Łukaszewicz, Bohdan
"Straty wśród pisarzy polskich
(literatów, publicystów dziennikarzy
i redaktorów) w czasie II wojny
światowej i okupacji hitlerowskiej
1939-1945", Maria Rutowska,
Warszawa 1980 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 85-86
Rece n z j e i o m ó w i e n i a
85
cersk ich w p o w ie c ie suskim ) jest p o śre dn io c en n y m p r zy czy n k iem b a d a w czy m dla h isto r y k ó w in te resu ją cy ch się p r o b lem a ty k ą ludności polskiej w P ru sa ch w o k resie m ię d z y w o je n n y m .
N a jb ard ziej p u b lic y sty czn o -p o lem iczn y , a zarazem (z n a u k o w e g o pun ktu w id zen ia) p o w ie r z c h o w n y charakter m ają te fr a g m e n ty k siążk i R ugego, k tó re ilu stru ją przejęcie w ła d z y w R zeszy przez H itler a. T rudno się zresztą te m u dziw ić, skoro z jednej stro n y próbuje działać zn ied o lężn ia ły starzec, m ający b y ć b oh ater em książki, z dru giej zaś z d ecy d o w a n ie dąży do celu p rzy w ó d ca partii p o lity cz n e j w alczącej o w ład zę, a o ży w io n ej k o n cep cja m i jakże blisk im i w g ru n cie rzec zy g ło w ie p ań stw a. W ła śn ie d ojście H itler a do w ła d z y stw o r z y ło w N ie m c z e c h p rzesłan ki d la p ełn ego, p o lity cz n e g o i gospodarczego ren esa n su tra d y cji m ilita r y sty cz n y c h , k tó r y m dość n ie u d o ln ie s ta w ia ł tamę tra k ta t w ersa lsk i, a k tó r y m z a w sz e pozostał w ie r n y feld m a rsza łek w y b r a n y w 1925 roku na p rezyd en ta Rzeszy.
W śród sz czegółów , k tó r e u sz ły u w a d z e redakcji w y d a w n ic z e j, a które n a le ż y o k reślić jako bu d zące w ą tp liw o śc i form aln e, trzeba w y m ie n ić prze rob ien ie n a z w y „P o m o rze” n a „ P o m o r je ” (s. 10) czy n ie z b y t p r e c y z y jn e o k reślen ie czasu, w k tó r y m O grod zien iec z n alazł się n a te r e n ie P ru s W sc h o d n ich (s. 11). N a le ż a ło podać d ok ładn ą datę: rok 1919.
Z am iast B u k o w in y , jako k ra in ę „b ogatą w ropę n a fto w ą ” n a leża ło p o dać (na s. 51) zachodnią U krainę, a zgod n ie z w ó w c z a s sto so w a n y m n a z e w n ic tw e m w sch o d n ią Galicję. R u g ę w y c h o d z i z założen ia, że O lsztyn w ok resie życia H in d en bu rga m o że nosić ty lk o i w y łą c z n ie n a z w ę A lle n ste in . A n a lo giczn ie S zczytn o to ty lk o O rtelsburg, O grod zien iec — N eu d eck . P o su w a się ch y b a jed nak za daleko, g d y na s. 62 p isze N o w o G ieo rg iew sk , Iw angorod, nie p od ając t y c h n a zw w n a w ia sa ch , p o „ D ę b lin ” i „M odlin” . W sc hod n io- p ru sk ieg o p rzy ja ciela H in d en bu rga, h rab iego Elarda v o n O ldenburga, n a z y w a „ O ld en b u r g -J a n u sch a u ”, d odając zg o d n ie z n ie m ie c k im z w y c z a je m do n a z w isk a r o d o w eg o n a zw ę g łó w n e g o m a ją tk u (podobnie: zu E u len b u rg -W ic- k e n czy v o n der O sten-W arnitz), lecz n a s. 228 m y ln ie u zn a je n a z w ę m a ją tk u pod S u sz e m Jan u sch a u (Januszew o) za n a z w isk o autora c y to w a n y c h p rzez sie b ie w spo m n ień .
E d w a r d M a r t u s z e w s k i
M a r i a R u t o w s k a , K d w a r d S e r w a ń s k i , S t r a t y w ś r ó d , p i s a r z y p o l s k i c h ( l i t e r a t ó w , p u b l i c y
s t ó w d z i e n n i k a r z y i r e d a k t o r ó w ) w c z a s i e I I w o j n y ś u ń a t o u i e j i o k u p a c j i h i t l e r o w s k i e j 1939—1945, M i n i s t e r s t w o S p r a w i e d l i w o ś c i , G ł ó w n a K o m i s j a B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i c h w P o l s c e , W a r s z a w a 1980. s s . 96.
P raca jest k o n ty n u a c ją w c z e śn ie jsz y c h p u b lik a cji M. R u to w sk ie j i E. S e r - w a ń sk ie g o d o ty c zą cy ch stra t o so b o w y c h śr o d o w isk a tea tr a ln eg o , m uz yczn ego, b ib lio tek a rsk ie g o . S ta n o w iły one fr a g m e n t w y n ik ó w b a d a ń zesp ołu, p o w o ła n e g o w 1975 roku, do o p racow an ia C entralnej K a r to te k i S tr a t O so b o w y ch In te lig e n c ji P o lsk ie j p r z y G ł ó w n e j K o m isji B a d an ia Zbrodni H itle r o w sk ic h w Polsce.
P opr zed zon e w stę p e m (za w iera ją cy m c h a r a k te r y sty k ę d o ty c h c z a so w y c h badań, o m ó w ie n ie źród eł i lite ra tu ry oraz za ło żeń i red ak cji pracy) lista strat lite r a tó w , p u b lic y stó w , d zien n ik a rzy i red a k to r ó w w o k resie od 1 w r z e ś nia 1939 rok u do 8 m a ja 1945 rok u o b ejm u je bardzo la k o n ic z n e b io g ra m y 576 osób, k tó r e bąd ź b y ły ofia ra m i w o j n y (71,7% ogółu strat), bąd ź też
86
R e c e n z j e i o m ó w i e n i az m arły w trak cie jej trw ania (28,3%). N ie jest to za te m lista eksterm inacji. A u to rzy u w z g lę d n ili n azw isk a za ró w n o o b y w a te li p o lsk ich i P o la k ó w z k ra ju i zagranicy, a le ró w n ie ż „P olaków , o b y w a te li n iem ie ck ic h, p o ch o d zących z ob ecn y ch ziem zachodnich i p ó łn o c n y c h ”.
W w y k a z ie strat zn a jd u jem y n a zw isk a z w ią za n e z teren em b y ły c h P rus W schodnich. O dnotow ano w ięc: R einholda Barcza (1885— 1942), K azim ierza Jaroszyka (1878— 1941), M ichała K ajki (1858— 1940), L u d w ik a Ł y d k o (1895— 1944), S ta n isła w a N o w a k o w sk ie g o (1889— 1942), S e w e r y n a P ie n ięż n e g o (1890— 1940), W ła d y sła w a P ie n ięż n e g o (1880— 1940).
P io n iersk i charakter pracy sp raw ił, że są w niej p e w n e luki, k tó r e w a r to uzupełnić. N a le ż y w ię c u p o m n ieć się o ta k ie p ostacie jak: H ugo B ah rk ego (Barke), 1876— ок. 1940, drukarza, działacza p olitycznego, w la ta ch 1900— 1901 redaktora ukazującej się w Ełk u „G azety L u d o w e j” ; W ła d y sła w a G ro b eln eg o (1893— 1939), drukarza, redaktora, działacza p le b isc y to w e g o n a P o w iślu; K u rta Obitza (1907— 1945), działacza m azurskiego, naukow ca, w la ta ch 1928— 1931 redaktora w y d a w a n e g o w B e r lin ie pism a M a zu ró w „C ech” ; Bernarda Żbika, d ziałacza m azu rsk iego, poety, w sp ó łp ra co w n ik a „Życia M ło d z ie ż y ”, k tó r y od 1940 roku w ięzio n y w obozie w S tu tth o fie zm a rł tam śm iercią głodow ą.
W ym ien io n y na s. 28 Lech Malbor, to fa k ty c z n ie pseudonim , ja kim pod p is y w a ł sw o je u tw o r y F ran ciszek Jujka (1906— 1943).
N a to m ia st F ran ciszek M y śliń sk i (s. 69), dziennikarz, lite ra t z Grudziądza, ur. 1894 r., n ie został z a m o rd o w a n y na te r e n ie GG; od 1947 r. m ieszk ał w S zczytn ie, ta m też zm arł w 1963 r. (Por. T. Oracki, T w ó r c y i działacze
k u l t u r y w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m w latach 1945—1970. M a t e ri a ł y bi ogr a
ficzne, O lsztyn 1975, ss. 117— 118).
W z e s ta w ie w a ż n ie jsz y c h źródeł i lite r a tu r y zabrakło p u b lik a cji T. Orac- k iego, S t r a t y s z k o l n i c t w a i o ś w i a t y po l sk i ej na W a r m i i , Ma zu ra ch i P o w i śl u
w latach 1939—1946, P rzeg lą d H isto ry czn o -O św ia to w y , 1961, nr 3; 1962, nr 2.
B oh da n Ł u k a s z e w i c z
S t o s u n k i p o l s k o - n i e m i e c k i e . I n t e g r a c j a t r o z w ó j z i e m z a c h o d n i c h У p ó ł n o c n y c h . P r a c a
z b i o r o w a p o d r e d . B . J a ł o w i e c k i e g o i J . P r z e w ł o c k i e g o , K a t o w i c e 1980, s s . 293, 1 n l b .
K siążk a ta jest p ok ło siem k a to w ic k ie j k o n fer en cji n a u k o w ej z końca 1979 roku, zorgan izow an ej p rzez W y d zia ł N a u k S p o łe c z n y c h P A N i U n i w e r s y te t Ś ląski oraz Śląski In sty tu t N a u k o w y . W yd a n a staran n ie choć w m a ły m n ak ła d z ie (625 egz.), porusza isto tne za gad n ien ia z zak resu sto su n k ó w p o lsk o -n ie m ie c k ic h ostatn ie go sz czeg ó ln ie pó łw iecza . S k ła d a się ze w stę p u au torstw a red ak torów (s. 7— 8) i trzech części. P ie r w sz a p o św ięc o n a jest p e r s p e k ty w ie h istorycznej sto su n k ó w p o lsk o -n ie m ie c k ic h (ss. 9— 74), druga — stosun k om m ięd zy P o lsk ą a R F N (ss. 75— 192), trzecia natom iast d o ty c z y pro ce só w in te g ra cji i rozw oju ziem zachodnich i p ółn o cn y ch w p o lsk im o rga n iz m ie p a ń stw o w y m . U k ła d p o w y ż sz y jest p rzejrzy sty , chociaż zabrakło w y ek sp o n o w a n eg o m iejsca n a sp r a w y w c h o d z ą c e w zak res sto su n k ó w m iędzy P o lsk ą a N R D . W p ra w d zie R. B uchała, jed en z a u to r ó w drugiej części, d o ty k a teg o zagadnienia, a le jego te k st (ss. 95— 108) m a charakter p rop ozycji p eriod yzacji p o w o je n n y c h sto su n k ó w p o lsk o -n ie m ie c k ic h z p u n ktu w id zen ia p olskiej racji stanu. B r ak n a to m ia st w tom ie te k stó w , k tó r e od zw iercied la
