Poznania, p o tem do G niezna, A cha- cy G rochow ski (1624— 1627) do Łucka, H e n ry k F irlej (1631— — 1635) do Poznania, P io tr G em bicki (1637— 1643) i A n d rz e j T rzeb ick i (1655— 1658) do K rak o w a, S tan isław S arno w sk i (1658— 1676) do W ło cław k a, J a n Z bąski (1678— 1689) n a W a r­ m ię, J a n Bokum (1701— 1719) do C hełm na, W a le n ty C zapski (1737— 1742) do W ło cław k a, A n d rzej M łodziejow ski (1766— — 1768) do Poznania. T y lk o 8-mu p o zo stało do śm ierci n a b i­ sk u p stw ie przem yskim : M ikołaj K rajo w sk i (1492— 1498), S ta ­ n isła w T arło (1537— 1544), W a le n ty H e rb u rt (1560— 1572), J a n B orukow ski (1583— 1584), S tan isław S ieciński (1609— 1619), A le k sa n d e r T rzebieński (1643— 1644), M ichał W odzicki (1760— — 1764).

P rzeg ląd te n n a su w a p ew n e n ie k o rz y stn e w nioski. P rzede w szystkim p o n ty fik a ty w iększo ści ty c h b isk u p ó w trw a ły b a r­ dzo k ró tk o , co ju ż by ło fata ln e dla diecezji. N a 45 b isk u p ó w te ­ go o k re su ty lk o 1 rządził 19 la t (Sarnow ski), 1 — 18 lat (Szem- bek), 1 — 17 la t (Bokum), 1 — 14 lat (Dziaduski), 1 — 12 lat (Herbiurt), 2 po 11 la t (Zbąski, Denhoff), 2 po 10 la t (Sieciński, F redro), re sz ta a w ięc 36 po 4, 3, 2 lub po 1 roku, Pad niew ski ty lk o k ilk a m iesięcy. D odać należy, że dłuższe p o n ty fik a ty Den- hoffa i Bokum a b y ły dla d iecezji bez znaczenia, poniew aż p ierw sz y z n ich sp ra w o w a ł ró w n o cześn ie u rzą d k an clerza, a d ru g i p o d k a n c le rz e g o k o ron n eg o . Z in n y ch b isk u p ó w po dk an- c łerstw o piasto w ali: D rzew icki, Tom icki, P adniew ski, B orukow ­ ski, B aranow ski, P stro k o ń sk i (potem k a n c le rz a w kor.), G em ­ bicki, T rzeb ieńsk i, T rzebicki, W odzicki, M łodziejow ski. F ak t te n au to m a ty c z n ie p rz e k re śla ł ich rez y d e n c ję w d iecezji. Z po ­ z o sta ły ch b isk u p ó w część ró w nież nie rezy d o w ała, p iln u jąc u d w o ru sw o ich d alszy ch prom ocji.

M ów ić w ięc o rzą d a c h p a ste rsk ic h ty c h b isk u p ó w i z a p isy ­ w ać n a ich k o n to sp ra w y i zd arzen ia w diecezji, b y ło b y n iep o ­ rozum ieniem . W ich im ien iu rządził w b isk u p stw ie d iec e z ja l­ n y a p a ra t u rzęd n iczy, w p raw d zie przez b isk u p ó w p o w o ły w a ­

[2 1 ] _{D IE CEZJA PRZEMYSKA} 181 ny, ale też m ało n a ogół n a n ich się o g ląd ający . D ziałalność a d m in istra c y jn o -p a ste rsk a n ie re z y d u ją c y c h b isk u p ó w sp ro w a ­ d zała się n a jc z ę śc ie j ty lk o do o d b y cia po d czas ch w ilo w eg o p o ­ b y tu w d iecezji w iz y ta c ji jed n e g o czy k ilk u kościołów , w y z n a ­ czenia w iz y ta to ra do lu s tra c ji in n y ch p arafii oraz n ie k ie d y do zw o łan ia sy n o d u. Baw iąc poza diecezją, w y sta w iali d o k u m en ty e re k c y jn e p a ra fii i ró żn y c h in sty tu c ji ko ścieln y ch , g d y oczy­ w iście w d iecezji o d no śn e sp ra w y z o sta ły przez fu n d ato ró w i k o n sy sto rz p rzy g o to w a n e i g d y nie leż a ły w k o m p ete n cji ofi­ cjała.

O p ie ra ją c się n a in fo rm a c ja c h ks. F ran ciszk a P aw ło w sk ie­ go 51, n a le ż y stw ierd zić, że o so b iście w izy to w ali: Bp J a n z T a r­ go w isk a bo żo g ro b có w p rzew o rsk ich , G oślicki d e k a n a t sa n o c ­ ki, P stro k o ń sk i k o le g ia tę jaro sła w sk ą , J a n W ę ż y k k a te d rę i k a ­ pitu łę, G roch ow ski p a ra fię sam b orską, G em bicki k a te d rę i k a ­ p itu łę o raz k o le g ia tę jaro sła w sk ą , Z am ojski rozp oczął ja k ą ś w izy tację, lecz ją przerw ał, S arn o w sk i k a te d rę i k a p itu łę , Den- hoff k a te d rę i k a p itu łę , Bokum k a te d rę , k a p itu łę i b ry g id k i w Sam borze, Szem bek k a te d rę i k a p itu łę o raz 6 znaczn iejszy ch p arafii, C zapski p a ra fię rzeszo w sk ą, S ierak o w sk i k a te d rę i k a ­ p itu łę o raz — rzecz n ie sp o ty k a n a — d w u k ro tn ie w sz y stk ie p a ­ rafie w diecezji. P ow ołani zaś p rzez b isk u p ó w w iz y ta to ro w ie z lu stro w ali: za G oślickiego d e k a n a t sam borski, za G em bickiego F ry d e ry k A le m b e k ro zpo czął i za n a stę p n y c h b isk u p ó w k o n ­ ty n u o w a ł w iz y ta c ję całej diecezji, za S arn o w sk ieg o zlu stro w a ł w iz y ta to r w ięk szą ilość parafii, p o d o b n ie za Z bąskiego, za Den- hoffa d e k a n a t d y n o w sk i i sanocki, za S zem beka w ięk szą ilość p arafii, za F re d ry d e k a n a ty jaro sła w sk i, k ro śn ień sk i, leżajski, m ościski, p rzem y sk i i rzeszow ski, za C zapskiego d e k a n a ty j a ­ rosław sk i, leż a jsk i i m ościski. J a k w idać, nie b y ła to p ra c a sy ­ stem aty czn a, a ty lk o do ry w cza. P rzed sobo rem try d e n c k im nie m a śla d ó w b isk u p ic h w iz y ta c ji parafii, jed n a k ż e w iz y to w a ł je zap ew n e w ła sn ą p o w ag ą u rz ę d u ją c y o d czasó w b p a C hrząstow - sk ieg o (1435— 1452) a rc h id ia k o n k a p itu ły k a te d ra ln e j.

51 Oparte na źródłach informacje zamieścił P a w ł o w s k i pod odpo­ wiednimi pontyfikatami w swej pracy Premislia sacra. — Informację o obec­ nym stanie akt wizytacyjnych podał ks. J. A t a m a n w art. Akta wizy­

tacji diecezji przemyskiej do końca XyiII wieku. Arch. Bibl. Muz. Kośc.

1 8 2 H IER O N IM W Y CZA W SK I [22] D zięki b adan io m J a k u b a S a w i c k i e g o 52 p o siad am y zestaw p rze m y sk ic h sy nodów . Było ich 23, z k tó ry c h 1 odby ł się p rzed o k resem „b isk u p ó w w ę d ru ją c y c h ” — za bpa M acieja w 1415 r., a 2 są n iep ew ne. J a k n a o k res przeszło 280-letni b y ło ich ra ż ą ­ co m ało w o b ec o b o w iązu jącej n a m ocy d e k re tó w try d e n c k ic h i p o lsk ic h sy n o d ó w p ro w in c jo n a ln y c h częstej p ra k ty k i sy n o ­ dalnej. N a jw ię ce j o d b y to ich w o k resie refo rm acji. O to p ełn a ich lista: W 1488 w zg lęd n ie 1489 r. za J a n a z T arg ow isk a, w 1511 za D rzew ickiego, w 1519 za Tom ickiego, w 1525 za K rzy ck ieg o , w 1529 za K arn k o w sk ieg o, w 1532 za C hojeń skieg o, w 1539 i h ip o te ty c z n y w 1542 za T arły , w 1546, 1547, 1550, 1554 i h ip o te ty c z n y w 1556 za D ziaduskiego, w 1594 za G oślickiego, w 1607 za P stro k o ń sk ieg o , w 1612 i 1613 za Siecińskiego, w 1621 za J a n a W ęży k a, w 1634 za F irle ja , w 1636 za Szoł- drskieg o, w 1641 za G em bickiego, w 1723 za Szem beka.

Innym u jem n y m rez u lta tem w ie lu p rzejścio w y ch , a ty m s a ­ m ym zb y t k ró tk ic h , p o n ty fik a tó w b y ła rab u n k o w a e k s p lo a ta ­ cja d ó b r sto ło w y ch b isk up stw a. Biskupi, o ile nie k w ap ili się zw y k le z oso bistym in g resem do k a te d ry , o ty le n a ty c h m ia st po o trzy m an iu b u lli p re k o n iz a c y jn e j o b ejm ow ali przez p ro k u ­ ra to ró w z a rz ą d diecezji, a b y od ra z u w ejść w p o sia d a n ie m a­ ją tk u stołow ego. Z aczy n ały się w ięc ro zliczen ia z d o ty ch c z a ­ sow ą a d m in istracją, w p ro w a d z a n ie n o w y ch zarządców , zm iany w u rzą d z e n iu fo lw ark ó w i rez y d e n c ji biskupich, a niebaw em w raz z opuszczaniem przez b isk u p a d iecezji lik w id a c ja agend g osp o d arczy ch . Za n a stę p n e g o b isk u p a p o w ta rz a ł się te n sam p ro ce d e r. P o m ijając ju ż n ie k o ń czące się zw iązan e z ty m k ło ­ p o ty k a p itu ły , te ciągłe zm iany n a jb a rd zie j od czuw ała ludność p o d d a ń c za w b isk u p ich k luczach. P am iętać bow iem trzeb a, że a d m in istra to rz y biskupi, n ie k ie d y ich k rew n i, a zaw sze jac y ś k lien ci, u siło w ali ja k n a jw ię c e j w y ciąg n ąć z y sk ó w dla b iskupa i dla sieb ie53.

52 J. S a w i c k i , S y n o d y d i e c e z j i p r z e m y s k i e j o b r z ą d k u ł a c i ń s k ie g o i ich s t a t u t y . W: Concilia. P o ło n ia e ,t. 8, Wrocław 1955.

53 O wszystkim tym można się dowiedzieć z akt kapitulnych, jako że kapituła administrowała s e d e v a c a n t e majątkiem biskupim. Prace A. Pr o- c h a s к i ( J a ś l i s k a m i a s t e c z k o i k l u c z b i s k u p ó w p r z e m y s k i c h . Przew. Nauk. i Liter. 17 (1887) s. 59—77, 181—188, 262—270, 368—375, 464—473, 563—572, 654—666),· R a d y m n o m i a s t e c z n o i k l u c z b i s k u p ó w p r z e m y s k i c h , tamże, 19 (1891) s. 769—777, 865—874, 977—986, 1057—1079); J. R u t k o w s k i e g o