Czy Iz 11, 11-12 powstał pod wpływem Deuteroizajasza?

Norbert Mendecki

Czy Iz 11, 11-12 powstał pod

wpływem Deuteroizajasza?

Studia Theol. Vars. 25 (1987) nr 1

NORBERT MENDECKI

CZY Iz 11, 11— 12 POWSTAŁ POD WPŁYWEM DEUTEROIZAJASZA?

Iz 11, 11— 16 — zam k n ięta jed n o stka tem aty czn a — nie stanow i k o n ty n u ac ji m yślow ej w. 1— 9.1 W. 10 jest tzw . „ko­ re k tą Izajaszow ego oczekiw ania” (w. 1— 9).2 Przepow iednia prorocka w w. 11— 16 dzieli się w edług treści na cztery części: w. 11— 12 m ów ią o zeb ran iu rozproszonego narod u, w. 13 o „zazdrości” pom iędzy E fraim em a Ju d ą , w. 14 o p o tę ­ dze w yzw olonego n arodu. W. 15— 16 sięgają ponow nie do t e ­ m atu nowego w yjścia z w. 11— 12. P e ry k o p a 11, 11— 16 nie stanow i jedności. O bietnica zeb rania rozproszonych w w. 11 zo­ stała u zupełniona o listę narodów . To przypuszczenie w ypływ a z fak tu , że w w. 15— 16, tra k tu ją c y c h te n sam tem at, m owa jest ty lko o M ezopotam ii i Egipcie. N ajpraw dopodobniej tek st te n w początkow ej fazie w y m ien iał tylko A syrię.3 Poniew aż w. 16b w ym ienia Egipt, z którego dokonało się pierw sze w y jś ­ cie, m ożna przypuszczać, że to pociągnęło „m ałe u zu p ełn ie­ n ie ” w w. 11 o słów ko „E g ip t”.4 O sta tn i ślad red ak cji sta n o ­ w ią słowa: „i z w ysp na m orzu ” , k tó ry c h nie posiada S ep­ tu ag in ta. P rzepow iednia prorocka w w. 11— 16 pow iązana jest z Izajaszow ym proroctw em . W spólnota żydow ska o kresu n ie ­ woli babilońskiej i o kresu późniejszego usiłow ała przy stoso­ wać Izajaszow e proroctw o (w. 1— 9) do w a ru n k ó w w spółczes­ nych. Owocem owej „akom odacji” są w. 11— 16.5

N iniejsza analiza (m otivg esch ichtliche U ntersuchung) ogra­ nicza się do w. 11— 12. Tekst ten brzm i następująco:

1 C. S c h e d 1, Rufer des Heils in heilloser Zeit. Oer Prophet Je-sajah. Kapitel 1— 12 logotechnisch und bibeltheologisch erklärt, P a­ derborn 1973, 342; H. W i l d b e r g e r , Jesaja, 1. Jesaja 1— 12, Neukir­ chen—Vluyn 1972, 465.

2 Por. H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 458; także C. S c h e d 1, Rufer d e s Heils in heilloser Zeit..., dz. cyt., 339.

3 H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 465. 4 H. W i 1 d b e r g e r, Jesaja, dz. cyt., 465.

108 N O R B E R T M E N D E C K I

w. 11 Owego dnia to się stanie: Pan 6 podniesie znowu rękę,7 aby wykupić Resztę swego ludu, która ocaleje, z Asyrii i z Egiptu, z Patros i z Kusz,

z Elamu i Szinearu, z Chamat i z wysp na morzu.8

w. 12 Podniesie znak dla narodów i zgromadzi wygnańców Izraela; pozbiera rozproszonych z Judy z czterech stron świata.

W y rażen ie „podmieść rę k ę ” pochodzi z dziedziny p ra w n i­ czej.9 Podniesienie ręk i albo rą k w k ie ru n k u Boga w niebie było gestem, przysięgi,10 stosow anym n aw et, w an tro p o m o r- ficznym ujęciu, przez sam ego Ja h w e .11

P a n podnosi rękę, aby w ykupić Resztę swego ludu. Z n a­ czenie czasow nika qana jest sp o rn e.12 B rak jest jednoznaczne­ go tłum aczenia, zwłaszcza w tek stach , gdzie Ja h w e je s t pod­ m iotem .13 O w y k u p ien iu n a ro d u przez Ja h w e m ów i tzw. pieśń dziękczynna M ojżesza w W j 15, 1— 18. W tekście ty m stoi

qana Q p a ra leln ie do ga’al Q. Podobne znaczenie m a qana Q

w P s 74, 2, 54.14 Iz 43, 3 m ów i o „sum ie w y k u p u ”, k tó rą J a h w e płaci za Izraela. Qana Q w Ne 5, 8 u żyte jest w sensie pada Q, gdyż chodzi tu ta j o w ykupienie niew olnika. W k ręg u o sta t­ niego znaczenia z n a jd u je się czasow nik pada Q.

Przedm iotem w y k u p u jest „Reszta swego lu d u ”. W S ta ry m T estam encie, zwłaszcza we w cześniejszych tek stach , m ow a jest o Reszcie w sensie groźby.13 P u n k te m zw ro tn y m b y ł okres

6 Tekst m asorecki ma adonaj. Inne hebrajskie m anuskrypty mają często JHWH, H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 463.

7 Chodzi tutaj raczej o s e ’et (wznieść ) a nie o szenit (po raz drugi), co w ynika z Iz 49, 22 i inne, H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 463.

8 „I z w ysp na morzu” — brak w LXX.

s A. S. W o u d e, ja d Hand, w: THAT, t. 1, 667—674 szczeg. 670. ίο Por. (3ia przykładu Rdz 14, 22; Dn 12, 7 i inne, A. S. W o u d e, ja d Hand, dz. cyt., 670.

,u Por. dla przykładu Wj 6, 8; P w t 32, 40; Ps 106, 26 i inne F. S t o l z , nś’ aufheben, tragen, w: THAT, t. 2, 109—117 szczeg. 111.

12 W. H. S c h m i d t , qnh erwerben, w: THAT, t. 2, 650—659, szczeg. s. 654.

13 W. H. S c h m i d t , qnh erwerben, art. cyt., 654.

14 Ps 74 pow stał ok. r. 520 przed Chr. Zawiera on późniejsze dodatki, H. J. K r a u s , Psalm en (BKAT 15), Neukirchen—V lu y n 5 1978, 679.

[3} I Z 11, 11—12 109

niew oli babilońskiej Dopiero od czasów D e u te ro iz a ja sz a 16 przepow iada się zbaw ienie rozproszonej Reszcie. Iz 11, 11— 12 bliski jest pod w zględem treści i term inologii Iz 49, 20—· 22. W obydw u tek sta ch P a n w yciąga rękę, staw ia znak dla pogan i zbiera R esztę swego ludu.

W ykup R eszty d o konuje się z różnych k rajów . P rzez A ssur {Asyria)) rozum ie się obszar Babilonii, gdyż term in em tym oznaczono B abilon w Lb 24, 22. 24; 2 K ri 23, 29; L m 5, 6; P s 83, 9 i P e rsję w Ezd 6, 22; Ne 9-, 32. Na obszarze B abilonii pozostała część Żydów aż do początku o kresu perskiego.17 T ak ­ że w Egipcie istn iały żydow skie kolonie. To w ynika z tek stu J r 42— 43, w edług którego w ielu Ż ydów ratow ało się uciecz­ k ą do E giptu po zam ordow aniu G odoliasza.18 P rz y pierw szej k a ta rak c ie n ilow ej w E lefan ty n ie osiedliła się w 6 w. przed Chr. żydow ska kolonia w ojskow a.19 O ich życiu d ow iadujem y się z licznych ara m ejsk ic h papirusów .20 E lefan ty n a n ależy do G órnego E giptu. W edług J r 44, 1. 13; Ez 29, 14 i 30, 14 Egipt G órny n azy w an o P a tro s,21 podczas gdy m izra jim oznaczało Egipt D olny.22 Od d ru g iej k a ta ra k ty N ilu począw szy aż do w y sp y Sai rozciągała się Etiopia, n azw an a w S ta ry m T esta­ m encie K usz.23 Ź ródła b ib lijn e i pozabiblijme nic nie w spom i­ n a ją o ty m , żeby tu ta j m ieszkali Żydzi. Być może, że jakieś g ru p y żydow skie osiedliły się na południe od E giptu od czasu w y p ra w y K am byzesa do N ubii (ok. r. 525 przed C hr.).24

Elam rozpoczyna listę północnych k rajó w , w idzianych od

H. W i l d b e r g e r , Sr übrig sein, w: THAT, t. 2 s. 844—855 szczeg. 850—852.

16 Chociaż Jr 23, 3 i Jr 31, 7 m ówią o zbaw ieniu dla Reszty, obydwa teksty nie pochodzą od Jeremiasza, S. B ö h m e r , Heim kehr und neuer Bund. S tudien zu Jeremia 30—31 (GthA 5), Göttingen 1976, 37, 67.

17 J. B r i g h t , Geschichte Israels. Von den Anfängen bis zu r S chwelle des Neuen Bundes (KBANT), D üsseldorf 1966, 365—367.

18 Jedna z grup zabrała ze sobą proroka Jerem iasza, J. B r i g h t , Geschichte Israels..., dz. cyt., 355—356.

19 W. K o r n f e l d , Unbekanntes Dia sporajudentu m in Ober­ ägypten im 5.14. Jh. v. Ch., w: Kairos N F 18 (1976) 55—59.

20 P. G r e l o t , Documents araméens d ’Egypte (Lapo 5), Paris 1972 passim.

21 Por. P atru sim w Rdz 10, 14 i w 1 Krn 1, 12, J. J a n s s e n , Pathros, w: H. H a a g , Bibel-Lexikon, E in sied eln 2 1968, 1324—2325 szczeg. 1325.

22 Por. J. J a n s s e n , Pathros, art. cyt., 1324.

28 Por. G. L i s o w s к y, K on kordan z zu m hebräischen A lten Testa­ m ent nach d e m von Paul Kahle besorgten Masoretischen Text. Unter veran tw ortlic h e r M itwirkung von Leonhard Rost, Stuttgart 2 1958, 1632.

110 N O R B E R T M E N D E C K I [4]

stro n y Izraela. Elam b y ł bezpośrednim sąsiadem B abilończy- ków .25 J r 25, 25 i Ez 32, 244 w y m ien iają Elam razem z innym i n arodam i, pośród k tó ry c h Izrael został rozproszony. W edług Ezd 2, 7; 8, 7; 10, 2. 26; Ne 7, 12 i 12, 42 żyło w Jerozolim ie pokolenie Elam a, n iew ątp liw ie nazw ane zgodnie z nazw ą k r a ­ ju, z którego pochodzili.26 S zin ear jest w D n 1, 2 archaiczną nazw ą B abilonu.27 W innych tek stach , jak w Rdz 10, 10; 11, 2; 14, 1. 9; Joz 7, 21 i Za 5, 11 S zinear oznacza raczej okręg M ezopotamii. Podobne znaczenie m a S zinear w naszym te k ś­ cie,28 będąc paralelą do A ssur (Asyria). O bydw ie nazw y z d ra ­ d zają arch aiczn y sty l red a k to ra K sięgi Izajasza. C ham at nad O rontesem oznacza praw dopodobnie w n aszym tekście obszar S y rii Ś rodkow ej.29 O statnie w y rażanie ,,i z w ysp na m o rz u ” tru d n e jest do u stalen ia. Czy chodzi tu ta j o w y sp y w schodniej części M orza Śródziem nego? Poniew aż w y rażenie ,,i z w ysp na m o rzu” n a stę p u je po C ham at, przypuszczać m ożem y, że chodzi tu ta j raczej o zachodnią część w ybrzeża.30 P rzem aw ia za ty m podobne oznaczenie w Iz 20, 6 31 i w Iz 23, 2. 6.32 P odobna lista narodów , z k tó ry ch dokona się zbieranie przez Jahw e, w y stęp u je jeszcze w Za 10, 10. T u ta j m am y też oby­ dw a k ra je , E gipt i Asisur (Asyrię).33

Nie w yklucza się możliwości, że D euteroizajaszow e p rze d ­ staw ienie zbierania dało im puls do pow stania listy narodów w obydw u tek stach . Iz 43, 5— 6 w ym ienia stro n y nieba, z k tó ­ ry ch Ja h w e zgrom adzi rozproszonych. Iz 49, 12 m ówi o pół­ nocy i południu. Ów plan jest w idoczny w naszej liście. A ssur (Asyria), Elam , S zinear i C ham at oznaczają północ, Egipt, P a - tros i K usz południe, „w yspy na m o rzu ” zachód. D latego też m ożem y zgodzić się na pew ien w pływ , jak i D euteroizajasz w y w a rł na pow stanie listy narodów w Iz 11, 11.

W. 12 m ów i o zb ieran iu Żydów, k tó rz y po d ru g im w y jściu

25 E. D h o r m e, Elam, Elamites, w: DBS, t. 2, 920—962. 25 H. W i 1 d b e r g e r, Jesaja, dz. cyt., 469.

27 A. L а с o c q u e, Le livre de Daniel (CAT 15), Neuchâtel 1976, 33. 23 H. W i 1 d b e r g e r, Jesaja, dz. cyt., 469.

29 H. W i 1 d b e r g e r, Jesaja, dz. cyt., 469. 30 H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 469.

31 „Mieszkańcy tego w ybrzeża” = Filistyni, O. K a i s e r , Der Prophet Jesaja. Kapitel 13—39 (ATD 18), Göttingen 2 1976, 95.

82 Chodzi tutaj o Fenicjan, O. K a i s e r , Der Prophet Jesaja, dz. cyt., 131— 133.

33 Początkowo Iz 11, 11 m ówił tylko o Asyrii (Assur), później dołą­ czono Egipt, a w ostatniej fazie redakcyjnej uzupełniono tekst o listę narodów. H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 466.

[51 I Z 11, 11—12 111

dobrow olnie zostali w obcych k ra ja c h .34 W yrażenie „podnieść z n a k ” 35 w zięte zostało z Iz 5, 26; 11, 10 a przede w szystkim z Iz 49, 22. W Iz 5, 26 przyw ołu je P a n obcy naród z daleka i posługuje się p rzy ty m znakiem , ab y zebrać ów n a ró d p rz e ­ ciwko Izraelow i.36 W Iz 11, 10 znak pozostaje postaw iony dla pogan w przyszłym okresie zbawczym , ab y znaleźli oni drogę do Jerozolim y.37 W Iz 49, 22 staw ia P a n znowu znak dla po­ gan (w edług C. W e s t e r m a n n a oznacza to początek w al­ k i przeciw ko nim) w celu w yzw olenia Izraelitów z niew oli.38 Podobną fu n k cję pełn i znak w Iz 11, 12. P a n wznosi znak d la obcych narodów , ażeby nie przeszkadzali Izraelitom w dro­ dze do ojczyzny. D latego też mówić m ożem y tu ta j o pew nym zbliżeniu do Iz 49, 22.

Znak zostaje postaw iony w celu zgrom adzenia „w ygnańców Izra e la ” . F o rm u ła „w ygnańcy Iz ra e la ” w y stęp u je w Iz 56, 8; Ne 1, 9 i P s 147, 2. M ożna zgodzić się z W esterm an n em , k tó ry tw ierdzi, że form u ła „ten, k tó ry grom adzi w ygnańców Izra e ­ la ” w okresie niew oli babilońskiej wchodzi w m iejsce daw nej fo rm u ły „ten, k tó ry u rato w a ł cię z E g ip tu ” 39, a n aw et zostaje ona p rz y ję ta przez tra d y c ję m od litew n ą w spólno ty żydow skiej o kresu po niew oli babilońskiej (Ps 147, 2). Owa fo rm u ła może pochodzić zarów no od T rito izajasza (Iz 56, 8), jak i od re d a k ­ to ra P w t 30 , 4 40, gdyż Ne 1, 9 i Ps 147, 2 pochodzą z okresu po niew oli b abilońskiej.41 Nie w yklucza się też możliwości w pływ u n a ową form u łę Ezechielowego obrazu rozproszonych owiec (Ez 34).42

A u to r o b ietnicy Iz 11, 11— 12 posługuje się p a rą czasow ni­ ków ’asaph Q — qabbatz Pi. Owa p a ra z n a jd u je się też w Ez 11, 17; Mi 2, 12; 4, 6. Mi 2, 12 i 4, 6 pochodzą z okresu po n ie ­

34 J. B r i g h t , Geschichte Israels..., dz. cyt., 355—356.

35 Ne.s jest „sztandarem, który stawia się w celu oznaczenia m iejsca, w którym ma się zebrać oddział w ojskow y (por. Iz 11, 10. 12; 18, 3). Sta­ w ia się go na w idocznym m iejscu (Iz 13, 2; 30,17), przede w szystkim zbierają się przy nim dowódcy w ojskow i (Iz 31, 9)”, H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 223.

36 H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 223. 37 H. W i l d b e r g e r , Jesaja, dz. cyt., 458—459.

38 C. W e s t e r m a n n , Das Buch Jesaja. K apitel 40— 66 (ATD 19), Göttingen 1970, 179.

39 C. W e s t e r m a n n , Das Buch Jesaja..., dz. cyt., 252.

40 N. M e n d e с к i, Die Sammlu ng des zerstreuten Volkes. Eine motivgeschichtliche Untersuchung anhand der Verben qbs PI und ’spt Q (rozpr. dokt.), Wien 1980, 20.

41 H. J. K r a u s , Psalmen, dz. cyt., 1136.

42 N. M e n d e c k i , Die Sammlung des zerstreuten Volkes..., dz. cyt.,

112 N O R B E R T M E N D E C K I

{6] w oli babilońskiej.43 Chociaż Ez 11, 17 jest d odatk iem do głów ­ nego tek stu , nie jest rzeczą w ykluczoną, że ów d o datek został w łączony przez Ezechiela do rozdziału I I . 44 D latego też m ożna uw ażać p a rę czasow ników ’asaph Q — qabbatz P i za Ezechie- lową.

P a rale ln ie do „w ygnańców Iz ra e la ” w w. 12 m am y w y ra ­ żenie „rozproszeni z J u d y ”. Czasownik p u tz Ni w y stęp u je często w Księdze Ezechiela.45 W K siędze Izajasza m am y ów czasow nik jed yn ie w naszym tekście. P o n ad to zarów no w K się­ dze Ezechiela, jak i w naszym tekście p u tz Ni wiąże się ściśle z qabbatz Pi.46 J u d a — K rólestw o Południow e w y stęp u je też m iędzy in n y m i 47 w Ez 21, 25; 27, 17; 37, 16; 48, 7, ale nigdzie u D euteroizajasza. D la D euteroizajasza jest raczej typow a p a ­ ra „Izrael —■ J a k u b ” .48 To przem aw ia za bliskością te rm in o ­ logii K sięgi Ezechiela.

Z bieranie dokonuje się ,,z czterech stro n św ia ta ”. To w y ­ rażenie w y stę p u je oprócz naszego te k s tu jeszcze w Ez 7, 2; Hi 37, 3; 38, 13. W tek sta ch ty ch nie m a jed n ak m ow y o zbie­ ra n iu rozproszonych. D latego też m ożem y jedynie stw ierdzić pew n ą zależność słow ną; zwłaszcza Ez 7, 2 stoi blisko naszego te k stu , poniew aż tak że tu ta j w y stę p u je liczba „c zte ry ”. Zbie­ ra n ie z krań có w ziem i należy do term inologii D euteroizajasza. W Iz 43, 6 Ja h w e n a k azu je czterem stronom św iata, żeby nie u tru d n ia ły pochodu rozproszonego n a ro d u do ojczyzny.49 W proroczej w izji (Iz 49, 12) p rzed staw io n y jest pow rót roz­ proszonych „z Północy i z Z achodu i... z k ra in y S in itó w ” .30 Dlatego też pod w zględem treści należałoby zgodzić się na w p ływ D euteroizajasza. Językow o zaś a u to r obietnicy p rze jął w yrażen ie „z czterech stro n św ia ta ” od Ez 7, 2.

43 Por. N. M e n d e c k i , Die Sammlung und der neue Exodus in Mich 2, 12— 13, Kairos 1—2 (1981) 96—99, szczeg. 98; tenże, A u te n ty c z­ ność Mi 4, 6— 7, w: Collectanea Theologica, 52 (1982) fase. II, 85—88 szczeg. 88.

44 W. Z i m m e r 1 i, Ezechiel (BKAT 13), N eukirchen—Vluyn 1969, 251.

45 Ez 7x, Jr 3x, Iz lx (nasz tekst), Rdz lx , 2 Sm lx , 1 Krl lx , 2 Kri lx , 2 Krn lx , w edług G. L i s o w s k y , Konkordanz zu m hebräischen Alten Testament..., dz. cyt., 1150.

48 Por. Ez 20, 34. 41; 28, 25; 29, 13; 34, 12 i inne.

47 Por. G. L i s o w s k y , Konkordanz z u m hebräischen Alten Te­ stament..., 1611.

48 Por. Iz 40, 27; 41, 8. 14; 42, 24 i inne. 49 D euteroizajasz posługuje się słów kiem qatze.

50 „S eve n im ” — w edług tekstu Izajasza z Qumran, C. W e s t e r ­ m a n n , Das Buch Jesaja, dz. cyt., 175.

[7] I Z 11, 11—12 113 Z pow yższej an alizy w ynika, że a u to r Iz 11, 11 b y ł pod w p ły w em D euteroizajasza w p rzed staw ien iu zebrania rozp ro­ szonego narodu. W zw iązku z ty m należy w ym ienić Iz 49, 20— 22, gdyż tu ta j, ja k i w naszym tekście, zostaje postaw iony znak d la obcych narodów . Od D euteroizajasza p rze jął a u to r także pojęcie R eszty i w ielkość procesu zbierania, w yrażoną w liście narodów .

N a w. 12 sk ład ają się różne trad y cje. Od T ritoizajasza albo deuteronom icznego re d a k to ra pochodzi w y rażenie „w ygnańcy Iz ra e la ”, od Ezechiela p a ra czasow ników ’asaph Q — qabbatz P i oraz p u tz Ni, z oznaczeniem n a ro d u „ J u d a ” . Od D eu tero iza­ jasza pochodziłoby jedynie w y rażen ie „podnieść z n ak ”. W p raw ­ dzie w y rażen ie „z czterech stro n św ia ta ” w zięte jest z Księgi Ezechiela, treściow o jed n ak pozostaje ono w zw iązku z no ­ w in ą D euteroizajaszow ą.

P rzed staw ien ie zbierania jest w ty ch w ierszach niepow ta­ rzalne. N aród stanow i, podobnie jak w Mi 2, 12; 4, 6—7, tylko m ałą R esztę rozproszoną po różnych k rań cach ziemi. Jah w e w yciąga rękę, ab y w y k up ić tę Resztę. Je d n a k zbieranie u tr u d ­ n ia ją obce n a ro d y , dlatego P a n staw ia im znak, ab y um ożli­ wić owo zbieranie. Podobnie jak w P w t 30, 3— 4, ta k i tu ta j podkreśla się w ielkość zgrom adzenia, p rzy czym w ylicza się n aro dy, z k tó ry c h zbieranie m a się dokonać. U niw ersalność zgrom adzenia w yraża zwłaszcza koniec zdania.

!

1st Jes 11, 11— 12 unter deuterojesajanischem

Einfluss entstanden?

i

' Z u s a m m e n f a s s u n g

Die durchgeführte m otivgeschichtliche Untersuchung hat ergeben, daß der V erfasser von Jes 11, 11 in der D arstellung der Samm lung des zerstreuten Volkes unter deuterojesajanischem Einfluß stand. In diesem Zusam menhang ist besonders die S telle Jes 49, 20—22 zu nennen, ' w eil hier w ie in unserem T ext Jahwe ein Feldzeichen für die fremden ! Völker aufstellt. Von D euterojesaja hat der Verfasser noch den i R estgedanken und auch die Größe der Sammlung, die die Länderliste

ausdrückt, übernommen.

V. 12 geht auf verschiedene Traditionen zurück. Von Tritojesaja oder vom deuteronomischen Redaktor könnte der Ausdruck „die

I Versprengten Israels”, von Ezechiel das Wortpaar ’asaph Q — 8 — S tu d ia T heol. V ars. 25 (1987) n r 1

114 N O R B E R T M E N D E C K I |8j q a b batz Pi, w ie auch put-g, Ni mit der Bezeichnung des Volkes „Juda”, stammen. Von D euterojesaja stamm t lediglich „das Feldzeichen auf­ richten”. Der Ausdruck „von den vier Säumen der Erde” geht zwar wörtlich auf Ezechiel zurück, bleibt inhaltlich aber im Zu­ sam menhang m it D euterojesaja.

Die Schilderung der Sam m lung in diesen Versen ist einm alig. Das Volk bildet w ie in Mich 2, 12 und 4, 6—7 nur einen kleinen Rest, der sich in verschiedenen Ländern der Erde befindet. J a h w e . streckt seine Hand aus, um diesen Rest loszukauien. Da die Sammlung durch die fremden Völker erschw ert wird, richtet Jahwe ein Feldzeichen auf, um diese Sam m lung zu ermöglichen. Wie bereits in D tn 30, 3—4 wird auch hier die Größe der Sam m lung betont, indem Lander aufgezählt werden, aus denen sich die Sam m lung vollzieht. Die Totalität der Samm lung

bringt besonders prägnant die letzte Satzreihe zum Ausdruck.