Janusz Lehmann
"Zum Problem der Steinzerstörung
und Konservierung. Steinfestigung
mit Kalisilikat und Ethylsilikat", K.
Schmidt-Thomsen, München-Berlin
1969 : [recenzja]
Ochrona Zabytków 23/1 (88), 79-80
skow o-żyw iczną, oczyszczeniu obram owania ze srebr nego filigranu .roztworem am oniaku.
M. K. K a l i s z, M a g a z y n o w a n i e arc h e o lo g ic zn y c h p r z e d m i o t ó w z m i e d z i i b rąz u , s. 88—93. Streszczenie w jęz. angielskim . Jako konieczne warunki przecho w yw ania zabytków archeologicznych z m iedzi i brązu autor w ym ien ia niską w ilgotność powietrza (poniżej 50°/o w ilg. wzgl.), stałą tem peraturę, nieobecność ga zowych i stałych zanieczyszczeń powietrza. B ibliogra fia — 8 pozycji.
E. К. К r o i l a u, D ziałanie św ia tła na z b io r y m u z e a l
ne i ś r o d k i ich o ch ron y, s. 94—116, 6 tablic, 2 w yk re
sy. Streszczenie w jęz. angielskim . W yniki i w nioski z badań nad działaniem św iatła naturalnego i sztu cz nego na różne rodzaje zabytków, przeprowadzonych w państw owych muzeach rosyjskich. Stwierdzono że św iatło sztuczne w yw ołu je m niejsze zmiany niż natu ralne. W yniki przedstawiono w form ie tablic i w y kresów . Bibliografia — 5 pozycji.
Informacje zawierają spis konserwatorów w ZSRR, zatwierdzonych w latach >19'66—67.
J a n u s z L e h m a n n
Tom 2/0 omówiony zostanie w nr 3 —'1970 r.
K. S c h m i d t - T h o m s e n , Z u m P r o b l e m d e r S t e i n
z e r s tö r u n g u n d K o n s e r v i e r u n g . S t e i n f e s t ig u n g m i t K a l i s i l i k a t u n d E t h y l s i l i k a t (P rob lem n iszczen ia i k o n serw a cji k a m ien ia . W zm acn ian ie k a m ien ia k rze m ia n em p otasu i k rzem ia n em ety lu ). „D eutsche Kunst und D enkm alpflege”, D eutscher K unstverlag, Mün chen-B erlin, 1969, s. 11—.213. Sonderdruck.
Praca dotyczy problem atyki trw ałości kamiennego w ystroju rzeźbiarskiego architektury średniowiecznej i pośredniowiecznej, obejmującego rzeźbę figuralną i dekorację, oraz zagadnienia jego ochrony i konser
wacji. '
W pierwszej części autor, posługując się szeregiem bardzo w ym ow nych przykładów ilustrow anych foto grafiam i dowodzi, że niszczenie kamiennego w ystroju architektury na skutek działania czynników k lim a tycznych jest coraz szybsze. W zrastające tempo nisz czenia przypisuje autor coraz w iększej zawartości sp a lin w powietrzu, przede w szystkim gazów siarkow ych i dwutlenku węgla. W celu zapobiegania szkodliw ej działalności czynników klim atycznych na kamień sto sowano od dziesiątków lat w iele preparatów; autor w ym ienia ponad 40 zaznaczając, że jest to tylko część. D ośw iadczenia zdobyte w trakcie ich stosow ania ob fitują w niepowodzenia, natom iast rezultaty pozy tyw ne zdarzały się niezw ykle rzadko. Niepowodzenia konserwacji prowadzonych przy użyciu preparatów chem icznych w yw ołują tendencje powrotu do metod rzem ieślniczych, polegających na usuwaniu zw ietrza łych partii lub całych obiektów, uzupełnianiu w no w ym tw orzyw ie, zastępowaniu oryginałów kopiami, w reszcie w zm niejszaniu w ym iarów obiektów przez usunięcie zwietrzałych w arstw powierzchniowych k a m ienia i wypracow aniu detali kam ieniarsko-rzeźbiar- skich na nowo. W szystko to przeprowadza się w dą żeniu do uzyskania w yglądu obiektu „jak now y”. W ten sposób pojęta konserwacja oraz nieskuteczność metod konsolidacji przy użyciu preparatów chem icz nych wobec w zrastającego tem pa w ietrzenia kam ie nia stw arzają groźbę utraty w ciągu kilkunastu a naj dalej kilkudziesięciu lat całości średniowiecznego i późniejszego kam iennego w ystroju rzeźbiarskiego architektury.
W tej sytuacji przed dziewięciu laty w arsztaty (pra cownie) konserwacji rzeźby K rajowych Urzędów K on serwatorskich N adrenii i W estfalii podjęły doświad czenia i próby m ające na celu wypracowanie i w pro w adzenie m etod i sposobów konsolidacji zwietrzałych stref kamienia, które b y ły uznawane w czasie kon serwacji za nie do utrzymania.
Przyczyny w ietrzenia kam iennego wystroju architek tonicznego autor dzieli na trzy grupy, m ianow icie na: biologiczne, fizyczne i chem iczne, dodając grupę czwartą — n iew łaściw e zabiegi konserwatorskie. Za licza do nich sm arow anie powierzchni środkami pow o dującym i zam knięcie porów kamienia, zagęszczenie w arstw y powierzchniowej i utworzenie skorupy
(„Aus-senkruiste”), stasow anie m ateriału „obcego” do uzu pełnień czy spoinowania (np. cem entu), czyszczenie kam ienia na sucho piaskiem i m ycie powierzchni k a m ienia kwasem.
W drugiej części autor .opisuje przykłady konserwacji zw ietrzałego kamienia wystroju architektonicznego za pomocą roztworów krzemianu potasu i silikonów (głów nie krzem ianu etylu). Do utwardzania krzem ia nem potasu stosow ano roztwory w rozcieńczeniu 1 : 5 do 1 : 3 (handlowego roztworu koloidalnego). N asyca nie ob iek tów odbyw ało się przez sm arow anie p ow ierz chni kamienia, okłady watą celulozową nasyconą roz tworem krzemianu, w strzykiw anie roztworu i w resz cie przez zanurzanie obiektów w roztworze. C zyszcze nie powierzchni przed nasycaniem przeprowadzano przy pomocy preparatu Klardurol, a do w ypełniania spoin i ubytków stosow ano preparat Mineras. Opisa n e zabiegi przy pomocy krzemianu potasu przeprow a dzono w latach 1960—62. W celu uniknięcia tw orze nia się skorupy krzem ianu na powierzchni konserw o wanego kam ienia po każdym nasyceniu zmywano p o w ierzchnię kilkakrotnie wodą dla usunięcia nadm ia ru krzemianu. Przed nasycaniem roztworem krzem ia nu potasu zalecano odsalanie konserwowanego ka m ienia. Podano sposób odsalania stosow any przez A. Kratza w Muzeum Rzeźby w Dahlem (Berlin). Polega on na pokryciu obiektu kamiennego w arstw ą sam o- w ulkanizującego na zimno kauczuku i .osadzeniu w obiekcie po przeciw ległych stronach w ęży gum owych. Jeden z w ęży łączy siię z pompą próżniową, drugi ze zbiornikiem wody. iPrzeciągana przez kamień woda rozpuszcza i w ynosi zawarte w nim sole. Poza Klar- durolem do czyszczenia powierzchni kamienia i usu w ania naskorupień stosow ano pasty z kwasem fluoro wodorowym, alkalia i preparaty Troplexin i Thomp- son-Steinreiniger. Starano się, aby preparat działał tylk o na .powierzchni, a nie w n ik ał do w nętrza kam ie nia. Po usunięciu naskorupień resztki preparatu sta rannie zm ywano i neutralizowano.
Obserwacje w yników konsolidacji przy użyciu krze m ianu potasu potwierdzają opinię A. Keim a z 1926 r., że początkowo dobrze utwardzony krzemianem pota su kamień po kilku a najdalej kilkunastu latach w y kazuje objawy wtórnego w ietrzenia i ma tendencje do rozsypywania się na piasek. Autor uważa, że w tór ne w ietrzenie kamienia powodują w ydzielane z krze m ianu potasu sole rozpuszczalne. Dlatego znacznie w yżej ocenia przydatność krzemianu etylu i polikrze- m ianu etylu oraz innych zw iązków krzem oorganicz- nych, zwanych pospolicie silikonam i, do konserwacji i w zm acniania zwietrzałego kamienia. Wprowadzone do kamienia silikon y nie w ydzielają soli rozpuszczal nych w w odzie, poza tym nie zamykają porów, da jąc m ożliw ość odparowania wody z kamienia, w resz cie hydrofobizują kamień, tzn. w znacznym stopniu
ograniczają m ożliwość w nikania do niego w ody. Po niew aż obecność w ody w kam ieniu jest nieodzowną dla w szystkich praw ie procesów biologicznych, f i
zycznych i chem icznych niszczących kam ień, hydro- fobizacja jest skutecznym zabiegiem ochronnym. S chm idt-T hom sen opisuje konserwacje fragm entów w ystroju domu Pöppelm anna w Herford, zamku w B urgsteinfurt, rzeźby kamiennej z katedry w A lten - bergu. W op isie konserwacji fragm entów kam iennego w ystroju architektury zamku w B urgsteinfurt poda je skład roztworu użytego do wzm acniania kam ienia i sposób jego stosow ania. W ocenie skuteczności kon serw acji przeprowadzonych przy użyciu silikon ów autor zachow uje ostrożność i w skazuje na konieczność długotrw ałych obserwacji. Uznaje celow ość badań la boratoryjnych i konieczność współpracy konserw ato rów p rak tyk ów ze specjalistam i zajm ującym i się w ie trzeniem i w łasnościam i m ateriałów kam iennych. Je dynie na tej drodze w id zi m ożliwość wypracowania metod, które um ożliwią skuteczne przeciw działanie coraz szybszem u niszczeniu średniowiecznego i po- średniow iecznego kamiennego w ystroju architektury. Przyjm ując alternatyw ę, że przeprowadzone w ostat nim czasie w W estfalii i Nadrenii konserwacje w y każą tylko czasową skuteczność, uznaje je za celowe, poniew aż um ożliw ią obiektom przetrwanie do czasu głębszego rozeznania natury procesów niszczących za b ytki kam ienn e i udoskonalenie metod ich konserw a cji.
Autor artyk u łu ujął przedm iot sw ych rozważań z pun ktu w id zen ia praktycznych potrzeb służby konserw a
torskiej i konserwatorów praktyków. iNa uznanie za słu gu je przejrzyste i zrozum iałe sform ułow anie po stulatów i w niosków, przekonujące przedstaw ienie p o w agi sytuacji w spraw ie stanu zachowania i m ożli w ości konserwacji zabytków oraz trafna ocena pra w idłow ości kierunków działania zmierzającego do w y pracowania skutecznych m etod i środków zapobie gawczych.
Zamieszczone ilustracje przedstawiają przykłady ka tastrofalnych zniszczeń zabytków kamiennych w ostat nich dziesięcioleciach.
K. Schm idt-Thom sen, krajowy konserwator zabytków W estfalii, obok dużego doświadczenia, gruntownej zna jomości teorii i praktyki konserw acji kam iennego w y stroju zabytkowej architektury, wykazał w artykule rzadką um iejętność interpretacji przedmiotu zarówno od strony teorii jak i praktyki, łączenia zagadnień hi storycznych i estetycznych dzieła sztuki ze sprawam i trw ałości m ateriału i technicznej prawidłowości jego zabezpieczenia i konserwacji. To w szechstronne u ję cie problem atyki sprawia, że artykuł jest interesujący i pożyteczny dla każdego, kto z racji stanow iska czy osobistego zaangażowania bierze udział w konserwacji zabytków kamiennych.
J a n u s z L e h m a n n
N akład 1 1 5 0 + 2 3 egz. Objętość arkuszy wyd. 11, druk. 10,25 Papier ilustr. III kl. 120 g. 6 1 x 8 6 . Oddano do składu 8 grudnia 1969 r. druk ukończono w kwietniu 1970 r.
